در افغانستان امروز، سرکوب رسانه‌های داخلی مردم را به جست‌وجوی راه‌های تازه برای دسترسی به اطلاعات و سرگرمی واداشته است. در میان این مسیرهای محدود، ماهواره به گزینه‌ی محبوب تبدیل شده و بازار فروش آن بیش از هر زمان دیگری رونق گرفته است.
در هرات، دو مرکز مهم فروش تلویزیون، ماهواره و تجهیزات دیجیتالی «ارگ» و «حضرت‌ها» به مکانی برای کسانی تبدیل شده‌اند که می‌خواهند از دایره‌ی تنگ رسانه‌های تحت کنترل طالبان فراتر بروند. اما این بازار بی‌دردسر نیست؛ مأموران امر به معروف طالبان، به‌طور مستمر بر این دکان‌ها نظارت دارند تا مطمئن شوند تصویر هیچ زنده‌جانی بر صفحه‌ی نمایش تلویزیون‌ها ظاهر نشود. در ویترین دکان‌های این مارکت‌ها، تلویزیون‌هایی که زمانی پخش‌کننده‌ی موسیقی و برنامه‌های سرگرمی بودند، تنها تصاویری از جنگل‌ها و مناظر طبیعی را نمایش می‌دهند.
با تمام این محدودیت‌ها، فروشندگان ماهواره و دیش، برخلاف بسیاری از مشاغل دیگر، از وضعیت کسب‌وکارشان راضی هستند. اختناق طالبان، نه تنها تقاضا برای این ابزار را کاهش نداده، بلکه آن را به کالای پرطرفدارتر از همیشه تبدیل کرده است.
کار در سایه‌ی ترس
در گوشه‌ای از بازار پررفت‌وآمد هرات، فریدون (نام مستعار) در کار فروش تلویزیون، ماهواره و دیش‌آنتن فعالیت دارد. فریدون به روزنامه اطلاعات روز می‌گوید: «رسانه‌های داخلی دیگر چیزی برای نمایش ندارند. از وقتی طالبان آمدند، کسی سراغ آنتن‌های محلی را نمی‌گیرد. مشتری‌ها می‌آیند و می‌گویند تلویزیون‌های داخلی فقط نعت‌های طالبانی و تبلیغات پخش می‌کنند، هیچ خبری از واقعیت‌های افغانستان و جهان نیست. بعضی‌ها حتا می‌گویند که این تلویزیون‌ها جز ریش و لنگی چیز دیگری ندارند.»
با این وضعیت، فروش ماهواره افزایش یافته است. فریدون می‌گوید که روزانه ۱۰ تا ۱۵ ماهواره می‌فروشد و قیمت‌ها نسبت به گذشته تغییر چندانی نکرده است؛ «ماهواره بین ۵۰۰ تا ۶۵۰ روپیه قیمت دارد. تاور ۴۵۰ افغانی و ال‌ام‌بی ۱۰۰ روپیه است. فعلا محدودیتی روی جهت‌یابی دیش‌ها وضع نشده است.»
اما در میان مشتریان او، چهره‌هایی غیرمنتظره هم دیده می‌شوند؛ نیروهای طالبان که خود به خرید ماهواره روی آورده‌اند. فریدون می‌گوید: «طالبان هم می‌آیند و بهترین ماهواره را می‌خواهند. می‌گویند که می‌خواهند شبکه‌های خارجی را ببینند. اما وقتی مأموران امر به معروف به مارکت بیایند و ما را چک کنند، مجبور هستیم که تصاویر غیر زنده‌جان را روی صفحه‌ی تلویزیون نمایش دهیم.»
در یکی از دکان‌ها، صبرالله (نام مستعار) در حال چانه‌زنی با مشتری است. او روزانه ۸ تا ۱۵ ماهواره می‌فروشد و از رونق کسب‌وکارش راضی است، اما مشکل اصلی‌اش مأموران امر به معروف طالبان اند.
او به اطلاعات روز می‌گوید: «امر به معروف هفته‌ی سه‌بار به بازار می‌آید و می‌گوید که تلویزیون‌های دکان باید فقط منظره نشان بدهند. اما وقتی مشتری می‌خواهد ماهواره را امتحان کنیم، چه‌طور آن را برایش تنظیم کنیم؟ ماهواره وقتی تنظیم شود، باید روی شبکه‌های تلویزیونی عیار شود.»
صبرالله، مانند بسیاری از فروشندگان دیگر، هر لحظه با دلهره کار می‌کند. او مجبور است به سرعت ماهواره را برای مشتری تنظیم کند، پیش از آن که مأموران طالبان سر برسند. برای کاهش خطر، او شاگرد خود را دم درب دکان می‌گذارد تا اگر نیروهای امر به معروف از راه رسیدند، سریع خبر بدهد.
