[یادداشت اطلاعات روز: اطلاعات روز دیدگاه‌های مختلف در مورد مسائل گوناگون جامعه‌ی افغانستان را بازتاب می‌دهد. این دیدگاه‌ها لزوما منعکس‌کننده‌ی نظر و موضع اطلاعات روز و گردانندگان آن نیستند. اطلاعات روز فقط مجالی برای بیان دیدگاه‌ها فراهم می‌کند و درباره‌ی دیدگاه‌های وارده نفیا و اثباتا موضع‌گیری نمی‌کند. تمام دیدگاه‌های بیان‌شده در مقالات و یادداشت‌ها و صحت‌وسقم ادعاهای مطرح‌شده به خود نویسندگان مربوط است. اطلاعات روز از نقد دیدگاه‌های منتشرشده در بخش مقالات وارده نیز استقبال می‌کند]
جاوید حاجتی
کشورهایی که زمانی قدرت‌های بزرگ بوده‌اند، مانند ترکیه، همیشه در دوران اوج خود تصورات اغراق‌آمیزی دارند. به همین دلیل اگر سیاست‌مداری در این کشورها پیدا شود که بر روایت‌های اغراق‌آمیز قدیم انگشت بگذارد، ملت خیلی سریع تحت تأثیر او قرار می‌گیرند و به راحتی به بازیچه‌ی دست او تبدیل می‌شوند. برای درک ترکیه مدرن حتما باید گذشته‌ی استکباری این کشور را بدانیم و در نظر داشته باشیم. چون شهروندان ترکیه هنوز با علاقه به امپراطوری فروپاشیده‌ی عثمانی نگاه می‌کنند و از همین زاویه نسبت به جهان امروز می‌نگرند.
رجب طیب اردوغان، رییس‌جمهور ترکیه یکی از این سیاست‌مداران است که از سال ۲۰۰۳ تا کنون از چندین نظرخواهی ملی موفق بیرون آمده است، و طی چندین دهه قدرت خود را در ترکیه تحکیم کرده است. شاید بتوان گفت از زمان مصطفی کمال اتاترک در سال ۱۹۲۳ (پس از جنگ جهانی اول) که از خاکستر امپراطوری عثمانی ترکیه مدرن را تأسیس کرد، اردوغان موفق‌ترین و قدرتمندترین رهبر این کشور بوده است.
اتاترک یکی از جنرال‌های ارتش عثمانی بود که ترکیه مدرن را بر اساس درکی که از کشورهای سکولار اروپایی داشت، تأسیس کرد. او پس از کنارگذاشتن میراث سلاطین عثمانی، سمت‌وسوی سیاست ترکیه را به سمت غرب برگرداند. اتاترک با تقلید از کشورهای اروپایی حساب دین را از سیاست جدا کرد و کشور را تا زمان مرگش در سال ۱۹۳۸ اداره کرد. وی پس از خود یک نظام حکومتی سکولار به‌جا گذاشت که به‌نام کمالیسم شناخته می‌شود. عصمت اینونو که دومین رییس‌جمهور این کشور بود، همین روش را ادامه داد. وی در سیاست و دولت‌داری حتا از اتاترک سخت‌گیرتر بود. تا این‌که در سال ۱۹۵۰ اولین انتخابات آزاد و عادلانه در ترکیه برگزار گردید.
ترکیه در سال ۱۹۵۰ به یک کشور دموکراتیک و چندحزبی تبدیل شد که جانشینان اتاترک و اینونو به‌صورت دموکراتیک انتخاب شدند و روش سکولار کمالی را تا چندین دهه ادامه دادند، چون معتقد بودند که این روش می‌تواند در جهان نوین دوام بیاورد. این وضع تا زمان اردوغان ادامه داشت. این رهبر ترکیه در قرن بیست‌ویکم، برعکس اخلاف خود، ریشه در اسلام سیاسی داشت که کوشید سیستم دولت‌داری مذهبی و سیاسی را باهم بیامیزد. این دیدگاه سیاسی از اواخر سده بیستم در این کشور رو به رشد گذاشت و کاملا مخالف روش سکولار اتاترک بود. اردوغان از زمان روی‌کارآمدنش از سال ۲۰۰۳، با دگرگونی کامل سیاست در ترکیه، نشان داد که روش اتاترک اشتباه بوده است.
