به‌تازگی موفقیت یک مخترع جوان افغانستان در یکی از مسابقات بین‌المللی نوآوری، تیتر تعدادی از رسانه‌های کشور شده است. به‌نظر میرسد که دستاورد او بتواند روزنه‌های امید را برای جوانان خلاق هموطنش باز کند.
مصطفا رضایی رییس انجمن مخترعین افغانستان و تنها نماینده‌ی افغانستان در مسابقات بین‌المللی نوآوری کانادا، مدال نقره‌ی مسابقات جهانی اختراعات کانادا، جایزه ویژه‌ی دانشگاه گالاتی رومانیا و جایزه ویژه‌ی سازمان جهانی مالکیت فکری مخترعین WIIPO را به‌خودش اختصاص داده است.
در این رقابت‌ها نزدیک به ۳۵۰ مخترع از ۴۲ کشور به رقابت پرداختند. آقای رضایی مدالش را به قربانیان حمله‌ی انتحاری فرقه‌گرایانه بر یک آموزشگاه در غرب کابل اهدا کرد. در 23 اسد، یک عامل انتحاری شاخه‌ی ولایت خراسان داعش، جلیقه‌ی انتحاری‌اش را در یک صنف مزدحم و مملو از دانشآموز آموزشگاه موعود منفجر کرد. در این حمله، بیش از 40 دانشآموز که بیش‌تر‌شان کم‌تر از هجده سال سن داشتند، جان باختند و بیش از 60 تن دیگر مجروح شدند.
مصطفا رضایی در صفحه‌ی اینستاگرام و فیس‌بوک خود نوشته است: «این مدال را به روح پاک تمام شهدای دانایی تقدیم می‌کنم.»
مصطفا رضایی میگوید که این دانش‌آموزان قهرمان‌های واقعی افغانستان بودند. قهرمانانی که برای سازندگی افغانستان تلاش می‌کردند؛ اما آنها را از ادامه‌ی تلاشی که انتخاب کرده بودند، باز داشتند. به باور او دانش‌آموزان افغان، شایسته‌ی اهدای مدال و تکریم هستند.
مسابقات بین‌المللی نوآوری کانادا برای سومین سال پیاپی در تورنتوی کانادا برگزار شده است. هدف از برگزاری مسابقه، کمک به شکل‌گیری این باور در مردم است که هرکسی می‌تواند مخترع باشد .به نقل از دبیرخانه‌ی مسابقات، هدف اصلی برگزاری این رقابت‌ها، فراهم کردن یک فرصت ویژه برای ایجاد خلاقیت و نوآوری در جوانان است. مصطفا رضایی تا کنون، هفت جایزه‌ی جهانی در بخش نوآوری بهدست آورده است.
مصطفا رضایی کیست؟
مصطفا رضایی فرزند حاجی قاسم‌علی از قریه صدخانه‌ی ولسوالی شهرستان ولایت دایکندی است. خانواده‌ی آقای رضایی مانند دیگر افغان‌‌های بی‌جا شده از جنگ‌های دهه‌ی شصت، افغانستان را ترک و به ایران مهاجر شدند.
آقای رضایی در سال 1368 در ایران زاده شد. او در ایران، با وجود دشواری مهاجرت، تلاش کرد که از آموزش محروم نماند. مصطفا، آموزش‌‌های دوره‌ی مکتب را در مدرسه‌های قایم و جمال شهر مشهد به پایان رساند و پس از آزمون کانکور، به دانشگاه فردوسی مشهد راه یافت. او در این دانشگاه در رشته‌ی مهندسی میکانیک درس خواند و مدرک کارشناسی بهدست آورد.
رضایی میگوید: «از کودکی به تکنولوژی روز دنیا علاقمند بودم و همواره اخبار مربوط به حوزه‌‌ی تکنولوژی را دنبال می‌کردم تا این‌که خودم به‌عنوان دانش‌جو وارد دانشگاه شدم. در ابتدا بهصورت مستقیم بهدنبال اختراع نبودم اما در دانشگاه ایده‌هایی از نظر علمی به ذهنم رسید.»
یکی از این ایده‌ها که در دوران تحصیل به ذهن آقای رضایی رسید، پروژه‌ی «سانترفیوژ چند‌محوره» بود.
