با آن‌که نظام جمهوری مورد حمایت جامعه‌ی جهانی در پی امضای توافق‌نامه‌ی دوحه بین گروه طالبان و امریکا فروپاشیده و قدرت بدست طالبان است، اما جنگ برای تشکیل یک حکومت دینی مورد تأیید طالبان خاتمه نیافته و به بیرون از جغرافیای افغانستان گسترش یافته است. اکنون طالبان در جغرافیای داخل کشور با نیروی نظامی مخالف قدرتمندی روبه‌رو نیست که بتواند قدرت این گروه را به‌صورت مؤثر به چالش بکشد. آنچه از جغرافیای اقتدار حکومت پیشین برجا مانده، نمایندگی‌های قانونی نظام جمهوریت در کشورهای دیگر است که در شماری از کشورها هنوز اعتبار و مشروعیت دارند. طالبان پیوسته تلاش می‌کنند که این نمایندگی‌ها را نیز از کنترل سفیران نظام قبلی خارج کنند.
نمایندگان مردم
با گذشت دوونیم سال از به قدرت رسیدن طالبان در کابل، نمایندگان دیپلماتیک نظام جمهوری در برابر طالبان مقاومت و برای فعال نگهداشتن سفارت‌خانه‌ها تلاش می‌کنند.
آنان می‌گویند که نمایندگان مردم افغانستان اند و تا زمانی که حکومت همه‌شمول و مشروع در افغانستان تشکیل نشود، مانند گذشته در راستای تأمین منافع کشور و خلاف حکومت طالبان فعالیت شان را ادامه خواهند داد و برای تأمین حقوق مردم افغانستان دادخواهی خواهند کرد.
به‌گفته‌ی سفیران غیروابسته به طالبان، آنان در راستای جلب حمایت‌های بشردوستانه به مردم افغانستان و برای ایجاد هماهنگی با نهادهای بین‌المللی کار می‌کنند. برای تحقق حقوق بشر و به‌صورت خاص حقوق زنان و حقوق گروه‌های آسیبدیده بر بنیاد قوانین بین‌الملل دادخواهی و در جامعه‌ی بین‌المللی پیرامون وضعیت کنونی افغانستان و عامل وضع بحرانی کشور بنابر درخواست مردم افغانستان آگاهی‌دهی می‌کنند.
یکی از سفیران نظام جمهوری که نمی‌خواهد اسمش ذکر شود، می‌گوید: «نمایندگان دیپلماتیک مستقل از طالبان بر اساس قانون اساسی ۲۰۰۴ میلادی و مفاد کنوانسیون ۱۹۶۱ ویانا از موضع و منافع جمعی افغانستان در سطح جهان دفاع می‌کنند. آنان در دو بُعد سیاسی و حقوق بشری برای دفاع از گروه‌های آسیبدیده و به حاشیه رانده‌‌شده فعالیت و برای مهاجران افغانستان خدمات ارائه می‌کنند و این فعالیت‌ها نیاز است.»
این منبع با اشاره به عملکرد طالبان، تأکید میکند که این گروه مردم افغانستان را به لحاظ جنسیت، قوم، مذهب، زبان و منطقه تقسیم کرده و سرکوب میکند. از این رو صلاحیت نمایندگی و دفاع از حقوق بشر را ندارند. «افغانستان پای چندین موافقت‌نامه‌ی سازمان ملل برای رسیدن به صلح و تأمین رفاه را امضا کرده است که طالبان به‌عنوان یک گروه تروریستی و ناقض حقوق بشر صلاحیت نمایندگی از مردم افغانستان را ندارند و باید در برابر این نظام ایستاد.»
صف واحد سفیران
عباس نویان، سفیر جمهوری اسلامی افغانستان در سویدن می‌گوید که نمایندگی‌های دیپلماتیک مستقل افغانستان مثل گذشته خط‌‌مشی واحد را در جهان برای تأمین منافع مردم افغانستان و برای دادخواهی حقوق بشر دنبال می‌کنند.