اتاترک به مدت ۱۵ سال، یعنی از سال ۱۹۲۳ تا سال ۱۹۳۸ در ترکیه حکومت کرد و اردوغان پس از دودهه تا امروز بر کشور ترکیه حکومت می‌کند. او بخش عمده‌ای از میراث اتاترک را نابود کرده است، اما حکومت تحت رهبری او بسیار اقتدارگرایانه شده است، شاید همان قدر که در اواخر قرن بیستم در زمان اتاترک و اینونو اقتدارگرایانه بود. این شباهت فرمی در عین تفاوت محتوایی بسیار شگفت‌انگیز است.
اردوغان که خود را اتاترک جدید ترکیه می‌داند، تمام برنامه‌های کشورش را خلاف سیاست‌مداران پیشین تنظیم کرده است. او ترکیه را به یک کشور کاملا اسلامی و از نظر اجتماعی محافظه‌کار تبدیل کرده است و علاوه بر این، ترکیه جدید اردوغان در مرحله‌ی اول خواهان جلب رضایت اروپا و غرب نیست بلکه به خاور میانه توجه دارد. اردوغان می‌خواهد ترکیه قدرت بزرگی باشد که بر مسلمانان سراسر قلمرو سابق عثمانی، به‌ویژه در خاور میانه و بالکان، اعمال نفوذ کند.
بیش از دودهه است که اردوغان و حزب‌اش، آک پارتی (حزب عدالت و توسعه) در ترکیه به قدرت است. در انتخابات پارلمانی سال ۲۰۰۲ حزب اسلام‌گرا و تازه‌تأسیس آک پارتی موفق شد یک پیروزی خیره‌کننده به‌دست بیاورد و دو بخش از سه بخش صندلی‌های پارلمان ترکیه را مال خود کند. از سال ۱۹۵۰ سابقه نداشت که یک حزب بتواند چنین اکثریتی در پارلمان داشته باشد. اما رجب طیب اردوغان، رهبر حزب آک پارتی در این مقطع اجازه نداشت نخست‌وزیر شود. به این خاطر که نخست‌وزیر باید عضو مجلس پارلمان می‌بود و اردوغان به‌دلیل محرومیتی که داشت، عضو پارلمان نبود. برای همین، عبدالله گل از آک پارتی به نخست‌وزیری انتخاب شد. البته سه الی چهار ماه بعد، انتخابات در ولایت سعرد ترکیه باطل اعلام شد. با توجه به این‌که عبدالله گل اردوغان را عفو کرده بود، او توانست از این حوزه‌ی انتخاباتی کاندیداتور و وارد مجلس پارلمان شود.
بعد از ورود اردوغان به پارلمان، عبدالله گل به نفع‌اش از نخست‌وزیری کنار رفت و اردوغان در۱۴ مارچ ۲۰۰۳ رسما نخست‌وزیر ترکیه شد. این شروع حکومت اردوغان بود که تا امروز ادامه دارد. عملکرد آک پارتی در ترکیه، به‌خصوص در زمینه‌ی اقتصاد این کشور موفقیت‌آمیز بود و همین قضیه باعث شد اقبال با این حزب و شخص اردوغان باقی بماند. ترکیه برای دهه‌ها اقتصاد نابسامانی داشت. برای مثال، از شروع دهه‌ی ۱۹۷۰ تا اوایل ۲۰۰۰ تورم همیشه دورقمی بود، که دولت اردوغان موفق شد تورم را زیر عدد۱۰ نگهدارد. هویت مذهبی هم چیزی دیگر بود که برای اردوغان و حزب‌اش حساب دیگری باز کرده بود.
