در دنیای سیاست، ابزارهای فشار و امتیازگیری زودبه‌زود دست به دست می‌شوند- حداقل در مناطق آشوب‌زده‌ای که بی‌ثباتی در آنها اصل و گردش برگه‌های بازی بسیار پرشتاب است. در نیم قرن اخیر، روابط ایران و افغانستان، به ویژه بر سر منابع آبی، عرصه‌ی چنین گردش‌ها و چرخش‌ها بوده است. یکی از نقاط اختلاف میان حکومت ایران و حکومت پیشین در افغانستان سد آبی بود به نام «سد بخش‌آباد» در ولایت فراه. در آن زمان طالبان، به عنوان گروهی که در پی ساقط‌کردن نظام جمهوری بود، به حمایت نظامی، آموزشی و لجستیکی دولت ایران نیاز داشتند و در برابر حمایتی که دریافت می‌کردند دست به تخریب زیرساخت‌های آبی‌ای می‌زدند که از نظر دولت ایران برای آن کشور زیان‌آور تلقی می‌شدند. در آن دوره، برخی از مقام‌های حکومت پیشین افغانستان ادعا می‌کردند که ایران با حمایت از طالبان روند ساخت سد بخش‌آباد را مختل می‌کند، اما این ادعا از سوی ایران رد می‌شد. پروژه ساخت سد بخش‌آباد به دلیل مزاحمت و تهدید طالبان پیشرفت چندانی در نظام جمهوریت نداشت و هرازگاهی که مقام‌های حکومت پیشین می‌خواستند که از سد بخش‌آباد بازدید کنند، با هلیکوپتر به ساحه سد بخش‌آباد می‌رفتند، چرا که طالبان کنترل راه زمینی منتهی به این سد را در اختیار خود داشتند.
امروز که طالبان بر سراسر افغانستان حاکم شده‌اند، به نظر می‌رسد که بازی در عرصه‌ی سد و آب نیز دگرگون شده است. ویدیوها و عکس‌هایی که از اعمار و مستحکم‌سازی دو تونل برای انحراف آب سد بخش‌آباد (در ولایت فراه) منتشر شده‌اند، نشان می‌دهند که دیوار و کف این تونل‌ها با میله‌های آهنی مستحکم‌سازی شده است و کانگریت‌ریزی آنها هم در حال تکمیل شدن است.
ساخت و آغاز آب‌گیری سد بخش‌آباد، برای ایران این معنی را می‌دهد که سویچ آب در بالادست رودخانه فراه‌رود در دست طالبان است و این گروه از این پس ابزار فشار دیگری برای امتیازطلبی از ایران خواهند داشت. تا پیش از اعمار سد بخش‌آباد، آب این رودخانه بدون حساب و کتاب مشخصی به ایران سرازیر می‌شد.
حدود ۱۰ روز قبل، مقام‌های طالبان از روند کار سد بخش‌آباد در فراه بازدید کردند. در اطلاعیه وزارت انرژی و آب طالبان آمده است که کار این سد ۸۰ درصد پیشرفت داشته است. در این اطلاعیه آمده است که مقام‌های طالبان از جمله مولوی غوث‌الدین رهبر، والی این گروه در فراه در جریان این بازدید، بر تسریع روند کار تاکید کردند.
در این اطلاعیه ذکر شده است: «والی فراه و هیأت همراه‌اش حین نظارت از امور بند مذکور بر تکمیل‌شدن کار این بند به وقت معین تاکید ورزید. در همین حال، مسئولین بند بخش‌آباد می‌گویند که کار سخت و پیچیده تونل‌های انحرافی آب این بند به پایان رسیده و کار آن به وقت تعین شده تکمیل خواهد شد.»
دو سال پیش ملا عبدالغنی برادر، معاون اقتصادی نخست‌‌وزیر طالبان از سرگیری کار اعمار دو تونل سد بخش‌آباد را افتتاح کرد. یکی از این تونل‌ها ۵۱۸ متر و دیگری ۵۵۲ متر طول دارد و باعث می‌شود که آب سد بخش‌آباد به زمین‌های کشاورزی فراه برسد و از سرازیر شدن زیاد این آب به ایران جلوگیری شود.
