الجزیره
ترجمه: جلیل پژواک
سال گذشته در چنین روزی (دوم اکتبر) جمال خاشقجی وارد کنسول‌گری عربستان سعودی در استانبول شد تا اسنادی را که برای ازدواجش با خدیجه چنگیز، نامزد ترکیه‌ای‌اش نیاز بود، به‌دست آورد. خاشقجی 59 ساله هرگز از آن ساختمان خارج نشد.
در روزهای بعد مقامات ترکیه گفتند که 15 مامور اطلاعاتی سعودی جمال خاشقجی، ستون‌نویس روزنامه واشنگتنپُست و منتقد محمد بن سلمان، ولی‌عهد عربستان سعودی را نخست به قتل رسانده و بعد جسدش را تکه‌تکه کرده‌اند. ریاض ابتدا اعلام کرد که از سرنوشت خاشقجی اطلاعی ندارد، اما بعدا گفت که او در یک «عملیات سرکش» کشته شده است.
قتل جمال خاشقجی اعتراض جهانی را برانگیخت. سازمان ملل متحد پس از انجام تحقیقات در ماه جون، در گزارشی گفت که خاشقجی قربانی «اعدام عمدی و از پیش‌تعیین‌شده» بوده که مسئول آن عربستان سعودی است. در این گزارش همچنین گفته شده است که شواهد «کافی» و «معتبر» وجود دارد که نشان می‌دهد این قتل به محمد بن سلمان ربط دارد.
ولی‌عهد سعودی در مصاحبه‌ای که روز دوشنبه پخش شد، این ادعا را که قتل جمال خاشقجی به دستور وی صورت گرفته، رد کرد، اما گفت که مسئولیت آن را می‌پذیرد زیرا این قتل تحت زمام‌داری او رخ داده است.
جمال خاشقجی کی بود؟
خاشقجی در سال 1958 در مدینه عربستان سعودی متولد شده بود. او زمانی به خانواده‌ی سلطنتی سعودی نزدیک بود و به‌عنوان یک اصلاح‌طلب شهرت داشت. خاشقجی فعالیتش را به‌عنوان روزنامه‌نگار در روزنامه انگلیسی‌زبان «سعودی» یا «Saudi Gazette» آغاز کرد و وقایع بزرگی همچون حمله‌ی شوروی به افغانستان را پوشش داد.
خاشقجی بعدا به‌عنوان مشاور رسانه‌ای شاهزاده ترکی بن فیصل، رییس پیشین سرویس اطلاعاتی عربستان سعودی و سفیر سابق این کشور در ایالات متحده، خدمت کرد. در سال‌های بعد او مدافع حقوق زنان و آزادی بیان در عربستان سعودی شد. در سال 2017، خاشقجی در تبعیدی خودخواسته به ایالات متحده رفت و گفت که به او دستور داده شده که «خفه» شود.
خاشقجی در ایالات متحده شروع به نوشتن ستون ماهانه‌ای برای واشنگتنپُست کرد. او در ستونش اغلب از سیاست‌های محمد بن سلمان از جمله سرکوب شدید مخالفان سعودی و تصمیم به مداخله در جنگ یمن انتقاد می‌کرد. او در یکی از اولین مقالاتش برای روزنامه واشنگتنپُست با انتقاد از بازداشت روشن‌فکران عربستان در دوران محمد بن سلمان، گفت: «عربستان سعودی این‌قدر سرکوب‌گر نبود. اکنون غیرقابل‌تحمل است.»
جمال خاشقجی خودش را یک میهن‌پرست باافتخار سعودی می‌خواند و برچسب مخالف‌بودن را نمی‌پذیرفت.
محمد بن سلمان درباره خاشقجی چه فکر می‌کرد؟
در ماه فبروری، نیویورک تایمز در گزارشی گفت که محمد بن سلمان در گفت‌وگویی در سال 2017 به یکی از دستیاران ارشدش گفته است که اگر خاشقجی به خانه بازنگشت و به انتقادات خود از دولت سعودی پایان نداد، از «گلوله» استفاده می‌کند.
نیویورک تایمز با استناد به گفته‌های مقامات پیشین ایالات متحده و مقامات خارجی آگاه از گزارش‌های اطلاعاتی، گفت که محمد بن سلمان نزد یک دستیار دیگرش نیز شکایت کرده که خاشقجی بیش از حد تاثیرگذار شده است و مقالات روزنامه‌ای و پُست‌های توییتری‌اش، چهره‌ی ولی‌عهد را به‌عنوان یک اصلاح‌طلب آینده‌نگر لکه‌دار می‌کند. در گزارش آمده وقتی که دستیار می‌گوید هرگونه اقدام علیه خاشقجی به اعتراض بین‌المللی منجر خواهد شد، محمد بن سلمان می‌گوید که عربستان سعودی نباید به عکس‌العمل‌ها به نحوه‌ی برخوردش با شهروندان خودش اهمیتی بدهد.
