سلیم مقیمی
شعله‌های آتش جنگ دامن زندگی او را نیز گرفت. از تمام دار و ندارش گذشت و با هفت فرزند قد و نیم‌قدش از کاشانه‌اش در منطقه‌ی «سنگ آتش» ولایت بادغیس دل کند. عایشه گل نام دارد. اکنون در هرات در کنار صدها بیجاشدهی داخلی زندگی سختی دارد. عاشیه گل را در مقابل درب ورودی کمپ انصار، محل توزیع کمک به بی‌جاشدگان داخلی در هرات دیدم. به سیم خاردار محافظتی کمپ تکیه داده و به امید اندک کمکی چشم دوخته است. با آن‌که صورتش پشت برقع لاجوردی‌اش پنهان است، اما دردی عمیقی در صدایش پیدا بود: «طالبان و نیروهای پولیس در منطقه‌ی مرغاب بادغیس شب و روز با همدیگر جنگ می‌کردند. ما به‌خاطر بچه‌های ما که کشته نشوند، مجبور شدیم از بادغیس به هرات فرار کنیم. حالا هم چهار ماه می‌شود به خانه‌ی برادر خود که جای کوچکی است، شب و روزم را می‌گذرانم.»
عایشه گل از اداره‌ی مهاجرت و عودت‌کنندگان و نهادهای امدادرسان به بی‌جاشدگان داخلی نیز دل خوشی ندارد. می‌گوید، کسی حال و روز بد او را درک نمی‌کند: «در منطقه‌ی خواجه کله هرات در خانه‌ی برادرم زندگی می‌کنم، چند بار کارمندان دولتی و مؤسسه‌ها به منطقه‌ی ما آمدند. خانه‌های زیادی را برای کمک سروی کردند، اما خانه‌ی ما را که واقعا محتاجیم، سروی نکردند و تا حالا هیچ کمکی به ما نشده.» او اضافه می‌کند: «اگر امنیت بادغیس برقرار شود، دوباره به خانه‌ام برمی‌گردم.»
مردمان آواره از جنگ به‌دلیل امنیت نسبتا خوب ولایت هرات و نزدیکی آن با ولایت‌های بادغیس، غور و فراه در گوشه و کنار شهر هرات، خیمه زده‌اند.
این آواره‌ها در این شب و روزهای نسبتا سرد هرات، به دشواری در خیمه‌ها و خانه‌های بی‌در و پیکر زندگی‌شان را می‌گذرانند. چشم امیدشان به اندک کمکی است که اداره‌ی مهاجرت و عودت‌کنندگان و نهادهای امدادرسان به بی‌جاشدگان داخلی توزیع می‌کنند. همه‌روزه ده‌ها بیجاشدهی داخلی برای دریافت کمک به کمپ انصار در نزدیکی شهر هرات صف می‌کشند.
زنان زیادی مانند عایشه گل در بی‌سرنوشتی به‌سر می‌برند. کفتر یکی از آنان است. او نیز از بادغیس به‌دلیل جنگ آواره شده و اکنون در هرات با سه کودک خود در محلی که صدها بیجاشدهی داخلی بودوباش دارند، شب و روزهای سختی می‌گذراند: «بعد از آن‌که به هرات مهاجر شدیم، چند ماه می‌شود در یک خانه‌ی گِلی که در و پنجره ندارد، زندگی می‌کنیم. یک ماه می‌شود هوا خنک شده و کودکانم شب‌ها به‌دلیل خنکی هوا گریه می‌کنند.» کفتر نگران فرزندان خود در فصل سرما است. او می‌گوید، نهادهای امدادرسان به بی‌جاشدگان داخلی و اداره امور مهاجرین هرات به آنان توجه ندارند.
دست خالی مسئولان
مسئولان اداره مهاجرین و عودت‌کنندگان هرات می‌گویند، آمار بلند بی‌جاشدگان داخلی که در هرات آمده‌اند، نگران‌کننده است. رییس امور مهاجرین هرات به اطلاعات روز می‌گوید که با وصف برطرف‌شدن خطر خشک سالی و کاهش جنگ در ولایت‌های بادغیس، غور و فراه، همچنان شمار بی‌جاشده‌های داخلی در هرات در حال افزایش است: «همه‌روزه شمار قابل توجهی از شهروندان تحت نام بیجاشدهی داخلی به اداره امور مهاجرین جهت دریافت کمک مراجعه می‌کنند.» جاوید نادم، رییس اداره مهاجرین می‌گوید در حال حاضر دست‌کم 20 هزار خانواده بی‌جاشده داخلی در هرات مستحق دریافت کمک‌های زمستانی هستند، اما اداره مهاجرین با تلاش‌های متواتر توانسته مؤسسات و نهادهای امدادرسان را مجاب کند تا به 11 هزار خانواده کمک کنند تا جان‌شان از سرما نجات یابند. با این حساب دست اداره مهاجرین خالی است و سرنوشت دست‌کم 9 هزار خانواده‌ی دیگر در زمستان پیش‌رو روشن نیست.