طالبان تاکید دارند که سد بخش‌آباد را از بودجه ملی تأمین می‌کنند و در کنار آن یک حساب بانکی ویژه هم ایجاد کرده‌اند و از مردم خواسته‌اند که به این حساب بانکی پول واریز کنند، تا کار سد بخش‌آباد تسریع شود. دو سال پیش بنیاد «الغرافه» قطر که در فراه فعالیت دارد، ۵۰۰ هزار دالر را به حساب بانکی مربوط به سد بخش‌آباد واریز کرد. قطر روابط بسیار نزدیک با حکومت طالبان دارد و گفت‌وگوهای طالبان و آمریکا نیز به میزبانی قطر انجام شد. از سویی هم، فعالیت بنیاد الغرافه در فراه بسیار مبهم است و اطلاعات کمی در باره‌ی این فعالیت‌ها منتشر شده است.
سد بخش‌آباد روی رودخانه فراه احداث می‌شود و توانایی تولید ۷۲ مگاوات برق دارد. این سد با ۸۱ متر ارتفاع و ظرفیت ذخیره یک هزار و ۳۶۰ مترمکعب آب، قادر به آبیاری بیش از ۶۸ هزار هکتار زمین کشاورزی در ولایت فراه است. حکومت پیشین افغانستان نیز تلاش زیادی برای ادامه کار ساخت‌وساز سد بخش‌آباد کرد، اما طالبان جدی‌ترین تهدید برای ادامه این کار بودند. به همین علت، کار ساختمان این سد از مرحله اولیه پیشتر نرفت.
سد بخش‌آباد در ولسوالی بالابلوک فراه موقعیت دارد و در دوران نظام جمهوریت، این ولسوالی یکی از ناامن‌ترین ولسوالی‌های فراه بود و کنترل بخش‌های وسیعی از این ولسوالی سال‌ها در اختیار طالبان بود.
زمین‌های ولایت فراه حاصل‌خیز است. با مهار آب رودخانه فراه‌رود، تحول عظیم در سکتور زراعت در فراه ایجاد خواهد شد. با تکمیل‌شدن سد بخش‌آباد، افغانستان قادر خواهد بود که بر آب رودخانه فراه‌رود کنترل داشته باشد و این باعث خواهد شد که آب این رودخانه به گونه چشمگیر به تالاب هامون در منطقه سیستان ایران نرسد.
تالاب هامون به منابع آبی بالادست از افغانستان وابستگی کامل دارد و این تالاب از سرازیرشدن سیلاب‌ها و آب رودخانه هیرمند، فراه‌رود و چند رود دیگر آب‌گیری می‌شد، اما افغانستان که پیشتر سد کمال‌خان را در نیمروز ساخته بود، اینک طالبان روی ساخت سد بخش‌آباد متمرکز شده‌اند.
هنوز روشن نیست که آیا طالبان در مورد تکمیل این سد با طرف ایرانی گفت‌وگوهایی داشته‌اند یا نه و دولت ایران از چه ابزارهای فشار متقابلی برای کاهش زیان در جانب خود استفاده خواهد کرد.
از بخش‌آباد تا پاشدان
صدها کیلومتر دورتر از سد بخش‌آباد، پروژه‌ی دیگری روی رودخانه هریرود در ولایت هرات در حال تکمیل است. مقام‌های طالبان در هرات اعلام کرده‌اند که روند آب‌گیری سد پاشدان آغاز شده و مراحل نهایی کار ساختمانی این سد نیز به‌زودی به پایان خواهد رسید.
طالبان برای افتتاح رسمی این سد آماده می‌شوند؛ اقدامی که تکمیل آن، از نگاه بسیاری از ناظران، به‌منزله کاهش قابل‌توجه ورود آب به ایران ارزیابی می‌شود.
