کاظم بیگی یک سال و چهار ماه می‌شد که در معدن زغالسنگ در ولایت سغد تاجیکستان کار می‌کرد. او قصد داشت در اول ماه جوزا به رخصتی بیاید و ازدواج کند. اگر به‌تاریخ ۱۹ ثور، در معدن انفجار رخ نمی‌داد، کاظم بیگی شاید اکنون در حال تدارک ازدواج خود بود و هفت همکارش نیز زنده بودند و کار می‌کردند.
از بیکاری تا کار مرگ‌بار
کاظم بیگی، اهل روستای چرخ برگ ولسوالی میرامور ولایت دایکندی، در مرکز افغانستان بود. او که در رشته‌ی جیولوژی معدن دانشگاه پلی‌تخنیک کابل تحصیل کرده بود، در معدن زغالسنگ به حیث کارگر، موترهای زغال را بارگیری می‌کرد.
بیگی پس از فراغت از دانشگاه در سال ۲۰۲۱، یک سال بیکار بود و سپس فروشگاه آنلاین در غرب کابل راه‌اندازی کرد؛ اما این کسب‌وکار برای او رونق نداشت و مجبور شد آن را تعطیل کند. پس از این، او بار دیگر برای حدود دو سال بیکار گشت تا این‌که مجبور شد در اوایل سال ۲۰۲۴، برای کار در معدن زغالسنگ به تاجیکستان برود.
گفته می‌شود که بیش از هزار نفر، شامل شهروندان افغانستان و شهروندان تاجیکستان در معدن‌های زغالسنگ سرکویی در ناحیه عینی ولایت سغد در شمال تاجیکستان کار می‌کنند.
یکی از کارگران که به‌تازگی از تاجیکستان به افغانستان برگشته است، میگوید که تقربیا تمام کارگران افغانستانی، هزاره و عمدتا جوانان تحصیل‌کرده یا کارمندان حکومت پیشین هستند.
انفجار ۱۹ ثور؛ حادثه یا بی‌مسئولیتی؟
پس‌ازچاشت ۱۹ ثور، کاظم بیگی و همکارانش برای کار وارد تونلی به عمق ۶۰۰ متر شده بودند. آنان هنوز به ساحه‌ی اصلی کار نرسیده بودند که انفجار مهیبی تونل را لرزاند. در این انفجار هشت نفر که همه باشندگان دایکندی بودند، جان باختند. دلیل این انفجار گاز میتان خوانده شده است.
امین بیگی، برادر کاظم بیگی میگوید که این انفجار، یک «اتفاق نبود، بلکه بی‌مسئولیتی مسئولان شرکت پیمان‌کار در قبال جان کارگران است».
به‌گفته‌ی او، در روز انفجار، پیش از ورود کارگران برای کار، باید تونل توسط انجنیران بررسی می‌شد، اگر گازی وجود داشت، خنثا می‌شد؛ اما چنین نشده بود. او میگوید: «این‌ها (کارگران قربانی) روز پنج‌شنبه در شیفت پیش‌ازچاشت کار کرده بودند و شیفت پس‌ازچاشت پنج‌شنبه، و شیفت پیش‌ازچاشت جمعه تعطیل بودند. وقتی که در شیفت پس‌ازچاشت جمعه، سر کار رفته بودند، معدن چک نشده بود.»
او میگوید که شرکت پیمان‌کار، انجنیر مسلکی ندارد؛ «تمام شرکت‌هایی که معدن زغالسنگ دارد، باید انجنیران مسلکی داشته باشند تا تونل را پیش از ورود کارگران چک کنند، اما تونل چک نشده بود، طوری که از دوستان پرسیدم انجنیران شرکت مسلکی نیستند.»
امین بیگی میگوید که برادرش همواره از بی‌توجهی مسئولان شرکت در زمینه‌ی مراقبت از کارگران شکایت داشت؛ «پیش از این هر وقت با او (کاظم بیگی) به تماس بودم، شکایت از بی‌مسئولیتی شرکت داشت که در بخش حفظ و مراقبت از کارگر بی‌توجهی می‌کند… از نان و پول کارگر می‌زند.»
قرار بود یک هیأت دولتی تاجیکستان، انفجار ۱۹ ثور را بررسی کند؛ اما یک منبع میگوید که تا کنون هیچ‌گونه بررسی انجام نشده است.
با گذشت بیش از ۱۰ روز از این انفجار، مقام‌های طالبان تا کنون اظهارنظر نکرده‌اند. بااین‌حال، خانواده‌ی یکی از قربانیان خواستار بررسی رویداد از سوی حکومت طالبان هستند. این خانواده میگوید کار در معدن بی‌خطر نیست، اما چگونگی وقوع رویداد باید بررسی شود.