پس از کشته‌شدن خاشقجی، رسانه‌های امریکایی گزارش دادند که محمد بن سلمان در تماس تلفنی با «جرد کوشنر»، داماد رییس‌جمهور ترمپ و «جان بولتون»، مشاور امنیت ملی امریکا در آن زمان، خاشقجی را به‌عنوان یک «اسلام‌گرای خطرناک» توصیف کرده است. براساس گزارش‌ها، این تماس اندکی پس از ناپدیدشدن خاشقجی صورت گرفته است.
عربستان سعودی به قتل خاشقجی چگونه واکنش نشان داد؟
مقامات سعودی روایت‌های متناقضی را در مورد خاشقجی ارائه دادند. آن‌ها در ابتدا ادعا کردند که او از ساختمان کنسول‌گری خارج شده است اما با ادامه‌ی افشاگری‌های ترکیه در مورد دست‌داشتن مقامات سطح‌بالا در این قتل، ریاض سرانجام اعتراف کرد که خاشقجی در داخل ساختمان کنسول‌گری عربستان سعودی در استانبول کشته شده است.
چند روز پس از ناپدیدشدن خاشقجی، محمد بن سلمان به «بلومبرگ» گفت که خاشقجی «پس از چند دقیقه یا یک ساعت» ساختمان کنسول‌گری را ترک کرده بود.
در 20 اکتبر 2018، دادستان عمومی سعودی با صدور بیانیه‌ای گفت که خاشقجی در یک دعوای فیزیکی کشته شده و 18 تبعه‌ی سعودی نیز دست‌گیر شده‌اند. در این بیانیه به محل جسد خاشقجی اشاره‌ای نشده بود.
پنج روز بعد، دادستان عمومی با پس‌گرفتن اظهارات قبلی‌اش مبنی بر غیرعمدی‌بودن قتل، گفت که قتل خاشقجی «از پیش‌تعیین‌شده» بوده است.
در ماه نوامبر، شعلان الشعلان، معاون دادستان عمومی گفت که خاشقجی پس از این‌که «مذاکرات» درباره بازگشتش به عربستان سعودی به جایی نمی‌رسد، به قتل رسیده است. او گفت که خاشقجی در اثر «تزریق کشنده» جان داده و بعد جسد او تکه تکه و از ساختمان خارج شده است. او افزود که قتل به دستور رییس تیم مذاکره‌کننده، برای بازگرداندن خاشقجی صورت گرفته است.
مقامات سعودی از آن زمان 11 مظنون ناشناس را به قتل خاشقجی متهم کرده‌اند. از جمع 11 نفر، پنج تن آن‌ها احتمالا به اتهام «صدور دستور و ارتکاب جرم» با مجازات اعدام روبه‌رو هستند. ریاض درخواست ترکیه برای استرداد مظنونان را رد کرده است.
در همین‌حال سلمان، پادشاه عربستان سعودی دستور داده که کمیته‌ای از وزرا به سرپرستی محمد بن سلمان برای بازسازی سرویس‌های اطلاعاتی این کشور ایجاد شود.
اعضای تیم ترور چه کسانی بودند؟
به گفته‌ی مقامات اطلاعاتی ترکیه، پانزده مأمور اطلاعاتی سعودی ساعاتی قبل از کشته‌شدن خاشقجی با دو هواپیمای شخصی وارد استانبول می‌شوند. بیش‌تر آن‌ها در نهادهای نظامی، امنیتی یا اطلاعاتی سعودی کار می‌کردند. صلاح الطبیقی، متخصص کالبدشکافی که در بخش شواهد جنایی وزارت داخله سعودی کار می‌کرد، نیز از جمله این پانزده نفر بوده است. گفته می‌شود او کسی است که جسد خاشقجی را تکه‌تکه کرده است. دیگر عضو برجسته تیم، ماهر عبدالعزیز مطرب است که به‌عنوان افسر ارشد اطلاعاتی سعودی و محافظ محمد بن سلمان خدمت کرده است.
مصطفی المدنی، دیگر افسر اطلاعاتی کاخ سلطنتی پس از کشته‌شدن خاشقجی لباس‌های او را می‌پوشد و از در پشتی ساختمان کنسول‌گری خارج می‌شود تا به‌نظر برسد که خاشقجی ساختمان را ترک کرده است.
