اعضای موسسه زنان کانادا برای زنان افغان در جریان سفرش به ولایتهای کشور دریافت که ساکنان بومی بهویژه دانشآموزان ولایت هایی که به زبان و گویشهای فارسی و پشتو صحبت نمیکنند، توانایی خواندن و نوشتن را به زبانهای مادریشان، ندارند. ایدهی ترجمه و نشر کتاب درسی به زبانهای اقلیت مثل ساوجی، منجی، ازبیکی و نورستانی در کتابخانهی الکترونیک «درخت دانش» از همین جا کلید خورده است.
آنان پس از برگشت از این سفر، در هماهنگی با شماری از فرهنگیان زبانهای اقلیت با ایجاد کتابخانهی آنلاین درخت دانش در کنار زبان فارسی و پشتو، زبان های نورستانی، ساوجی، ازبیکی و منجی، را نیز علاوه کرد.
چهل سال است که جنگ بیوقفه هر روز از این سرزمین قربانی میگیرد؛ آتش جنگ از جان حیوان و انسان تا ادبیات، فرهنگ و زبان این سرزمین را درنوردیده است. در این مدت نسبتا طولانی افغانها فقط در تقلا بودهاند که چگونه زنده بمانند. مردم کمتر فرصت یافتند که روی فرهنگ و زبان و غنامندی آن کار کنند. در این میان بخش بزرگی حوزهی فرهنگی افغانستان که زبانهای سوم است کاملا فراموش شده است. شماری از این زبانها یا کاملا مرده و یا هم در آستانهی میرایی است. اکنون اما شماری از فرهنگیان برآن شدهاند که با راهاندازی کتابخانه الکترونیک بهنام «درخت دانش» در حد توان از افول و میرایی زبانهای سوم جلوگیری کنند. این گروه کتابهای درسی مکتب مشخصا علوم ساینسی را به زبانهای سوم ترجمه و آن را روی کتابخانهی الکترونیک درخت دانش بارگزاری میکنند.
راهاندازی کتابخانهی آنلاین درخت دانش در افغانستان جز برنامههای موئسسهی زنان کانادا برای زنان افغانستان است. این موئسسه از سال 2005 تا کنون در کشور فعال است و در بخش سوادآموزی و در کل آموزش و پرورش کار میکند.
این موئسسه چندین مرکز سوادآموزی را در چند ولایت کشور ایجاد کرده است. چالش بزرگ فراروی تطبیق این برنامه در ولایتهای که بهغیر از زبانهای فارسی و پشتو صحبت میکنند این بوده است که گویشوران زبانهای اقلیت به اضافه زبانهای فارسی و پشتو توانایی خواندن و نوشتن به زبان مادریشان را هم نداشتهاند.
زبانشناسان و ادیبان توافق نظر دارند که اگر فردی سواد پایه (خواندن و نوشتن) را به زبان مادری فرا بگیرد، فراگیری سواد در مکتب به زبانهای دیگر برایش به مراتب سادهتر میشود.
تقی واحدی، داستاننویس و دانشآموختهی ادبیات فارسی معتقد است که سواد پایهی یک دانشآموز باید با زبان مادریاش شکل بگیرد تا در گام نخست مفاهیم کتابهای که میخواند را درک کند.
او بهعنوان نمونه شرح سفری که چندی قبل به ولسوالی شورتپهی ولایت بلخ داشته است را نقل میکند: «چندی قبل طی یک سفر کاری به ولسوالی شورتپهی ولایت بلخ رفتم. در آنجا دانشآموزان ترکمن در صنفهای چهار و پنج، زبان کتابهای درسی را به زبان فارسی میخواندند اما چون فارسی زبان مادری آنان نبود، مفهوم کتابها را درک نمیکردند. مثل این بود که برخیها که عربی نمیدانند، قرآن را میخوانند اما معنی آن را نمیدانند. در نهایت آنان نه تنها از حق قانونیشان که آموزش به زبان مادری است محرومند بلکه از حق آموزش و پرورش نیز محروم شدهاند.»
با این حال آقای واحدی ابتکار کتابخانهی درخت دانش، برای ترویج و زنده نگهداشتن زبانهای اقلیت و سوم کشور را ارزنده میخواند.