سد پاشدان با ظرفیت ذخیرهسازی ۴۵ میلیون مترمکعب آب، توانایی آبیاری ۱۳ هزار هکتار زمین کشاورزی را دارد و می‌تواند ۲ مگاوات برق تولید کند. این سد در حدود ۱۵ کیلومتری شرق شهر هرات موقعیت دارد و آب آن از کوه‌های بابا و کوتل سبزک در ولایت بادغیس تأمین می‌شود. پیش از احداث این سد، آب این منابع از طریق رود هریرود مستقیماً به ایران جریان می‌یافت، اما اکنون با تکمیل روند آب‌گیری، احتمال کاهش جریان آب به آن‌سوی مرز بالا رفته است.
سد پاشدان پس از سد سلما، دومین سد بزرگ ولایت هرات محسوب می‌شود. سد سلما که روی بخش دیگری از رودخانه هریرود احداث شده، در دوران نظام جمهوری تکمیل گردید. این سد ظرفیت ذخیرهسازی ۶۳۳ میلیون مترمکعب آب را دارد و قادر به آبیاری ۸۰ هزار هکتار زمین زراعتی است. با راه‌اندازی سه توربین آن، ظرفیت تولید برق به ۴۲ مگاوات می‌رسد.
پنج ماه پیش، طالبان کارهای پژوهشی سد آبی «کج‌صمد» در ولایت فراه را با حضور محمد یونس آخوندزاده، وزیر احیا و انکشاف دهات، و مقام‌های ارشد محلی فراه و نیمروز آغاز کردند. وزارت احیا و انکشاف دهات طالبان اعلام کرده است که این سد به ارزش حدود دو میلیارد افغانی و با ارتفاع تقریبی ۵۶ متر ساخته خواهد شد. براساس اعلام این وزارتخانه، سد کج‌صمد ظرفیت ذخیره ۱۴۰ میلیون مترمکعب آب را خواهد داشت و با تکمیل آن، ۱۴ هزار هکتار زمین در ولایت‌های فراه و نیمروز تحت کشت قرار می‌گیرد. همچنین، هزاران فرصت شغلی در منطقه ایجاد خواهد شد.
اما آن‌چه بیش از همه نگاه‌ها را متوجه این پروژه کرده، تأثیر آن بر منابع آبی مشترک با ایران است. به‌باور کارشناسان، با تکمیل این سد، تالاب هامون پوزک در داخل خاک ایران با چالش جدی کم‌آبی روبرو خواهد شد.
در کنار سد سلما در هرات، سد کمال‌خان نیز یکی از مهم‌ترین پروژه‌های آبی دوران نظام جمهوری به شمار می‌رود که به مرحله بهره برداری رسید. این سد در ولسوالی چهار برجک ولایت نیمروز و در فاصله‌ی ۹۵ کیلومتری جنوب شهر زرنج، مرکز این ولایت، موقعیت دارد. پروژه ساخت این سد در ماه حمل ۱۴۰۰ خورشیدی تکمیل و افتتاح شد.
سد کمال‌خان با هزینه‌ای بالغ بر ۲۰۰ میلیون دالر امریکایی از بودجه‌ی حکومت پیشین افغانستان ساخته شد و از جمله بزرگ‌ترین سرمایه‌گذاری‌های دولتی در حوزه‌ی مدیریت منابع آبی کشور به‌شمار می‌رود. این سد ظرفیت آبیاری ۱۸۴ هزار هکتار زمین کشاورزی را داراست و می‌تواند بیش از ۹ میگاوات برق نیز تولید کند.
اهمیت استراتژیک سد کمال‌خان تنها در تامین آب و برق نیست، بلکه در کنترل جریان رودخانه‌ی هیرمند به سوی ایران نهفته است؛ رودخانه‌ای که برای استان سیستان و بلوچستان ایران نقش حیاتی دارد. بهره‌برداری از این سد در کنار سایر پروژه‌های مشابه، آغازگر مرحله‌ی جدیدی از تنش‌های هیدروپولیتیکی میان افغانستان و ایران شد.