به‌گفته‌ی نویان، بعد از فروپاشی حکومت و بر اساس نیازمندی سفیران افغانستان، شورای هماهنگی نمایندگی‌های سیاسی افغانستان ایجاد شده که در زمینه‌ی تعیین و دنبال‌کردن خط‌‌مشی واحد فعالیت می‌کنند.
در اوایل سال جاری خورشیدی شورایی تحت عنوان «شورای انسجام دیپلمات‌های جمهوری اسلامی افغانستان» اعلام موجودیت کرد. این شورا در اعلامیه‌ای گفته بود که «در راستای دفاع از منافع ملی مردم افغانستان، جست‌وجو و دریافت راه‌های بیرون‌رفت از شرایط موجود کشور و تلاش برای برقراری صلح پایدار و واقعی ایجاد گردیده است».
اما تمامی سفیران و جنرال‌قنسولان افغانستان عضویت این شورا را ندارند. به‌گفته‌ی نویان، سفیران افغانستان که در تعامل با طالبان اند از عضویت شورای انسجام سفیران افغانستان اخراج شده‌اند.
نماینده‌ی طالبان
در هفتم عقرب ۱۴۰۰ خورشیدی، درست چند هفته بعد از اعلام حکومت سرپرست طالبان، سفارت افغانستان در پاکستان خبر داد که طالبان برای این سفارت و نمایندگی‌های آن در پشاور و کویته دیپلمات‌های تازه معرفی کردهاند. به این ترتیب روند تحویل و واگذاری سفارت‌ها و نمایندگی‌های دیپلماتیک افغانستان به طالبان آغاز شد. سفارت افغانستان در روسیه، قطر، ازبیکستان، ترکیه، امارات متحده عربی، عربستان سعودی، ایران و چین به طالبان واگذار شدند و اکنون افراد طالبان در این سفارت‌ها مستقر هستند.
علاوه بر این، سفارت افغانستان در اسپانیا، سفارت افغانستان در هالند و سفارت افغانستان در پراگ نیز به‌گونه‌ی رسمی اعلام کردهاند که این سفارت‌ها برای پیشبرد بهتر امور قنسولی با طالبان در تعامل اند.
نشنال‌پست در یک گزارش تازه از قول یکی از سخن‌گویان سفارت افغانستان در کانادا آورده است که طالبان در تلاش معرفی دیپلمات‌هایش در تمامی نمایندگی‌های سیاسی مستقل افغانستان است. بر اساس گزارش این رسانه، طالبان از دولت تمامی کشورهایی که افغانستان در آن نمایندگی دارد، خواسته‌اند که نمایندگان این گروه را به‌عنوان دیپلمات بپذیرند.
تفاوت کاری سفیران طالبان
درحالی‌که شهروندان نگران به رسمیت‌شناسی طالبان اند، شماری از سفیران جمهوری اسلامی افغانستان می‌گویند که نمایندگی‌های وابسته به طالبان در پیشبرد اهداف طالبان و در راستای به رسمیت‌شناسی این گروه فعالیت انجام می‌دهند.
عباس نویان، سفیر افغانستان در سویدن با اشار به عدم مشروعیت طالبان می‌گوید که تعامل سفارت‌ها با طالبان و پذیرش نمایندگان این گروه، افغانستان را بیش از پیش به انزوا می‌برد و افراد آسیب‌پذیری که از این گروه گریخته‌اند را در معرض آسیب بیشتر قرار می‌دهد. «نمایندگان طالبان به راحتی نمی‌توانند در مجامع بین‌المللی حضور پیدا کنند و یا در مورد این گروه صحبت کنند.»
به‌گفته‌ی آقای نویان، نمایندگان طالبان تنها در حیطه‌ی ارائه‌ی خدمات قنسولی محدود خواهد شد.
صف جدا
درحالی‌که در اوایل سقوط حکومت پیشین بدست طالبان سفارت‌خانه‌های افغانستان گفته بودند که با طالبان تعامل نخواهند کرد، اما در طی این دو سال تعدادی از سفارت‌های افغانستان صف شان را جدا و به تعامل با طالبان رو آورده‌اند تا از این گروه نمایندگی کنند.