از ایده تا ایجاد یک نوآوری
مصطفا رضایی میگوید که برای اولین بار در سال 1387 ایده‌ی ساخت دستگاه سانترفیوژ چند‌محوره در ذهنش شکل گرفته و سپس با ثبت این ایده، اختراع آن را در دستور کارقرار می‌دهد. او بعد از 2 سال، در اواخر سال 1389 کار ساخت این طرح را تمام میکند.
این مخترع افغان میگوید: «با یکی از دوستانم به‌نام رضا وحدت‌پرست دستگاه را تکمیل و آزمایش کردیم. خوش‌بختانه جواب مثبت گرفتیم و در 2 رکورد ثبت مالکیت صنعتی ایران به‌ثبت رساندیم.»
آقای رضایی میگوید که اسم دستگاه، سانترفیوژ چند محوره است. دستگاهی که از آن برای جداسازی موادی که اختلال جرم داشته باشد استفاد می‌شود: «به‌عنوال مثال، یک نمونه‌ی خونی را اگر داخل دستگاه قرار بدهیم؛ بهدلیل اختلاف جرمی که در گلبول سفید و گلبول سرخ و پلاسما وجود دارد، کلا تمام اجزای خون از هم جدا شده و در بخش آنالیز، تجزیه و تحلیل خون صورت می‌گیرد. کارکرد دیگر دستگاه این است که اورانیوم 235- 238 با این دستگاه غنی‌سازی می‌شود. یک بخش آن، زباله هسته‌یی می‌شود و بخش دیگر، برای کارهای هسته‌یی استفاده می‌شود. می‌توان برای جداسازی ذرات ریزی که در مایعات وجود دارد نیز از این دستگاه استفاده کرد.»
آقای رضایی درباره‌ی ویژگی‌های اختراعش میگوید: «مزیتی که این سانترفیوژ با دیگر سانترفیوژها دارد این است که سانترفیوژهای تک‌محوری فقط روی یک محور(X) حرکت میکند اما سانترفیوژ چند محوری روی دو محور Xو Y حرکت میکند و سرعت تجزیه‌ی این دستگاه نیز نسبت به سانترفیوژهای تک‌محوری 1.5 برابر افزایش یافته است.»
او میگوید که این دستگاه، کاربردهای متفاوتی دارد و از آن می‌توان در بخش‌های هسته‌یی، نظامی، پزشکی و آزمایشگاهی استفاده کرد.
این مخترع جوان بعد از ثبت سانترفیوژ چند محوری در اواخر سال 1389 ، در سال 90 اختراع دستگاهی به‌نام «تخلیص پیوسته‌ی سیالات» را نیز به‌ثبت رسانده است.
او میگوید: «این دستگاه بیش‌تر برای شرکت نفت کاربرد دارد، طوری که درون لوله‌‌های جابه‌جایی نفت قرار گرفته و مواد زائد و ناخالصی‌های موجود در آن را جدا میکند.»
دستگاه ساخته شده توسط این مخترع افغان از لحاظ فیزیکی نیز با فیلتر خیلی متفاوت است. مصطفا رضایی در مورد این اختراعش میگوید: «مکانیزم این دستگاه با قوانین گشتاوری و چگالی و … ناخالصی‌ها را از سیالات جدا میکند. دستگاه تلخیص پیوسته‌ی سیالات به‌خاطر پیوسته بودن، راندمان و سرعت کار را افزایش می‌دهد.» او بعد از این اختراع، دستگاه خنک‌کننده با مکانیزم نانو را نیز اختراع کرد. این اختراع او در ایران به‌ثبت رسیده است.
اقای رضایی علاوه بر این اختراع، در بخش‌های دیگر نیز کار کرده‌است. او به عنوان جوان نخبه، عضویت در اتحادیه‌ی اسلامی دانشگاهیان افغانستان در مشهد را دارد و همچنان برگزار کننده‌ی چندین دوره کارگاه کار‌آفرینی در دانشگاه فردوسی است.
آقای رضایی در جریان تحصیلاتش، با دانش‌آموزان محروم مهاجر نیز کار کرده و به آنها آموزش داده‌است.
در کنار این‌ها، مصطفا رضایی، عضو فعال انجمن علمی مهندسی مکانیک دانشگاه فردوسی مشهد نیز بود و در سال 1389 به‌عنوان ستاره‌ی هجرت و جوان خلاق معرفی شده‌است. او در سال 1391 از طرف سازمان ملل به‌عنوان چهره‌ی ماندگار معرفی شد.