در سال ۲۰۱۴ اردوغان تصمیم گرفت که برای ریاست‌جمهوری کاندیدا شود. این اولین انتخابات مستقیم ریاست‌جمهوری در ترکیه بود. هرچند نظام سیاسی در این کشور پارلمانی بود و قدرت اصلی دست نخست‌وزیر قرار داشت، اما اردوغان بعد از پیروزی در انتخابات عملا در قدرت برتر باقی ماند. او بعدا با اصلاح قانون اساسی، نظام سیاسی ترکیه را به ریاستی تغییر داد، و پشتوانه‌ی حقوقی و ساختاری برای قدرت‌اش به‌وجود آورد.
اما هرچه زمان از تصدی‌گری اردوغان بیشتر می‌گذشت، انتقادات اجتماعی هم بیشتر و بیشتر می‌شد. از طرفی هم، اقتصاد مثل قدیم پیش نمی‌رفت و تورم دوباره اوج می‌گرفت. از طرف دیگر، رفتار اقتدارگرایانه‌ی اردوغان زیادتر می‌شد و برخورد با مخالفان، شدت بیشتر پیدا می‌کرد. به‌ویژه پس از کودتای ناموفق سال ۲۰۱۶، هزاران نفر به زندان افتادند و ده‌ها هزار نفر دیگر از دستگاه‌های دولتی ترکیه تصفیه شدند. میزان انتقادات از اردوغان به حدی رسید که دو نفر از نزدیک‌ترین کسانش، احمد داود اغلو و علی بابا جان، از آک پارتی جدا شدند و از کمال قلیچدار اغلو، رهبر حزب جمهوری خلق در انتخابات ریاست‌جمهوری ۲۰۲۳ حمایت کردند.
هرچند انتخابات به دور دوم کشیده شد و به هر ترتیبی که بود اردوغان پیروز انتخابات گردید و به‌حیث رییس‌جمهور باقی ماند. طبق قانون اساسی ترکیه، این آخرین دوره‌ای است که اردوغان می‌تواند رییس‌جمهور باشد. اما با امکان دو حالت، احتمال کاندیداتوری او در دور سوم وجود دارد:
حالت اول، قانون اساسی تغییر کند؛
حالت دوم، نمایندگان مجلس خواهان برگزاری انتخابات زودهنگام شوند.
جالب اینجا است که حزب مخالف آک پارتی از خود حزب آک پارتی بیشتر خواهان انتخابات زودهنگام است. در چنین شرایط نامناسب اقتصادی، حزب مخالف آک پارتی امیدوار است که در انتخابات بتواند نامزد این حزب را شکست دهد، چه رجب طیب اردوغان باشد یا هرکس دیگری.
حزب جمهوری خلق به‌عنوان رقیب حزب آک پارتی، روی دو نامزد اصلی (منصور یاواش، شهردار انقره و اکرم امام اغلو، شهردار استانبول) سرمایه‌گذاری کرده است. بین این دو نفر، امام اغلو محبوب‌تر از منصور یاواش است. اولا، طبق نظرسنجی‌ها، فاصله‌ی امام اوغلو با اردوغان خیلی زیاد و به‌صورت مستمر جلوتر است. ثانیا، سابقه‌ی حضور امام اوغلو در بین حزب جمهوری خلق، از یاواش بیشتر است. یاواش بیشتر عمرش را در حزب راست افراطی حرکت ملی بود. او در سال ۲۰۱۴ برای نامزدی شهرداری انقره به حزب جمهوری خلق پیوست.
وقتی حزب جمهوری خلق اعلام کرد که برای انتخابات دور بعدی ریاست‌جمهوری انتخابات محلی برگزار می‌کند، با اعلام عدم کاندیداتوری منصور یاواش، بحث‌های داخل حزبی کنار گذاشته شد. حزب جمهوری خلق آماده‌ی برگزاری انتخابات مقدماتی در۲۳ مارچ ۲۰۲۵ می‌شد که اتفاق‌های عجیب رخ داد. اول، در ۱۸ مارچ دانشگاه استانبول اعلام کرد که به‌دلیل مشکلات تحصیلی‌ای که در پرونده اکرم امام اوغلو وجود دارد، مدرک تحصیلی او باطل است. با توجه به این‌که نامزد ریاست‌جمهوری در ترکیه باید سند تحصیلی دانشگاهی داشته باشد، این اولین اقدام در کنارزدن امام اوغلو از صحنه‌ی انتخاباتی بود.