از میان سفیرانی که با طالبان در تعامل هستند، هیچ یک حاضر به گفت‌وگو در این خصوص نیست، اما سفیرانی که با طالبان در تعامل نیستند می‌گویند که یک شمار به‌خاطر باورهای مشترک قومی-سیاسی با گروه طالبان تعامل کردهاند. عده‌ای دیگر به‌دلیل ناامیدی از تشکیل یک حکومت نظام‌مند در کابل و برای حفظ منافع فردی‌شان تعامل کردهاند و فکر می‌کنند که طالبان دوام خواهند آورد.
دولتی در تبعید
یکی از سفیران نظام جمهوری که خواست نامش فاش نشود، می‌گوید: «در اوایل سفیران افغانستان فکر می‌کردند که عمر نظام طالبان کوتاه خواهد بود و حکومتی در تبعید بر علیه طالبان تشکیل خواهد شد.»
دو روز بعد از سقوط حکومت بدست طالبان، امرالله صالح، معاون نخست اشرف غنی خودش را سرپرست ریاست‌جمهوری اعلام کرد. او با اشاره به قانون اساسی ۲۰۰۴ در توییتی نوشت که به اساس حکم صریح قانون اساسی جمهوری اسلامی افغانستان، در صورت غیابت، فرار یا مرگ رییس‌جمهور، معاون اول به‌حیث سرپرست مقام ریاست‌جمهوری قرار می‌گیرد.
صالح در ادامه افزوده بود: «من در داخل کشور هستم و به‌صورت قانونی و مشروع سرپرست این مقام می‌باشم. برای تحکیم این جایگاه با تمام رهبران کشور در مشوره هستم.»
یکی از سفیران افغانستان می‌گوید که این حکومت اعلام شد، اما کابینه‌ای تشکیل نداد و فعالیتی انجام نداد. به‌گفته‌ی منبع، این وضع نمایندگی‌های دیپلماتیک افغانستان را بیشتر از پیش ناامید کرد و در شرایط دشوار قرار داد.
فشار بیرونی
افزون به این، اعضای شورای انسجام سفیران افغانستان می‌گویند که عده‌ای از سفارت‌خانه‌های افغانستان به‌دلیل فشار کشورهای میزبان و مشکلات مالی مجبور به تعامل با طالبان شده‌اند و یا سفارت‌ها را ترک کردهاند.
یکی از سفیران غیروابسته به طالبان می‌گوید که سفارت‌های افغانستان در کشورهای همسایه به‌دلیل فشارهای کشورهای میزبان با طالبان تعامل کردهاند.
از میان کشورهایی که سفارت‌های افغانستان را در اختیار طالبان قرار داده‌اند، تنها وزارت خارجه‌ی ایران اعلام کرد که در تحویل‌دهی سفارت افغانستان به طالبان هیچ‌گونه فشاری را اعمال نکرده است. اما بنابر گفته‌های اعضای شورای سفیران افغانستان، دیپلمات‌ها و بیشتر کارکنان محلی سفارت افغانستان در تهران در هفتم حوت ۱۴۰۱ و بعد از درخواست دولت ایران، مجبور شدند که ساختمان این سفارت را تخلیه کنند و مسئولیت آن را به وزارت امور خارجه‌ی ایران بسپارند. تنها یک روز بعد از آن سفارت افغانستان به افراد طالبان سپرده شد.
ابطال اقامت سفیران و کارمندان سفارت‌های مستقل، همکاری نکردن در انجام مکاتبات رسمی و اداری، عدم همکاری در زمینه‌ی تأمین امنیت دیپلماتان و مسدودکردن حساب‌های مالی سفارت‌خانه‌ها از ابزارهای فشار یاد می‌شوند.
پیش از این دیپلماتان افغانستان در هند نیز مدعی بودند که دولت هند ویزای آنان را تمدید نکرده‌اند و کارمندان سفارت و قنسولگری‌های افغانستان در هند با مشکلات جدی مواجه شده‌اند. این مشکلات آنان را وادار کرده که کلید سفارت و قنسولگری‌های افغانستان را به دولت هند تحویل دهند. سفارت هند در افغانستان اکنون در اختیار افراد گروه طالبان است.