او تا کنون در چندین رقابت نوآوری به‌نمایندگی از افغانستان شرکت کرده‌است. در چهل و یک‌ومین مسابقات بین‌المللی اختراعات سویس ـ جنوا که در سال 2013 برگزار شده بود، شرکت کرد و مدال برنز بهدست آورد.
در اکتبر سال 2014 دوازدهمین جشنواره‌ی مسابقات بین‌المللی اختراعات در کرواسی برگزار شد. از میان 268 شرکت کننده‌ی این مسابقات، آقای رضایی مدال نقره‌ی این جشنواره را کسب کرد.
در نوامبر سال 2014(SIIF 2015) مسابقات بین‌المللی اختراعات کوریای جنوبی برگزار شد. در این مسابقه 732 مخترع از 34 کشور اشتراک داشتند. آقای رضایی از این مسابقات نیز مدال برنز بهدست آورد و در کنار آن در این مسابقات جایزه ویژه‌ی انجمن مخترعین کشور تایوان (Special award) را نیز دریافت کرد.
آقای رضایی، دارنده‌ی مدال برنز از مسابقات بین‌المللی اختراعات آلمان (نورنبرگ) نیز است که در تاریخ 29 اکتبر تا یک نوامبر با حضور 700 مخترع از 40 کشور جهان برگزار شد. او موفق به کسب مدال برنز با ساخت دستگاه سانترفیوژ چند محوره در این مسابقات شد.
مصطفا رضایی تاکنون چندین اختراع در کارنامه‌اش دارد. او در سال ۱۳۸۹ سانترفیوژ دو محوره، اولین اختراعش را ثبت کرد و در سال ۱۳۹۱ نیز دومین اختراعش -دستگاه تخلیص پیوسته‌ی سیال- ثبت اداره کل ثبت مالکیت صنعتی ایران که زیر نظر سازمان جهانی مالکیت‌های فکری (وای پو) قرار دارد، ثبت کرده است. او میگوید که این نوآوری‌هایش هرچند در ایران ثبت شده؛ اما به‌نام افغانستان است.
چالش‌ها
دست‌یابی به این موفقیت‌ها، برای آقای رضایی آسان نبوده است. آقای رضایی با اشاره به محدودیت‌های دانش‌آموزان افغان در ایران میگوید که تمام سختی‌ها و بدرفتاری‌ها را بهدلیل برخورداری از آموزش، تحمل کرده و همواره امید داشته است که تمام رفتار‌های تبعیض‌آمیز روزی برای او و امثالش به‌پایان میرسد و او می‌تواند شایستگی‌‌اش را نشان دهد.
او ادامه می‌دهد که هیچ‌گاه از بدرفتاری‌هایی که در مقابل افغان‌ها در ایران می‌شد، سرخورده نشده و برعکس بیش‌تر از گذشته تلاش کرده است: «من همیشه به افغانستانی بودن خود افتخار می‌کنم و هیچ‌گاه هویت خود را پنهان نکرده‌ام. ما به‌عنوان مهاجر در ایران همواره با مشکلات مواجه بودیم . این مشکلات با ثبت نوآوری‌هایی که داشتم، در جامعه‌ی علمی ایران کم‌تر شده بود اما به کلی از بین نرفت. من در اخذ ویزای اقامت به مشکل بر‌می‌خوردم. مشکلی که همواره بخشی از ذهنم را درگیر میکرد. اگر آن مراحل نبود، زمان بیش‌تری در اختیار داشتم تا بهدنبال کشف موردهای جدید باشم. من معتقدم که ما محکوم به‌استفاده از کمترین امکانات با بیش‌ترین بازدهی مفید هستیم.»
اقای رضای میگوید که او در سال 2013 در چهل و یکمین نمایشگاه بین‌المللی اختراع سوئیس دعوت شد ولی بهدلیل محدودیت‌ها در زمان اخذ ویزا موفق به اشتراک در نمایشگاه نشد. او می‌افزاید: «شاید مدالی که در سال 2014 از کرواسی آوردم را خیلی راحت‌‌تر می‌توانستم یک سال قبل، در نمایشگاه سوئیس بهدست بیاورم، اما…»
مشکلات آقای رضایی به این‌جا ختم نمی‌شود. او میگوید که از سال 1389 که کارهایش را به شکل جدی‌تر پی‌گیری کرده، با محدودیت‌ها و چالش‌های بسیاری دست به گریبان بوده است.