تا این جای کار مسوولان کتابخانهی درخت دانش با همکاری مترجمان و نویسندگان زبانهای ازبیکی، نورستانی، منجی وساوجی توانستهاند بخشی از مضمونهای ساینسی را به این زبانها ترجمه و روی کتابخانهی درخت دانش بارگذاری کنند.آقای پروانی میگوید که گروه آنان با ترجمه و نشر حتا مضمونهای ساینسی به زبانهای سوم یا اقلیت در واقع کار مهمی در راستای ایجاد ادبیات و بالندگی این زبانها انجام دادهاند.
در کل شیوهی فعالیت کتابخانهی درخت دانش طوری است که مضمونهای که در مکتبهای افغانستان تدریس میشوند را از منابع باز آموزشی جمعآوری و آن را به زبانهای مختلف روی وبسایت بارگذاری میکند: «هدف اساسی از ایجاد این کتابخانه این بوده است که مواد ممد درسی برای ارتقای ظرفیت معلمان تهیه شود، بنا بر این تمرکز ما روی ترجمهی مضامین مکتب به زبانهای اقلیت است.»
آنان در نظر دارند بهزودی کار ترجمه و نشر کتابها به زبان پشهیی را نیز آغاز کنند.
به قول عبدلرحیم احمد پروانی، مسوول بخش تکنالوژی و منابع کتابخانه درخت دانش، فرهنگ دسترسی آزاد به منابع باز آموزشی اکنون توسط دانشگاه کپ تاون افریقای جنوبی و دیگر دانشگاها و نهادهای آموزشی ـبا این شعار که هر انسان بدون اینکه پول پرداخت کند حق دسترسی به مواد آموزشی دارندـ ترویج شده است و برای نخستین بار این فرهنگ با کتابخانهی درخت دانش به افغانستان وارد شده است.
هر کسی میتواند بهطور رایگان از این کتابخانه کتاب دانلود، چاپ و تکثیر کند. افزون بر این، نویسندگان میتوانند مطالب و کتابهای خود را بارگذاری و منتشر کنند تا دیگران از آن مستفید شوند. آقای پروانی میگوید در دو ماه گذشته 1200 هزار مورد مواد این کتابخانه دانلود شده است.
هدف دیگر از راهاندازی کتابخانهی الکترونیک درخت دانش، گسترش فرهنگ مطالعه در حوزههای زبانی مختلف در کشور است. این موسسه در همکاری با موسسهی بهنام «هوپی بوکس» که در حوزهی ادبیات کودک به زبانهای ازبیکی، ساوجی، نورستانی و منجی کار میکند در پی گسترش فرهنگ مطالعه به این زبانها است. موسسهی هوپی بوکس توافق کرده است، کتابهای را که به این زبانها ترجمه میکند، روی وبسایت کتابخانهی درخت دانش بارگذاری کند.
زبانهای که در افغانستان گویشور دارد
براساس دانشنامهی آزاد (ویکی پدیا) زبانها و لهجههای ازبکی، قزاقی، قرغزی، یاترنچی، ترکمنی، آذری، قره کلپاک، بلوچی، کردی، برکی، پریا، زرگری، منجی و بدغه، واخی، سریکلی، اشکاشمی، سنگلیچی، زیباکی، شغنی یزغلامی، روشان و ارشیری، نورستانی، اشکونی، پرسونی، پارونیفتری گامی یا گامبیری، زمیاکی، کلشهیی و کهواری، پشهیی، گالمیف پراچی، شمشتی شومهشتی، داملیف گوارباتی، نان گالمی، گرنالی، زبان کوهستانی، زبانهای هندی، عربی، دراویدی و داردی از جمله زبانهای است که در افغانستان گویشور دارد.
زبانهای که در یک دههی گذشته گویشورانش را از دست داده است
به قول آقای پروانی که در این حوزه پژوهش کرده است زبانهای مثل کلکتی، بیتاپوری، مغولی و پهلوی کاملان از بین رفته است و عملا هیچ گویشوری در افغانستان ندارند.
حکومت افغانستان برای رشد و ارتقای این زبانها چه کرده است؟
مسوولان وزارت اطلاعات و فرهنگ میگویند، بر بنیاد مادهی 16 قانون اساسی که انکشاف و رشد زبانهای سوم را جزء از مسوولیتهای دولت دانسته، وزارت اطلاعات و فرهنگ در سال 1384 ادارهی نشرات وطنداران را تأسیس کرده است.
سمیعالله تازه، مسوول ادارهی وطنداران میگوید که اکنون شش مجله به زبانهای ازبیکی، ترکمنی، بلوچی، نورستانی، پشهیی و گوجری هر یک ماه در 21 ولایت کشور از سوی این اداره منتشر میشود. به گفته وی محتوای این مجلات متشکل از موضوعات مهم روز، صحت، محیط زیست و همچنین موضوعات مرتبط به حوزهی فرهنگی این زبانها است.