عباس نویان می‌گوید که حتا اگر هیچ فشاری وجود نداشته باشد، بار روانی نبود یک ساختار نظام‌مند در افغانستان و حضور گروه طالبان در قدرت آنان را در وضع دشوار قرار داده است. «مسأله‌ی مهمی که مرا به‌عنوان سفیر افغانستان آزار می‌دهد، نبود یک ساختار یا دولت است. تصور کنید که شما از مردمی نمایندگی می‌کنید که دولت مشروع در سطح جهان ندارد و یک گروه جنایتکار قدرت را بدست دارد. این مسأله را حتا اگر کسی به ما نگوید، از نظر احساسی و روانی تأثرآور و زننده است. شما نمی‌توانید در نشست‌ها با اعتماد و اطمینان از جایگاه یک سفیر یا نماینده‌ی یک کشور موضع‌‌گیری کنید. اگر طالبان جنایتکار نبود و اگر مسئولیت رسیدگی به مشکلات مردم در این شرایط دشوار را بر شانه‌هایم حس نمی‌کردم، دوام مأموریت در چنین جایگاه و در چنین یک شرایط بغرنج را حتا برای یک روز هم قبول نمی‌کردم. من در هر ملاقاتی که با یک سفیر یا یکی از مسئولان کشور میزبان دارم، از شروع تا ختم آن سنگینی شرایط آزارم می‌دهد.»
مشکلات مالی
هنوز شمار سفارت‌خانه‌هایی که درگیر مشکلات مالی اند مشحص نیست. اعضای شورای انسجام دیپلماتان با آن‌که می‌گویند از مشکلات همه‌ی سفارت‌خانه‌ها اطلاع دارند، اما از دادن آمار خودداری می‌کنند. در همین حال، یکی از سفیران ارشد نظام پیشین به شرط محفوظ ماندن نامش می‌گوید که سفارت‌های افغانستان در پولند، کوریای جنوبی، بلغاریا، یونان، چک و سریلانکا درگیر مشکلات مالی شدید اند. سفارت افغانستان در ایتالیا و سفارت افغانستان در ناروی از دیگر سفارت‌خانه‌هایی اند که وضع مالی خوبی ندارند.
حسن سروش، سفیر جمهوری اسلامی افغانستان در کانادا که با طالبان در تعامل نیست، می‌گوید که سفیران افغانستان در بسیاری از کشورهای جهان به‌خاطر قطع منابع مالی مجبور به کاهش چشم‌گیر نیروی خود و سایر اقدامات صرفه‌جویی شده و حتا به اماکن کوچک‌تری نقل مکان کردهاند. اما همچنان درگیر مشکلات مالی‌اند.
به‌گفته‌ی سروش، در شماری از سفارت‌خانه‌ها دیپلماتان بدون هیچ عایدی به کارشان ادامه داده‌اند. آقای سروش همچنین می‌گوید که سفارت افغانستان در اوتاوا و قنسولگری‌های افغانستان در تورنتو و ونکوور نیز در مقطعی با مشکلات مالی مواجه بودند و فعلا برای پیشبرد فعالیت‌های خود به عواید قنسولی متکی می‌باشند.
این در حالی است که یکی از سفیران که خواست نامش فاش نشود، به روزنامه اطلاعات روز گفت که او و دو همکارش ماه‌ها است هیچ درآمدی نداشته‌اند و این وضع آنان را حتا در زمینه‌ی پیشبرد زندگی شخصی‌شان با دشواری مواجه کرده است.
این سفیر می‌گوید: «کرایه‌ی خانه‌ی من هزار و ۷۰۰ یورو بود. اکنون حتا توان پرداخت این هم وجود ندارد. من خانه را تحویل داده‌ام، سرگردانم. به همین گونه سایر همکارانم.»