او میگوید: «مشکلات برای من انگار تمامی نداشت. مشکلات بیش‌تر ناشی از عدم حمایت مسوولان کشور خود‌مان بود. من مکتوب‌هایی از سفارت افغانستان به وزارت تحصیلات عالی، وزارت خارجه و حتا به‌ثبت جهانی اختراعات دارم که به آنها گفته شده بود با من همکای کنند؛ تقاضایی که هیچ نتیجه‌یی از این وزارت‌خانه‌ها حاصل نشد و حتا مطمئن هستم که مکتوبم گم شده و هیچ اثری از آن مکتوب‌ها نیست.
او می‌افزاید: «قبل از مسابقات کرواسی انتظار نداشتم که کمکی دریافت کنم اما بعد از کسب مدالی که در کرواسی بهدست آوردم و اولین مدالم به‌نمایندگی از افغانستان در مسابقات جهانی اختراعات بود، انتظار داشتم که دولت افغانستان مرا در مسابقات کوریای جنوبی حمایت میکرد. این حق من و تمام کسانی است که می‌توانند پرچم افغانستان را به اهتزاز در‌آورند. به‌ویژه به این دلیل که من تنها نماینده‌ی کشور بودم و باید از من حمایت می‌شد ولی هیچ حمایتی صورت نگرفت. حتا برای پروسه‌ی اخذ ویزا، هیچ همکاری با من صورت نگرفت. مجبور شدم، برای اخذ ویزا، درخواست شخصی بدهم. بهدلیل تأخیر در دریافت ویزا، یک‌روز دیرتر به مسابقات کوریای جنوبی رسیدم. در غیبتم، بهدلیل عدم دفاعی که از جانب من باید صورت می‌گرفت، داورها با پافشاری رییس فدراسیون مخترعین، در مورد اختراعم داوری کردند. یکی از دلایلی که مدال برنز را گرفتم تأخیر در رسیدن به‌موقعم در مراسم دفاع از اختراعم بود. اگر به‌موقع می‌رسیدم، مدال بهتری می‌گرفتم و دستکم مدال نقره‌ی کرواسی‌ام را حفظ می‌کردم.»
او با انتقاد از بی‌توجهی مسوولان، میگوید که تاکنون از او حمایت نشده تا بتواند برای افغانستان مدال‌های بیش‌تری بیاورد. آقای رضایی میگوید که آن‌چه او تا هنوز بهدست آورده، صرفا محصول حمایتهای خانواده‌اش از او بوده است. اقای رضایی میگوید: «به دولت گفتم که اگر حمایتی از من صورت نگیرد، پس از این، قادر نیستم بهصورت شخصی به این مسابقات اشتراک کنم. هنوز پاسخی از حکومت دریافت نکرده‌ام.»
مصطفا رضایی در سال 2014 به افغانستان برگشت. زمانی که به قول او، نوآوران افغان جایگاهی نداشته‌است. او میگوید: «با تصور خوشبینانه‌یی که از کشورم در مهاجرت داشتم، برگشتم. در افغانستان اختراع معنایی ندارد و وقتی می‌شنوند که دستگاهی اختراع شده، فقط می‌خندند و به تمسخر آن می‌پردازند.»
او با انتقاد از بی‌توجهی مسوولان ذیربط درباره‌ی اختراعات نخبگان جوان میگوید: «با توجه به عصر حاضر، تأمل برانگیز است که چرا افغانستان از این عصر خیلی عقب است و مسئولان در پیش‌رفت آن هیچ تلاشی نمی‌کنند.»
بنیان‌گذاری سازمان حمایت از مالیکت فکری
آقای رضایی، خود در چنین فضایی دست به کار می‌شود و در راستای ایجاد انگیزه برای جوانان خلاق، انجمن مخترعین افغان را تأسیس کرده و به‌ثبت می رساند تا این انجمن بتواند از ایده‌های خلاق جوانان حمایت کند، مالکیت فکری را به‌رسمیت بشناسد و فرصتی را خلق کند که جوانان برای عملی‌سازی ایده‌های‌شان کار کنند.
او میگوید: «امیدوارم این انجمن که در آن عده‌یی از جوانان نخبه‌ی افغان عضویت دارند، به آنها انگیزه بدهد تا بیش‌تر از گذشته برای نوآوری و خلاقیت تلاش کنند. امیدوارم دولت افغانستان حمایتهای خود را در جهت ثبت اختراعات در سطح جهانی از مخترعان نیز دریغ نکند.»