افزون بر این، رادیو تلویزیون ملی افغانستان نیز برنامههای به زبانهای ازبیکی، ترکمنی، پشهیی، نورستانی، بلوچی و پامیری پخش میکند.
بر اساس قانون معارف در مناطقی که اکثریت مردم به یکی از زبانهای سوم رسمی کشور (ازبکی، ترکمنی، پشهیی، نورستانی، بلوچی، پامیری و سایر زبانها) تکلم میکنند افزون بر تدریس زبان پشتو و فارسی دری زمینه تدریس زبان سوم نیز فراهم میشود.
با آن هم به باور آقای تقی واحدی این کار حکومت نمایشی است و روی غنامندی زبانهای که در آستانهی میراییاند تأثیر چندانی ندارد: «در بخش آموزش و پرورش حکومت یک سلسله اقدامهای مثل شامل کردن تدریس کتابهای زبان سوم در نصاب تعلیمی انجام داده است اما بیشتر نمادی بوده است. کتابها چاپ شده است اما معلمان در این بخش آموزش ندیدهاند و در نتیجه تأثیر این کار بسیار کم بوده است.» او اضافه میکند که شماری از این زبانها یا در شرف نابودی است و یا مردهاند.
به باور او مردم و گویشوران آن زبانها نیز به آن درجهی از آگاهی نرسیدهاند که خود برای بالندگی و رشد زبان شان سرمایهگذاری کنند: «گویشوارن زبانهای اقلیت معمولا هم در گذشته و هم حالا نقش چندانی در برنامهریزیها نداشتهاند و نویسندگان کمی به این زبانها نوشتهاند یا مینویسند. گویشوران این زبانها در نقاط زندگی میکنند که فعالیتهای فرهنگی در آن به کلی صفر و یا اندک است.»
در این میان به باور آقای واحدی ابتکار موسسهی زنان کانادا برای زنان افغانستان و راهاندازی کتابخانهی آنلاین درخت دانش گام مهم و ارزندهیی در راستای رشد و حفظ زبانهای سوم در کشور است.
موسسهی زنان کانادا برای افغانستان بیش از 16 سال میشود که در بخشهای آموزش و پرورش، راهاندازی مرکزهای سوادآموزی در سطح کشور و استفاده از فناوری در عرصهی آموزش و پرورش فعالیت میکند.
این موسسه در سال 2006 پس از آن که متوجه شد افغانستان با خلای بزرگ کمبود یا نبود مواد کمک آموزشی و تدریسی دچار است، اقدام به راهندازی کتابخانهی درخت دانش کرد.
آقای پروانی میگوید هماکنون این موسسه در 13 دارالمعلمین در ولایتهای خوست، لغمان، فاریاب و بلخ بهطور آفلاین و در ولایتهای کابل، بامیان، پروان، و پنجشیر بهطور آنلاین فعال شده است. به گفته وی استادان با استفاده از این کتابخانه میتوانند بیشتر از آنچه در منابع آموزشی وجود دارد به دانشآموزان تدریس کنند.
موسسهی زنان کانادا برای زنان افغانستان در ولایتهای که این کتابخانه بهصورت آنلاین فعال است، ماهانه یک میگابایت انترنت نیز در اخیتار آنان قرار داده است. براساس تفاهمنامهیی که با وزارت معارف امضا کرده است، پس از یک سال تأمین انترنت این دارالمعلمینها به عهدهی وزارت معارف است.
افغانستان خانهی زبانهای مختلف است. براساس بررسی مرگن ستن زبانشناس نارویژی تا پیش از سال 1357 در افغانستان 47 زبان زنده وجود داشته است. اما پس از آن چهل سال جنگ و بیثباتی تأثیر ناگواری بر این زبانها گذاشته است؛ در حدی که اکنون شماری از این زبانها مردهاند و دیگر هیچ کسی به آن تکلم نمیکند. به قول آقای پروانی تنها در 10 سال گذشته چهار زبان کلکتی، بیتاپوری، مغولی و پهلوی کاملا مردهاند و هیچ گویشوری ندارد.
کتابخانهی درخت دانش اکنون برآن شده است که در حد توان با ترجمه و نشر کتاب به زبانهای سوم از افول و انقراض بیشتر این زبانها جلوگیری کند.