عباس نویان با آن‌که مشکلات مالی سفارت‌خانه‌ها را می‌پذیرد، اما تأکید میکند که این مشکلات نباید بهانه‌ای برای پذیرش کمک مالی از سوی طالبان و تعامل با این گروه شود. او می‌افزاید: «کسی که خودش را انسان و نماینده‌ی واقعی مردم می‌داند، بر جنایت‌هایی که طالبان انجام می‌دهند، در مقابل پول چشم نمی‌بندد و برای نظام جبار و جنایت‌پیشه کار نمی‌کند. اگر روزگاری دو انتخاب بین همکاری با طالبان در برابر تأمین مالی و یا بسته‌کردن سفارت وجود داشته باشد، وجدان حکم میکند که باید دروازه‌ی سفارت را بست و با وجدان پاک به‌سوی زندگی شخصی رفت.»
این در حالی است که بسیاری از سفارت‌خانه‌های افغانستان در قبال تعامل شان با گروه طالبان منابع عایداتی را بدست آورده‌اند.
طاهر قادری که بارها این پیشنهاد را دریافت کرده، می‌گوید که او سفارت افغانستان در پولند را به طالبان تسلیم نخواهد کرد. اما بستن سفارت‌ها نیز ممکن است پای نمایندگان طالبان را در این سفارت‌ها باز کند و یا مشکلات شهروندان را افزایش دهد؛ اتفاقی که در سفارت افغانستان در هند افتاد. هنگامی که دیپلمات‌های نظام جمهوری سفارت را ترک کردند و اختیار آن را به وزارت خارجه‌ی هند سپردند، دولت هند این سفارت را به افراد طالبان تحویل داد.
قادری اضافه میکند: «بعد از فروپاشی نظام، معاش من و سایر کارمندان سفارت تأمین نشده است. من با تمامی کارمندان سفارت خداحافظی کرده‌ام و توضیح داده‌ام که اگر بدون معاش و امتیاز ادامه داده می‌توانند، سفارت شاید هزینه‌ی اقامت شان را تأمین کند، اما خوب با هزینه‌ی بلند زندگی در اروپا این ممکن نیست. حالا سفیر خودش آشپز، صفاکار، راننده، باغبان، گزارشگر و همه‌کاره است. او باید به تنهایی به ملاقات برود، گزارش بنویسد و نشر کند و اوضاع را بررسی کند.»
او می‌گوید که مشکلات مالی این سفارت تنها به عدم توانایی پرداخت معاشات خلاصه نشده، بلکه آنان در وضعی اند که آب، برق و گاز سفارت قطع است و هزینه‌های بیمه‌ی تعمیر سفارت و هزینه‌های بیمه‌ی وسایل نقلیه‌ی‌شان پرداخت‌نشده مانده است.
به‌گفته‌ی قادری، سفارت افغانستان در پولند تنها سفارت افغانستان در شرق اروپا است و اکنون مشکلات مالی آن را به توقف فعالیت رسانده است. «در سفارت افغانستان در وارسا ما به‌دلیل نبود بودجه، در دمای منفی ۱۵ درجه سیستم گرمایشی نداشتیم. حالا در هوای سرد زمستانی پولند سیستم گرمایشی سفارت در جریان روز تنها تا ساعت یک ظهر فعال است. گاز ما قطع است، نت ما قطع است. مثلا ما برای رفع مشکلات سفارت و برای پرداخت پول گاز حتا مجبور شدیم یکی از موترها را که امکان پرداخت بیمه‌اش را هم نداشتیم، بفروشیم. اما با این وجود مشکلات باقی است و من به مسدودکردن سفارت فکر می‌کنم.»
پیش از این، سفارت و قنسولگری‌های افغانستان در ایالات متحده امریکا بسته شده بود. شهروندان افغانستان ساکن ایالات متحده برای دریافت خدمات قنسولی مجبور اند به کانادا بروند. یک منبع می‌گوید که سفارت‌های افغانستان در کوریای جنوبی و سریلانکا نیز به‌دلیل مشکلات مالی بسته شده‌اند.
سفیرانی که با طالبان در ارتباط نیستند، می‌گویند که باورمندی به ارزش‌های مدرن و احترام به نظریات مردم آنان را وامی‌دارند که مشکلات را دوام آورند.
