فاریاب از ولایت‌های شمالی کشور به شمار می‌رود که با داشتن آثار کهن تاریخی، آرامگاه‌های مشهور عارفان و طبیعت سرسبز توریستی، زمانی توریست‌های زیادی را برای خود جلب می‌کرد، اما جنگ‌های متداوم در کشور و به‌ویژه در این ولایت، مکان‌های تاریخی و زیارت‌گاه‌های مشهور این ولایت را در معرض خطر فروریزی قرار داده و یا کاملاً محو کرده است.
دره‌ی عیار، تپه‌ی میسره، مقبره‌ی سیف‌الملوک، مدرسه‌ی خشتی، مخروبه‌ی تاریخی قلعه‌ی قاسم، زیارت لقمان حکیم، آرامگاه منسوب به دانیال پیامبر، اصحاب کهف، مزار شاه مردان، آرامگاه چهارده معصوم و حوض آقینه از آثار باستانی مشهور ولایت فاریاب به شمار می‌روند.
بربنیاد معلومات پژوهشگران، فرهنگیان و باشندگان این ولایت، در صورتی که به بناهای تاریخی این ولایت توجه جدی‌تری صورت نگیرد، این ولایت خالی از آبده‌های تاریخی و آرامگاه‌های مشهور می‌شود.
محمداسحاق شمسی، رییس سابق اطلاعات و فرهنگ فاریاب می‌گوید که آثار کهن تاریخی در این ولایت بنابر اعتقادات مردم به شخصیت‌ها، جایگاه بلندِ عارفان و صوفیان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و نام این ولایت را در کنار ولایت‌های غنی از بناهای تاریخی قرار داده است.
به‌گفته‌ی آقای شمسی، بناهای تاریخی و مقبره‌های صوفیان و عارفان در این ولایت در سیر تاریخ در حال از بین رفتن است و نهادهای بین المللی در جریان چندین سال گذشته کوچک‌ترین توجهی به بناهای تاریخی این ولایت نکرده‌اند.
او می‌گوید: «سوگمندانه باید بگویم آنچنانی که تقاضا می‌رفت نهادهای بین‌المللی، به‌ویژه یونسکو که مسئولیتی در این راستا دارد همکاری مادی برای ترمیم این مقبره‌ها و بناهای تاریخی نکرده است.»
محمدکاظم امینی، پژوهشگر و نویسنده، در کتاب خود زیر عنوان «جغرافیه‌ی عمومی فاریاب. سال چاپ: ۱۳۸۷» نوشته است که در فاریاب ۱۴۱ مقبره و آرامگاه عارفان، صوفیان و افراد تأثیرگذار تاریخ که در زمان‌های گذشته از خود فعالیت‌های به یاد ماندنی برجای گذاشته‌اند و مردم نیز به آنان احترام و اعتقادات نسبتا شدید دارند، وجود دارند.
در این کتاب آمده است که ۵۱ مکان تاریخی دره‌ها، مخروبه‌ها و آثار باستان کهن نیز در شماری از ولسوالی‌ها و شهر میمنه وجود دارند که تاریخ ولایت فاریاب را رنگین کرده و مردم به این مکان‌ها احترام خاصی دارند.
اما شماری از باشندگان و فرهنگیان این ولایت از فروریزی و تخریب اکثر آثار باستانی کهن در این ولایت ابراز نگرانی کرده، از بخش‌های مربوطه تقاضا دارند که به آثار باستانی و آرامگاه‌های مشهور که از بناهای تاریخی این ولایت به‌شمار می‌روند، رسیدگی جدی کرده و برای بازسازی این بناها اقدام کنند.
نورالله، یکی از فرهنگیان و شعرای فاریاب می‌گوید که بناهای تاریخی این ولایت نشان‌دهنده‌ی هویت مردمان این مرز و بوم است، اما در سال‌های اخیر که در افغانستان شعله‌های جنگ بر افروخته می‌شد در کنار اکثر بخش‌های وطن بناهای تاریخی و آثار باستان کهن از بخش‌های بوده که به‌صورت جدی آسیب دیده است.
به‌گفته‌ی این فرهنگیان، حکومت‌های گذشته نیز «میلیون‌ها دالر برای حفظ بناهای تاریخی حیف‌و‌میل کردند»، اما در قسمت حفظ و نگهداری این بناها توجه نکردند و آبده‌های بسیاری این ولایت تخریب و یا در حال تخریب قرار دارد.