او می‌گوید: «وقتی مأموران هنگام تنظیم ماهواره ما را ببینند، دکان را بسته می‌کنند. بعد از یک تا دو روز، فقط با تعهد کتبی و ضمانت اجازه‌ی بازگشایی می‌دهند. اگر هم بیشتر سرپیچی کنیم، بازداشت می‌شویم و جواز کارمان را لغو می‌کنند. وقتی مشتری می‌گوید ماهواره را امتحان کن، چطور قانعش کنم که سالم است؟ اگر اجازه ندارم تصویر زنده‌جان نشان بدهم، مشتری چطور مطمئن شود که ماهواره کار می‌کند؟ اصلا این کار منطقی نیست.»
سانسور و فرار از تک‌صدایی طالبان
در افغانستان تحت سلطه‌ی طالبان، رسانه‌های داخلی از رونق افتاده‌اند. سانسور شدید و حذف برنامه‌های تفریحی، اجتماعی، سیاسی و آموزشی باعث شده است که مردم از این رسانه‌ها فاصله بگیرند و به‌دنبال جایگزینی برای آن‌ها باشند.
همایون، یکی از باشندگان هرات می‌گوید: «از وقتی طالبان حکومت را گرفتند، رسانه‌های داخلی دیگر فعالیتی ندارند. سانسور شدید است و برنامه‌های باکیفیتی هم پخش نمی‌شود. به همین دلیل مردم به سمت شبکه‌های ماهواره‌ای رفته‌اند. من خودم وقتی دیدم که رسانه‌های داخلی چیزی برای پخش ندارند، ماهواره خریدم.»
جلیل‌احمد، یکی دیگر از باشندگان هرات نیز بر این باور است که سانسور و محدودیت‌های طالبان باعث شده است که مردم برای آگاهی از رویدادهای افغانستان، به‌دنبال رسانه‌های خارجی باشند.
او می‌گوید: «طالبان از رسانه‌های داخلی فقط به‌عنوان دستگاه تبلیغاتی برای بقای حکومت‌شان استفاده می‌کنند. هدف‌شان فقط این است که به جهان نشان بدهند که حکومت‌شان مشروعیت دارد. اما در واقع، مردم به این رسانه‌ها دیگر باور ندارند.»
به‌گفته‌ی جلیل‌احمد، دیگر در اخبار و در برنامه‌های تفریحی، تنوعی وجود ندارد؛ «اگر رسانه‌های داخلی ما مثل گذشته برنامه‌های متنوع داشتند، هیچ‌کس به سمت ماهواره نمی‌رفت.»
بصیراحمد دانشیار، استاد پیشین روزنامه‌نگاری در دانشگاه هرات معتقد است که سیاست سرکوب و اعمال محدودیت بر رسانه‌های داخلی، موجب ازدست‌رفتن اعتبار و اعتماد این رسانه‌ها شده است؛ «سانسور و فشارهای طالبان بر رسانه‌های داخلی باعث شده است که مردم برای دریافت اطلاعات، به ماهواره و رسانه‌های خارجی روی بیاورند. این وضعیت، پی‌آمدهای منفی بسیاری بر افکار عمومی خواهد داشت، زیرا حکومت فعلی اجازه‌ی فعالیت آزاد رسانه‌های مستقل را سلب کرده است.»
با وجود تلاش طالبان برای محدود کردن رسانه‌ها، آقای دانشیار معتقد است که آنان نمی‌توانند جریان آزاد اطلاعات را متوقف کنند. او می‌گوید: «با پیشرفت تکنولوژی، دیگر هیچ فرد یا گروهی نمی‌تواند جلو گردش اطلاعات را بگیرد. مردم همواره راهی برای دور زدن محدودیت‌ها پیدا می‌کنند. در عصر ارتباطات، محدود کردن دسترسی به اطلاعات تقریبا ناممکن است. طالبان نیز در این مسیر ناکام خواهند بود.»
این نخستین‌باری نیست که مردم افغانستان برای دور زدن سانسور به ماهواره روی می‌آورند. در دوره‌ی اول حاکمیت طالبان نیز، ممنوعیت نشرات تلویزیونی مردم را به سمت خرید ماهواره سوق داده بود. اما در آن زمان، قیمت بالای تلویزیون و ماهواره، دسترسی به آن را برای بسیاری دشوار کرده بود.
حالا، با کاهش قیمت ماهواره‌ها، بسیاری از خانواده‌ها می‌توانند ماهواره خریداری کنند و از طریق آن، سانسور و اختناق طالبان را دور بزنند.