فردای آن روز، یعنی ۱۹ مارچ امام اوغلو را به جرم فساد و حمایت از تروریسم بازداشت کردند. این مسأله باعث خشم طرفداران حزب جمهوری خلق و به‌طور کل مخالفان آک پارتی و اردوغان شد. مردم معترض به خیابان‌ها آمدند. با توجه به این‌که فرماندهان کل شهرهای ترکیه اعتراض و تجمعات را ممنوع و غیرقانونی اعلام کرده بودند، اما مردم به خیابان‌ها آمدند که طبق اعلام وزارت داخله‌ی ترکیه، هزار و ۹۰۰ نفر به جرم اعتراضات و تجمعات بازداشت شدند.
بدون درنظرداشت این‌که امام اوغلو چه فساد را مرتکیب شده، با باطل کردن سند تحصیلی وی به این نتیجه می‌رسیم که هدف، کنارزدن او از انتخابات دور بعدی است. البته یکی از دلایل مهم این می‌تواند باشد که اردوغان هیچ وقت به این اندازه هراس از کاندیدای حزب رقیب خود نداشته است. او همیشه با یک حاشیه‌روی، اطمینان از رأی‌آوری خود و حزب‌اش داشت. مسأله‌ی دیگر وقایع بیرون از ترکیه است. مثلا، نزدیکی اردوغان به نیروهای شبه‌نظامی سوری و برکناری اسد از قدرت، اعتمادبه‌نفس اردوغان را برای عملی کردن ایده‌هایش تقویت کرده است. نکته دیگر وضعیت بین‌المللی است که به قدرت رسیدن ترامپ در کاخ سفید، خیال اردوغان را از این جهت راحت کرده است که این قبیل اقداماتش با مخالفت و محکومیت از طرف امریکا مواجه نخواهد شد. اتفاقا با توجه به این‌که رابطه‌ی شخصی ترامپ و اردوغان خیلی خوب است، شاید مورد حمایت هم قرار گیرد. از طرف دیگر، اردوغان حدس می‌زند که مخالفت از طرف اروپا هم نخواهد داشت. درست است که کشورهای بزرگ اروپایی این اقدامات را محکوم می‌کنند، اما از طرفی، بی‌توجهی دائمی اتحادیه اروپا در مورد تمایل ترکیه برای عضویت به این نهاد، باعث شده که ترکیه این دندان طمع را بکند و دیگر برای خوشحالی کشورهای اروپایی کار خاصی انجام ندهد. از طرف دیگر هم با توجه به اختلافات اروپایی‌ها و امریکایی‌ها، اروپایی‌ها نمی‌توانند به‌صورت جدی در تقابل با ترکیه قرار بگیرند، چرا که در ناتو بعد از امریکا، بزرگ‌ترین ارتش متعلق به دولت ترکیه است- در شرایطی که تنش بین اروپا و روسیه همچنان پابرجا است.
در چنین فضایی بوده که اردوغان دست به چنین اقداماتی زده است. این‌که نتایج این اقدام و اعتراضات خیابانی چه می‌شود مشخص نیست. با توجه به اکثریت پارلمان که متعلق به حزب آک پارتی است، احزاب مخالف توان استیضاح رییس‌جمهور را ندارند. اعتراضات خیابانی ترکیه با توجه به رفتار اقتدارگرایانه‌ی اردوغان هم اگر به نتیجه برسد، وضعیت برای امام اوغلو طبق مراد نخواهد بود. چون دیگر حکم دادگاه آن حکمی نیست که امام اوغلو بتواند رفع اتهام خود را بگیرد. حداقل برای این دور از انتخابات محکوم شده و راهی زندان خواهد شد. اما اصل سؤال در مورد انتخابات پیش‌رو و نتیجه‌ی احتمالی‌اش است. این در حالی است که اردوغان، زمانی که شهردار استانبول بود، از شهرداری حذف و به زندان افتاد؛ اما در انتخابات بعدی حزب‌اش پیروز شد. حالا باید دید که بازهم تاریخ تکرار خواهد شد یا خیر.