«آبدات ما نشان از هویت ماست، بی توجهی به این آبدات جفا به مردم است و زمانی که به تاریخ مراجعه می‌کنیم فاریاب را غنی از بناهای تاریخی معرفی می‌کند، اما متأسفانه اکثر بناها در این ولایت باقی نمانده و در طول جنگ‌ها از بین رفته است.»
آرامگاه‌های مشهور فاریاب و وضعیت فعلی این آرامگاه‌ها
آرامگاه منسوب به اصحاب کهف، لقمان حکیم، امام صاحب، آرامگاه منسوب به دانیال پیامبر، زیارت آخند بابا، آرامگاه خواجه باغچه، آرامگاه خواجه گرگاو، آرامگاه حضرت سلطان سیدمحمد قتال، آرامگاه خواجه بی‌چاقلی، آرامگاه سلطان خواجه کوه و آرامگاه خواجه‌ی خضر از آرامگاه‌های مشهور فاریاب هستند که با قدامت چند صد ساله مورد باورهای دینی مردم قرار گرفته است.
حدود ۲۰ الی ۳۰ سال قبل مردم باورهای خاصی دینی در مقبره‌های عارفان و بزرگان دینی داشتند، اما این اعتقادات دینی در این سال‌ها وجود ندارد و این باورهای دینی مردم پس از تخریب ده‌ها آرامگاه مشهور این ولایت از سوی ملاها و طالبان کاهش پیدا کرده است.
قدرت الله قبچاق، از شعرای فاریاب در مورد باورهای دینی مردم به زیارت‌ها می‌گوید که در گذشته باورهای دینی زیادی در مورد زیارت‌ها وجود داشت و مردم برای رفتن به زیارت‌ها نذری که شامل «گوسفند، بز و مرغ» بود، می‌بردند و در محوطه‌ی آرامگاه‌ها ذبح می‌کردند.
آقای قبچاق می‌گوید: «زن‌ها نذر می‌گرفتند در صورتی که خداوند برایش فرزند پسر عطا کند و یا یک بیمار شان صحت‌یاب شود فلانی گوسفند را به فلانی زیارت قربانی می‌کردند و زن‌ها جمع شده به آرامگاه‌ها می‌رفتند، دعا و فاتحه می‌خواندند و باورهای عجیبی وجود داشت.»
شماری از باشندگان فاریاب می‌گویند که بیشتر آرامگاه‌های مشهور این ولایت تخریب و از بین برده شده است و متباقی اندک این آرامگاه‌ها نیز در حال نابودی قرار دارد. به‌گفته‌ی آن‌ها، در صورت عدم توجه حکومت و نهادهای بین‌المللی به این مکان‌های تاریخی، متباقی آرامگاه‌ها نیز از بین می‌رود.
غلام‌محمد کریمی، آمر اطلاعات و ریاست اطلاعات و فرهنگ طالبان در فاریاب می‌گوید که این ولایت بناهای تاریخی مشهوری دارد و این بناها شامل دیوارها، غارها، مدارس، مقبره‌ها و مساجد می‌باشند.
به‌گفته‌ی کریمی، در گذشته مردم بناهای تاریخی را مانند هویت و تاریخ شان حفظ می‌کردند و توجه خاصی داشتند، اما در این اواخر وضعیت بناهای تاریخی این ولایت بنابر عدم توجه حکومت و مردم به حالت اسف‌باری قرار گرفته است.
آقای کریمی می‌گوید: «مردم مانند هویت خود برای حفظ آبدات تاریخی کوشش می‌کردند، اما حالا مردم به این آبده‌ها توجه نمی‌کنند و عدم توجه مردم نیز دلایلی خود را دارد، به‌خاطری که اقتصاد مردم ضعیف است و در پی لقمه نانی هستند و برای آثارهای تاریخی توجه نمی‌کنند.»
فرهنگیان، شعرا و نویسندگان فاریاب از یونسکو نیز انتقاد کرده، می‌گویند با وجودی که فاریاب یکی از ولایت‌های است که دارای بناهای تاریخی زیاد میباشد، اما بخش یونسکو سازمان ملل در این بخش کوتاهی کرده است.
آنان از یونسکو و از حکومت سرپرست طالبان خواستند که برای بازسازی بناهای تاریخی و آرامگاه‌های نیاکان اقدامی کرده و از تخریب و فروریزی بیشتر آثار کهن تاریخی این ولایت جلوگیری کنند.