انفجار ۲۵ ثور
پنج‌شنبه هفته‌ی گذشته (۲۵ ثور) نیز یک کارگر ۳۰ ساله هنگام کار در داخل تونل براثر انفجار مواد منفجره معدن‌کاری جانش را از دست داده است. این کارگر مختار رضایی نام داشت و باشنده‌ی ولسوالی شهرستان ولایت دایکندی بود. او چند روز می‌شد که برای کار به معدن زغالسنگ تاجیکستان رفته بود.
یک منبع در دایکندی گفت که مختار رضایی پس از کارگذاری مواد منفجره در داخل تونل، براثر انفجار ناگهانی جانش را از دست داده است. کارگران برای کندن زغالسنگ از مواد منفجره استفاده می‌کنند.
شرایط کار در معدن
برادر کاظم بیگی میگوید که شرکت پیمان‌کار، پس از جان‌باختن برادرش، قرارداد او را از چمدان وسایل‌اش برداشته است. دلیل این اقدام شرکت روشن نیست. اما خبرنگار روزنامه اطلاعات روز به قرارداد یکی از کارگران دسته یافته است.
شرکت پیمان‌کار معدن سغد تاجیکستان با کارگران قرارداد سه‌ساله می‌بندد؛ با شرایط سخت.
شرکت پیمان‌کار براساس این قرارداد، برای کارگران غذا، جای خواب و سال دو بار لباس و کفش کار فراهم می‌کند و یا پول نقد برای خرید آن می‌پردازد. اما مسئولیت کارگران سنگین و شرایط برای آنان سخت است.
براساس این قرارداد، کارگر در سال اول باید هزار دالر برای مصارف ویزا، کارت کار و اسناد دولتی پرداخت کند. این هزینه ماهانه از معاش کارگر کسر می‌شود. اما در سال دوم و سال‌های بعد، کارگر ملزم به پرداخت ۶۵۰ دالر در هر سال است و این مبلغ نیز ماهانه از معاش کارگر کم می‌شود.
در صورتی که کارگر قبل از ختم مدت قرارداد بخواهد کار را ترک کند، باید ۳۰ روز قبل به شرکت اطلاع دهد و مصارف ویزا، کارت کار و سایر مصارفات را پرداخت کند.
براساس قرارداد، مزد دوماهه‌ی کارگران الی ختم قرارداد نزد شرکت باقی‌ماند و در ختم قرارداد پرداخت می‌شود.
مزد اندک کارگر و سود هنگفت شرکت
کارگران به گروه‌ها تقسیم می‌شوند و روزانه باید نُه ساعت کار کنند. مزد آنان اما براساس میزان استخراج زغال محاسبه می‌شود. در قرارداد، هزینه‌ی استخراج هر تن زغال ۴۲۰ افغانی گفته شده است.
یکی از کارگران که به‌تازگی به افغانستان برگشته میگوید که درآمد ماهانه‌اش به حدود ۲۵ هزار افغانی می‌رسید.
به‌گفته‌ی او، پیمان‌کاران در حالی که در ازای استخراج هر تن زغالسنگ، ۴۲۰ افغانی برای کارگران پرداخت می‌کنند، هر تن زغال را به ۹۰۰ سامانی تاجیکستان می‌فروشند.
در حال حاضر ارزش پول تاجیکستان شش برابر پول افغانستان است. ۹۰۰ سامانی با نرخ فعلی، شش هزار و ۷۶ افغانی می‌شود.
شرایط مرخصی کارگران
براساس قراردادی که میان کارگران و شرکت پیمان‌کار امضا می‌شود، کارگران تازه‌کار، یک سال حق دریافت رخصتی را ندارند. پس از گذشت یک سال، شرکت برای کارگر رخصتی بدون معاش مشخص می‌کند و کارگر باید در وقت معین برگردد.
در قرارداد آمده است که اگر کارگر در وقت تعیین‌شده از رخصتی برنگردد، در ازای هر روز هزار افغانی جریمه می‌شود.
در یکی از بندهای قرارداد آمده است در صورتی که کارگر در یک سال دو بار به رخصتی برود، معاش‌اش تنزیل می‌گردد.
براساس این قرارداد، در روزهای تعطیلی رسمی و مناسبت‌های تقویم تاجیکستان، یا حوادث جوی که مانع کار شود، معاش کارگران محاسبه نمی‌شود.
در بندی از قرارداد کارگران آمده است که کارگر بدون اطلاع سرکارگر نمی‌تواند محل کار را ترک کند و چنانچه بدون دلیل کار نکند یا در نظم کار اخلال ایجاد کند، هر روز ۸۰۰ افغانی جریمه شده یا از معاش او کم می‌شود.
خسارات جانی
در بخشی از قرارداد شرکت پیمان‌کار با معدنچیان آمده است در صورت وقوع حوادث غیرمترقبه در هنگام و محل کار برای کارگر، «شرکت همکاری لازم را انجام می‌دهد»، اما در قبال حادثه در خارج از محل کار یا در مسیر افغانستان و تاجیکستان، هیچ مسئولتی ندارد.