مقامات سعودی همچنین دو مقام برجسته را -که جزو تیمی که به استانبول پرواز کرده بود، نیستند- برای دست‌داشتن در «عملیات سرکش» متهم کرده‌اند. این افراد یکی سعودالقحطانی، مشاور سلطنتی و مرد دست راست محمد بن سلمان و دیگری جنرال احمد الاسیری، معاون رییس استخبارات عربستان سعودی هستند. این دو از پست‌های‌شان اخراج شده‌اند و القحطانی در مکان نامعلومی به‌سر می‌برد.
خاشقجی چگونه کشته شد؟
رسانه‌های ترکیه و همچنین تحقیقات گزارش‌گر سازمان ملل متحد در مورد اعدام‌های فراقانونی جزئیات وحشتناکی را از آنچه که برای خاشقجی اتفاق افتاده، فاش کرده‌اند. گزارش آن‌ها که براساس شواهد اطلاعاتی است نشان می‌دهد که قاتلان خاشقجی راجع به چگونگی تکه‌تکه‌کردن و انتقال جسد بحث می‌کنند. دقایقی قبل از ورود خاشقجی به کنسول‌گری، یکی از اعضای تیم ترور می‌پرسد که آیا «حیوان قربانی» رسیده است یا خیر.
طبق نوارهای صوتی که به‌دست آمده، اعضای تیم ترور، خاشقجی را پس از ورودش با زور به دفتر سرکنسول در طبقه دوم ساختمان کنسول‌گری می‌برند. مطرب، محافظ بن سلمان، به خاشقجی می‌گوید که او را به ریاض برمی‌گردانند. او به خاشقجی دستور می‌دهد به پسرش پیام دهد و به او بگوید که اگر به پدرش دسترسی نداشت، نگران نباشد. پس از این‌که خاشقجی حاضر به اجرای دستور مطرب نمی‌شود، اعضای تیم ترور به او داروی کشنده تزریق می‌کنند. آخرین کلمات خاشقجی قبل از از دست‌دادن هوشیاری‌اش این بوده است: «من آسم دارم. این کار را نکنید، شما مرا خفه می‌کنید.»
حدود 24 دقیقه پس از ورود خاشقجی به کنسول‌گری عربستان سعودی در استانبول، صدایی را می‌توان در نوارهای صوتی شنید که بر طبق ارزیابی اطلاعات ترکیه، صدای اره‌ی برقی و همچنین ورق‌های پلاستیکی است.
بقایای خاشجقی هنوز یافت نشده است.
واکنش جهان به قتل خاشقجی
قتل خاشقجی انتقاد گسترده‌ی مردم را برانگیخت و گروه‌های حقوق‌بشری و حامیان آزادی مطبوعات خواستار پاسخ‌گویی محمد بن سلمان و دولت سعودی شدند.
رجب طیب اردوغان، رییس‌جمهور ترکیه قتل خاشقجی را «وحشیانه» و «قتل سیاسی» خواند. او روز یک‌شنبه وعده داد که تلاش‌های دولتش برای روشن‌کردن این قتل ادامه می‌یابد. ترمپ این قتل را «وحشتناک» خوانده است اما با تأکید بر حمایت ریاض از سیاست‌های واشنگتن در مورد ایران و سوریه و همچنین فروش چند میلیارد دالری اسلحه امریکا به ریاض، او وعده داد که همچنان «یک شریک ثابت‌قدم برای عربستان سعودی» می‌ماند. با این‌که سازمان سیا معتقد است که محمد بن سلمان دستور این قتل را صادر کرده است اما ترمپ گفته که «شاید او [محمد بن سلمان] این کار را کرده باشد، شاید نکرده باشد.»
آلمان، دانمارک و فنلاند فروش اسلحه به عربستان سعودی را ممنوع کرده‌اند.
آگنس کالامارد، بازپرس سازمان ملل متحد برای قتل‌های فراقانونی می‌گوید که مرگ خاشقجی «یک قتل فراقانونی است که مسئول آن عربستان سعودی میباشد.» کالامارد در گزارش 100 صفحه‌ای‌اش که در ماه جون منتشر شد، می‌گوید او «می‌داند مدارکی معتبری وجود دارد که با توجه به آن‌ها باید بررسی‌های بیش‌تری درباره‌ی مسئولیت فردی مقامات بلندپایه‌ی سعودی به‌شمول ولی‌عهد، صورت بگیرد.» کالامارد محاکمه یازده مظنون در دادگاه عربستان سعودی را ساختگی خوانده و می‌گوید که محاکمه‌ی آن‌ها طبق معیارهای بین‌المللی صورت نگرفته و مظنونان باید به‌صورت علنی محاکمه شوند.
متحدان عربستان سعودی از جمله مصر، امارت متحده عربی، بحرین و یمن از تحقیق و رسیدگی عربستان سعودی به پرونده‌ی مرگ خاشقجی حمایت کرده‌اند.