- لیاقت لایق
همزمان با تاسیس آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) در سال 1957میلادی، افغانستان از 23 کشور نخستی بوده است که عضویت این سازمان را گرفته است. اما از آن زمان تاکنون به‌ویژه در جنگ‌های داخلی چندین دهه‌‌ای، رابطه‌ی افغانستان با این نهاد جهانی قطع بوده و هیچ‌گونه فعالیت چشم‌گیری در راستای استفاده‌ی بهینه از فعالیت‌های اتمی و همچنان نظارت از آن، انجام نداده است.
سطح آگاهی شهروندان و نهادهای دولتی و خصوصی افغانستان در استفاده از انرژی اتمی تا اندازه‌ای پایین است که گویا تنها از آن به‌حیث وسیله‌ی کشتار جمعی و ساخت بمب‌های اتمی می‌توان استفاده کرد. درحالی‌که بنابر گفته‌ی کارشناسان، 70 درصد پروژه‌های توسعه‌ای به گونه‌ای با استفاده از انرژی هسته‌ای امکان‌پذیر است و کشورها از طریق آن به توسعه‌ی پایدار دست یافته‌اند.
حالا مهم‌ترین سوال نزد شهروندان کشور این است که کمیسیون عالی انرژی اتمی سرانجام چه وقت موفق می‌شود بمب اتمی افغانستان را به هوا بلند کند. اما پرسش مناسب‌تر که باید مطرح کرد، این است که کمیسیون عالی انرژی اتمی افغانستان چه می‌کند و چه در آستین دارد؟
بحث استفاده از انرژی اتمی در افغانستان زمانی بیش‌تر از پیش رسانه‌ای شد که در ماه اسد سال گذشته، دکتر طاهر شاران، متخصص فزیک اتم به‌حیث رییس اجرایی و تخصصی کمیسیون عالی انرژی اتمی افغانستان گماشته شد. اکنون که حدود 10 ماه از تقرر آقای شاران می‌گذرد، سطح روابط این اداره با سازمان‌های بین‌المللی و مشخصا آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بار دیگر گسترش یافته است.
به گفته‌ی آقای شاران، گرچند این اداره در این مدت با کمک آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، توانسته است مطالعات ابتدایی برخی از برنامه‌های توسعه‌ای صلح‌آمیز را در عرصه‌های طب، صنعت، معدن، انرژی و آب، کشاورزی، امنیت و منع استفاده از سلاح‌های کیمیایی و بیولوژیک را آغاز کند، اما بی‌توجهی دولت نسبت به این اداره‌ی کلیدی و از جمله نداشتن بودجه توسعه‌ای، دست ابتکار این اداره را بسته است. در سال مالی 1398 هیچ بودجه‌ی انکشافی برای این اداره تخصیص نیافته است و بودجه‌ی عادی آن نیز تنها 49 میلیون افغانی است.
اداره‌ی انرژی اتمی افغانستان اکنون 138 کارمند دارد که به گفته‌ی آقای شاران حدود 60 -70 کارمند آن از متخصصان و کارشناسان اتمی است. اکنون چهار شعبه‌ی این اداره در ولایت قندهار، ننگرهار، هرات و بلخ فعالیت دارد و قرار است امسال در ولایت بامیان نیز یک شعبه‌ی آن گشایش یابد.
چالش‌ها و دست‌آوردها
کمیسیون عالی انرژی اتمی افغانستان از 8 سال به این‌سو به‌حیث اداره‌ی مستقل فعالیت می‌کند. فعالیت‌های این اداره در این مدت چشم‌گیر نبوده است، طوری‌که رابطه‌ی آن با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به‌شدت آسیب دیده است. دکتر طاهران شاران، رییس اجرایی این کمیسیون به اطلاعات روز می‌گوید تنها کاری که پیش از ریاست وی انجام شده، تصویب قانون انرژی اتمی است. به گفته‌ی او در جریان سال‌های گذشته، 70 درصد بودجه‌ی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که بیش از یک و نیم میلیون دالر بوده، مصرف نشد و به همین خاطر روابط این اداره با آژانس بین‌الملی و سایر سازمان‌های بین‌المللی آسیب دیده است: «حتا در اولین سفرم در نشست سالانه این نهاد، حاضر نبودند هیات افغانستانی را بپذیرند. آنان گلایه داشتند که چرا افغانستان پروژه‌ها را تطبیق نتوانسته است.»