فشار هیدروپولیتیکی و چالش حقابه
اما تداوم سدسازی در افغانستان، بی‌تردید بر آن‌سوی مرزها، به‌ویژه در استان‌های شرقی ایران ــ به‌ویژه سیستان و بلوچستان ــ تأثیر مستقیم گذاشته است.
مقام‌های ایرانی می‌گویند که پروژه‌های گسترده سدسازی در ولایت‌های غربی افغانستان، موجب خشک شدن تالاب‌ها، افزایش وزش بادهای موسمی، گسترش طوفان‌های گرد و غبار، از بین‌رفتن معیشت کشاورزی و دامداری و در نهایت تشدید مهاجرت در استان‌های مرزی ایران شده است.
در سال ۱۳۵۱، افغانستان و ایران توافق‌نامه‌ای بر سر تقسیم آب رودخانه هیرمند امضا کردند که بر مبنای آن، حقابه سالانه ایران از این رود، ۸۱۷ میلیون مترمکعب تعیین شد. اما در سایر حوزه‌های آبی، مانند رودخانه‌های هریرود، فراه‌رود و خاشرود، تاکنون هیچ توافق‌نامه‌ای میان دو کشور به امضا نرسیده است و همین مسئله، درخواست‌های ایران برای دریافت حقابه از این رودها را با دشواری مواجه کرده است.
با وجود این، ایران همواره در دیدار با مقام‌های طالبان بر تأمین حقابه تأکید داشته است و تاخیر در تأمین حقابه نیز با انتقاد تهران مواجه شده است.
امیرخان متقی، وزیر خارجه حکومت طالبان، در نشست «مجمع گفت‌وگوی تهران» که در تاریخ یک‌شنبه، ۲۸ ثور برگزار شد، با اشاره به حقابه ایران از رود هیرمند گفت: «وقتی خشک‌سالی نباشد، هرچه آب باشد به سمت ایران جاری می‌شود.» او افزود: «تلاش ما این است که آب هدر نرود و به خوبی به طرف ایرانی برسد. در این خصوص، مسئولیت شرعی و اسلامی ماست که بتوانیم کمک کنیم و این اقدام را هم ثواب و هم در قالب یک سیاست خوب می‌دانیم. مردم ایران که صدای من را می‌شنوند شکی نداشته باشند که ما نیت بد در این زمینه نداریم.»
متقی همچنین به سخنان ملا محمدحسن آخوند، نخست‌‌وزیر طالبان، در دیدار با عباس عراقچی، وزیر خارجه وقت ایران در کابل اشاره کرد. به‌گفته او، ملا محمدحسن آخوند در آن دیدار گفته بود: «ما این را مسئولیت خود می‌دانیم که به مردم تشنه سیستان و بلوچستان آب برسد و این سیاست ما است. اگر قرارداد هیرمند هم نبود، به این تعهد پابند بودیم.»
در دوران نظام جمهوری، جمهوری اسلامی ایران تلاش‌هایی برای برقراری ارتباط با طالبان آغاز کرد. برخی از مقام‌های دولت پیشین افغانستان، در آن زمان، ایران را به حمایت مالی، تسلیحاتی، آموزشی و حتی درمانی از طالبان متهم می‌کردند. با این حال، تهران همواره این اتهام‌ها را رد کرده است.
دولت پیشین افغانستان به کشورهای همسایه هشدار داده بود که حمایت از طالبان می‌تواند به بی‌ثباتی منطقه منجر شود، اما این هشدارها در موارد زیادی از سوی برخی همسایگان، نادیده گرفته شد.
با بازگشت طالبان به قدرت، تمرکز این گروه بر مدیریت منابع آبی در ولایت‌های غربی و شمالی افغانستان بیشتر شد. کارشناسان معتقدند که طالبان اکنون از منابع آبی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای قدرت خود استفاده می‌کنند تا از آن در تعاملات هیدروپولیتیکی (استفاده از منابع آب به عنوان ابزار سیاسی و راهبردی برای اعمال نفوذ بر کشورهای پایین دست رودخانه گفته می‌شود) و مسائل امنیتی با ایران بهره‌برداری کنند.