چنانچه آقای قادری می‌گوید: «باورمندی به ارزش‌های انسانی مشترک. ما اکنون در یک آزمون هستیم. در دوران خوب هر کسی نمایندگی میکند، اما نماینده‌ی واقعی و شهروند بامسئولیت در روزهای سخت از مردم باید نمایندگی کند. اکنون به معنای واقعی مردم به ما نیاز دارند و وقتی است که من به‌عنوان سفیر باید نقشم را ایفا کنم. چون هر سفارت کماکان صدای مردم در کشور میزبان است و در صورتی بسته‌بودن یا بسته‌شدن آن امتیاز به نفع طالب است. دوم، شهروندان مهاجر افغانستان با مشکل روبه‌رو می‌شوند، آن‌ها به کجا بروند؟»
پیش از سقوط حکومت بدست طالبان، عواید نمایندگی‌های افغانستان در بیرون از کشور رو به افزایش بود و هر چهار ماه عایدات این نمایندگی‌ها به کابل منتقل می‌شد. یکی از سفیران غیروابسته به طالبان می‌گوید که عواید سفارت افغانستان در بُن در آن زمان در هر ربع به بیش از صد هزار یورو می‌رسید. این عایدات حاصل فیس خدمات قنسولی از قبیل صدور ویزا، تمدید پاسپورت و گواهی ازدواج، تصدیق‌نامه‌ی عدم جرم و… بود.
اکنون با آن‌که سفیران افغانستان می‌گویند که کار و فعالیت شان از نظر گذشته افزایش پیدا کرده، برعکس درآمد شان به‌دلیل سقوط حکومت کاهش پیدا کرده است. از این‌رو هرچند به صرفه‌جویی رو آورده‌اند، اما مشکلات مالی شان رفع‌نشده باقی مانده است.
حسن سروش، سفیر افغانستان در کانادا می‌گوید که اکنون سفیران بیشتر مصروف دادخواهی برای حقوق شهروندان، کمک به مستندسازی موارد مختلف نقض حقوق بشر توسط طالبان و اطلاع رسانی به مراجع متعدد هستند، اما از آن‌سو فعالیت‌های قنسولی کاهش پیدا کرده است.
او با اشاره به نبود پاسپورت سفید می‌گوید که تغییرات در شیوه‌ی کاری سفارت‌خانه‌ها در نبود یک نظام مشروع، کار سفارت‌خانه‌ها و قنسولگری‌های افغانستان را با مشکلات مواجه کرده و روی میزان درآمد سفارت‌خانه‌ها نیز اثر گذاشته است.
آقای سروش تصریح میکند که حالا نه تنها سفیران از کابل پول دریافت نمی‌کنند، بلکه پاسپورت نیز به‌دلیل نبود کتابچه‌ی سفید صادر نمی‌توانند و به‌خاطر اوضاع امنیتی و حاکمیت طالبان، تقاضا برای دریافت ویزای افغانستان نیز وجود ندارد.
درحالی‌که سفیران مستقل برای فعال نگهداشتن افغانستان کوچک (سفارت‌خانه‌ها) تلاش می‌کنند، طالبان نیز در تلاش اند که این نمایندگی‌ها را تحت فشار قرار بدهند و اختیار سفارت‌خانه‌ها را بدست بگیرند. اعضای شورای سفیران می‌گویند طالبان در زمینه‌ی حل مشکلات شهروندان مهاجر در کشورهایی که سفارت‌خانه‌های افغانستان با آنان در تعامل نیستند، با این شهروندان همکاری نمی‌کنند، اما با استناد به این‌که اکنون خاک افغانستان تحت تسلط این گروه است، در چارچوب کنوانسیون وین، خواهان تسلیم‌دهی سفارت‌های افغانستان به این گروه است. اعضای این شورا تصریح می‌کنند که تلاش طالبان برای گرفتن سفارت‌خانه‌های افغانستان تشدید شده است و این گروه فکر میکند که مسیر به رسمیت‌شناسی‌شان در جهان با گرفتن نمایندگی‌های دیپلماتیک حاصل می‌شود.
مجمع عمومی سازمان ملل متحد بعد از اعتراض شهروندان افغانستان، واگذاری نمایندگی‌های افغانستان به طالبان را تا مدت نامعلومی به تعویق انداخته است.