آقای شاران می‌گوید که یکی از مشکلات اصلی که در نهادهای دولتی افغانستان وجود دارد/ داشته است، نبود نیروی متخصص و حرفه‌ای و همچنان مراکز تحقیقی و تخصصی است. به گفته‌ی او به همین دلیل، موادها و امکانات آزمایشگاهی در پستوهای وزارت خانه‌ها خاک می‌خورد و استفاده نمی‌شود و علاقه‌ی سازمان‌های بین المللی در تمویل پروژه‌ها کم می‌شود: «در اداره خود ما به ارزش دوصد و پنجاه‌هزار دالر تجهیزات بود، ولی سال‌ها کسی استفاده نتوانسته بود، اکنون فعال ساخته‌ایم. همین‌طور در وزارت‌های معدن، انرژی و آب، زراعت و پوهنتون‌ها امکانات و تسهیلات خاک خورده است.»
رییس کمیسیون عالی انرژی افغانستان می‌افزاید که روابط این اداره با آژانس و سایر مراکز بین‌المللی هسته‌ای در طول کم‌تر از یک سال گذشته دوباره گسترش یافته است. قرار است نخستین مرکز اطلاعاتی/ داده‌ای برای تشخیص استفاده از سلاح کیمیاوی از سوی آژانس بین‌المللی هسته‌ای در ماه آینده‌ی میلادی در این کمیسیون تاسیس شود. همین‌طور در دو سال آینده قرار است پروژه‌های ارتقاء ظرفیت به ارزش دو میلیون دالر نیز تطبیق شود.
به گفته‌ی آقای شاران، در مدت کم‌تر از یک سال فعالیتش در این کمیسیون، بیش از 50 تن را در برنامه‌های کوتاه‌مدت و درازمدت ارتقاء ظرفیت به کشورهای اروپایی، هند و مالیزی فرستاده است. همچنان قرار است دو-سه قرارداد همکاری میان افغانستان و کشور چک نیز به‌زودی امضا شود.
تصویب مقرره‌ی حفاظت در مقابل اشعه‌ی اتمی، تدوین و تهیه‌ی مسوده‌ی قانون منع استفاده از سلاح کیمیاوی و هفت-هشت مقرره‌ی دیگر، تهیه‌ی تجهیزات آزمایشگاه کیمیاوی و بیولوژیکی به ارزش دوصدهزار دالر برای کارشناسان کمیسیون و پیشنهاد تعدیل برخی از مواد قانون انرژی اتمی، از موردهایی است که آقای شاران از دست‌آوردهای دوران فعالیتش یادآوری می‌کند. به اضافه این‌ها، آغاز مطالعات ابتدایی و شروع کار روی برخی از پروژه‌های پژوهشی در بخش‌های کشاورزی، صنعت، معدن، طب، انرژی و آب از موارد درشتی است که در طول یک سال گذشته انجام شده است:
انرژی و آب
رییس کمیسیون عالی انرژی اتمی کشور می‌گوید که در هماهنگی با وزارت انرژی و آب، مطالعات روی نقشه‌ی آب‌های زیر زمینی و تشخیص مواد رادیو اکتیو در آب‌های زیر زمینی افغانستان آغاز شده و قرار است با تامین تجهیزات، این نقشه از سوی کارشناسان وزارت و کمیسیون عالی انرژی اتمی تهیه شود. همچنان مطالعات موردی روی تولید برق از طریق ریکتورهای اتمی نیز جریان دارد که از طریق آن می‌توان 400 میگاوات برق تولید کرد. شناسایی ترک‌های بند‌های آب از دیگر پیشنهادهای این کمیسیون به وزارت انرژی و آب است که قرار است روی آن کار کنند.