در یکی از بندهای قرارداد آمده است که اگر کارگر در جریان کار فوت کند، انتقال جنازه، خرج کفن و دفن و پرداخت ۱۵۰ هزار افغانی برعهده شرکت است.
بستگان یکی از قربانیان انفجار اخیر پرداخت مصارف انتقال جنازه از تاجیکستان به ولایت دایکندی را تأیید می‌کند؛ اما میگوید که شرکت تنها ۳۰ هزار افغانی به آنان پرداخته است. منبع میگوید که روشن نیست که این مبلغ تحت چه عنوانی پرداخت شده است.
درباره‌ی شرکت چه می‌دانیم؟
در متن قرارداد کارگران، از این شرکت «کامنیت متالوگی تاجیک» نام برده شده و آمده است که محمد تقی، رییس آن است. اما یکی از افرادی که اخیرا معدن‌کاری را رها کرده، میگوید که دو نفر به‌نام‌های «محمد تقی دلسوز» و «رییس روح‌الله» مسئولان شرکت هستند و فردی به‌نام «حاجی احمد»، مدیریت شرکت را برعهده دارد.
به‌گفته‌ی منبع، این افراد پیمان‌کاران یک شرکت تاجیکستانی به‌نام «فراز» هستند و آنان از افغانستان به تاجیکستان کارگر می‌برند.
یک منبع دیگر در دایکندی میگوید که پیمان‌کاران افغانستانی جواز فعالیت ندارند و در افغانستان پنهانی کار می‌کنند.
به‌گفته‌ی منبع، شرکت تاجیکستانی «فراز» از داماد رییس‌جمهور تاجیکستان است. بی‌بی‌سی فارسی، در خبری که در سال ۱۳۹۳ نشر کرده، نیز نوشته است که گفته می‌شود این شرکت تحت کنترل یکی از نزدیکان رییس‌جمهوری تاجیکستان است.
به‌نوشته‌ی بی‌بی‌سی، عمرعلی قوت‌اف، رهبر یکی از گروه‌های مخالف دولت تاجیکستان نیز از سهام‌داران فراز بوده است. گفته شده که این شرکت طی سال‌های زیادی به انتقال مواد سوختی، از جمله برای نیرو‌های امریکایی و ناتو در افغانستان مشغول بود.
سایت موسوم به «پارس تودی» که خبرهای تاجیکستان را پوشش می‌دهد، نوشته است که فراز یک شرکت چندسازمانی است که در سال ۲۰۰۲ تأسیس شد و نظارت بر پمپ بنزین‌ها، آزمایشگاه‌های پزشکی، پایانه‌های گمرکی، آموزشگاه‌های رانندگی، مجتمع اسکی است و استخراج ذخایر معدنی در انحصار این شرکت است.
این سایت در مطلبی که در سال ۱۳۹۹ نشر کرده، آورده است که شرکت فراز تاجیکستان حتا بعد از اعلام انحلال به فعالیت خود در این کشور ادامه می‌دهد. در این مطلب آمده است که «فراز»، متعلق به شمس‌الله صاحب‌اف، داماد رییس‌جمهور تاجیکستان است.
معدن‌های مرگ‌بار افغانستان و ایران
معادن افغانستان هم برای کارگران مرگ‌بار است. در تازه‌ترین مورد، شب گذشته (سه‌شنبه، ۳۰ ثور) در پی وقوع انفجار در یک معدن زغالسنگ در روستای «گوله» ولسوالی دره صوف پایین سمنگان، هفت معدنچی جان باخته و دو نفر دیگر زخمی شده‌اند. درباره‌ی دلیل وقوع انفجار جزئیات ارائه نشده است.
پیش از این هم براساس آماری که رسانه‌ای شده، دست‌کم شش نفر دیگر در سال جدید خورشیدی در معادن ولایت‌های سمنگان، تخار و بدخشان جان باخته‌اند. استخراج غیرحرفه‌ای و عدم رعایت نکات ایمنی از عوامل این حوادث عنوان می‌شود.
در سال جاری خورشیدی، یک مورد از جان‌باختن شهروندان افغانستان در معادن ایران نیز گزارش شده است. به گزارش رسانه‌های ایرانی، به‌تاریخ ۱۸ حمل، هفت نفر، شامل چهار ایرانی و سه شهروند افغانستان در معدن زغالسنگ دامغان ولایت سمنان براثر گازگرفتگی جان باخته‌اند.
شهروندان افغانستان در معادن پاکستان نیز کار می‌کنند. هرچند در سال جاری خورشیدی تا کنون از حوادث مرگ‌بار در معادن پاکستان گزارش نشده است، در سال‌های گذشته، افزون بر حوادث معدن‌کاری، حملات به معادن پاکستان نیز جان کارگران افغانستانی را گرفته است.
وجه مشترک تمام این رویدادها ناچاری کارگران است؛ کارگرانی که مجبور هستند تحت هر شرایطی کار کنند، حتا به قیمت جان‌شان.