طب/ صحت عامه
به گفته‌ی طاهر شاران، کمیسیون انرژی اتمی امسال نخستین گزارش سالانه‌اش را از وضعیت رادیولوژی (پرتوشناسی) در سراسر افغانستان نشر خواهد کرد. به گفته‌ی آقای شاران در این گزارش مشکلات، موقعیت و نوعیت دستگاه‌های اشعه‌ی اکس (اکس‌ری) شفاخانه‌ها از 24 ولایت بررسی شده است.
رییس کمیسیون عالی انرژی اتمی از نبود هماهنگی و موجودیت مشکلات میان این کمیسیون و وزارت صحت عامه یادآوری می‌کند و می‌گوید که شفاخانه‌ها زیر نظر وزارت صحت عامه فعالیت می‌کند و بسیاری از دستگاه‌های اکس-ری بدون مجوز استفاده می‌شود، درحالی‌که مطابق قانون انرژی اتمی، شفاخانه‌ها و مراکز درمانی باید مجوز استفاده از دستگاه اکس-ری را از کمیسیون عالی انرژی بگیرد.
معدن
به گفته‌ی آقای شاران، اکنون کار روی تشخیص مواد رادیو اکتیو در استخراج سنگ‌های ساختمانی عملا در برخی از مناطق، از جمله قصبه، کوه‌های غرب کابل و شماری از معدن‌های سنگ در هرات جریان دارد و گزارش رسمی آن به ریاست جمهوری فرستاده شده است. سنگ‌های صنعتی که برای معماری استفاده می‌شود، نباید مواد رادیواکتیو فعال داشته باشد، اما به گفته‌ی آقای شاران در مواردی از این سنگ‌ها استفاده شده است.
رییس کمیسیون عالی انرژی اتمی کشور می‌گوید که قرار است با همکاری و هماهنگی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، یورانیم افغانستان برای اولین بار شناسایی، تثبیت و در نقشه‌ی جهانی یورانیم گنجانیده شود: «امیدواریم این کار را بتوانیم با تکنولوژی ستلایت انجام دهیم، زیرا تا هنوز هیچ اطلاعاتی از نزدیک نداریم و نمی‌توانیم در مناطق ناامن سفر کنیم و از قاچاق و استخراج غیرقانونی یورانیم نیز تا هنوز هیچ اطلاعی نداریم. این کار نیازمند همکاری نهادهای امنیتی است تا از دفن زباله‌های هسته‌ای و قاچاق یورانیم از خاک افغانستان نیز جلوگیری شود.»
صنعت و زراعت
بخش عمده‌ی دست‌آوردهای کمیسیون عالی انرژی اتمی در بخش صنعت خواهد بود. قرار است این کمیسیون از طریق اشعه، از فاسدشدن مواد غذایی به‌ویژه میوه‌ها و سبزی‌ها، جلوگیری کند و میزان صادرات و بهای آن را در بازارهای جهانی افزایش دهد. آقای شاران می‌گوید که براساس برآورد‌هایی که این کمیسیون داشته، از این طریق می‌توانند درامد دولت را سالانه حدود 50 میلیون دالر افزایش دهند. به گفته‌ی او، طرح این پروژه از سوی شورای وزیران و تمویل آن از سوی وزارت مالیه تایید شده است، اما تا کنون بودجه‌ی آن در اختیار کمیسیون انرژی اتمی قرار نگرفته است.
رییس کمیسیون عالی انرژی اتمی کشور می‌گوید که پیش از این باور به کشاورزی هسته‌ای، حتا در بین کارمندان این کمیسیون هم وجود نداشته است، اما اکنون مطالعات روی آن جریان دارد که با اصلاح تخم و کنترل حشرات و امراض، حاصلات کشاورزی چندین برابر افزایش می‌یابد: «امریکا با هفت درصد نیروی بشری در زراعت، میلیون تُن صادرات دارد، اما افغانستان با 80 درصد نیروی بشری مصروف در زراعت، میلیونها تُن واردات دارد. این تاثیر استفاده از تکنالوژی هسته‌ای است».