رییس اداره مهاجرین ولایت هرات می‌گوید تلاش برای بازگرداندن بی‌جاشده‌های داخلی به مناطق اصلی‌شان جریان دارد. تا کنون بیش از سه‌هزار خانواده که کمک‌های نقدی و غیرنقدی برای‌شان توزیع شده، طی یک برنامه‌ی منظم به مناطق اصلی‌شان بازگشته‌اند.
بر اساس آمارهای ریاست مهاجرین هرات هم اکنون اضافه‌تر از 50 هزار خانواده بی‌جاشده داخلی در ولایت هرات زندگی می‌کنند که برای شماری از خانواده‌ها در سال‌های اخیر خیمه، وسایل خانه و پول نقد توزیع شده است.
بی‌جاشدگان خیالی
براساس گزارش‌های اداره مهاجرین ولایت هرات بیش از 50 درصد بی‌جاشدگان داخلی مستقر در هرات خیالی هستند. آقای نادم می‌گوید یافته‌های آنان نشان می‌دهد که برخی از باشندگان حاشیه‌نشین و روستایی هرات در ساحات شیدایی در شمال‌شرق شهر هرات خود را بیجاشدهی داخلی جا زده‌اند و با برافراشتن خیمه تلاش دارند تا کارمندان مؤسسات خارجی و مسئولان دولتی را فریب دهند: «چند شب پیش به‌منظور تشخیص بی‌جاشدگان نیازمند بدون هماهنگی و به شکل سرزده وارد چند خیمه در حاشیه‌ی سرک شیدایی در مکانی که برخی‌ها تحت عنوان بی‌جاشده خیمه برپا کرده‌اند، شدم. در آن‌جا هیچ کسی حضور نداشت و روز بعدی که برای سروی رفته بودیم، تمام خیمه‌ها پر بود و بسیاری‌ها خواهان کمک شدند.»
آقای نادم می‌گوید، بی‌جاشدگان خیالی روند کمک‌رسانی به بی‌جاشدگان مستحق و نیازمند را برای مسئولان اداره مهاجرین و مؤسسات امدادرسان دشوار کرده است. از چندی بدین‌سو به‌منظور تشخیص بی‌جاشدگان داخلی و توزیع عادلانه‌ی کمک به آنان سیستم بیومتریک ایجاد شده و براساس این سیستم کمک‌ها برای افراد نیازمند توزیع می‌شود.
بی‌جاشدگان، عامل دزدی و ناامنی در هرات؟
اخیرا در هرات موج جدید ناامنی در مرکز شهر و برخی ولسوالی‌ها آرامش را از مردم گرفته است. دست‌کم در یک ماه گذشته چند مورد آدم‌ربایی، حمله‌ی مسلحانه به یک مارکیت موبایل‌فروشی در قلب شهر و ترور چند کارمند دولتی اتفاق افتاده است. هر چند مقام‌های محلی هرات فقر، بیکاری و خصومت‌های شخصی را عامل این وضعیت می‌دانند، اما برخی از اعضای شورای ولایتی هرات معتقدند که عامل بسیاری از این دست ناامنی‌ها، بی‌جاشده‌های داخلی هستند. غلام‌حبیب هاشمی، عضو شورای ولایتی هرات می‌گوید عامل بسیاری از ترورها و ناامنی در ولایت هرات بی‌جاشدگانی هستند که از فقر و بیکاری دست به دزدی و ترور مردم می‌زنند. آقای هاشمی به روزنامه اطلاعات روز می‌گوید که اداره محلی هرات در امر بازگشت بی‌جاشدگان داخلی به مناطق بومی‌شان موفق نبوده است و توزیع پول نقد و سایر کمک‌ها از سوی مؤسسات خارجی، بی‌جاشده‌های داخلی را وسوسه می‌کنند که در هرات بمانند. این عضو شورای ولایتی هرات مدعی است که بی‌جاشدگانی که قبلا به هرات آمده‌اند، زمین‌های قسمت شمال‌شرق این ولایت در ساحه‌ی شیدایی را به‌زور غصب کرده‌اند و اکنون دولت هم توانایی بازپس‌گیری زمین‌ها را از این افراد ندارد.
سکینه حسینی، عضو دیگر شورای ولایتی هرات می‌گوید، مدیریت بی‌جاشدگان داخلی از کنترل اداره محلی هرات خارج شده است: «بی‌جاشدگان داخلی در کنار تأمین مصارف زندگی‌شان، از راه‌های غیرقانونی در ماه‌های گذشته ابزاری شده بودند برای کارزارهای انتخاباتی. در برخی از تجمعات اعتراضی در مقابل ساختمان والی هرات و گردهمایی‌های دسته‌های انتخابات ریاست‌جمهوری در بدل 300 افغانی از حضور بی‌جاشدگان استفاده ابزاری شده است.»
خانم حسینی تأکید می‌کند اگر حکومت مرکزی فکری به حال بی‌جاشدگان داخلی مستقر در هرات نکند، بحران کلان دامن ولایت هرات را که پایتخت فرهنگی و قطب اقتصادی کشور به‌حساب می‌آید، خواهد گرفت.
بیش‌تر بی‌جاشدگان داخلی در افغانستان به‌دلیل جنگ مجبور به ترک خانه‌های‌شان شده‌اند. دفتر هماهنگ‌کننده‌ی امور انسان‌دوستانه سازمان ملل قبلا آمار بی‌جاشدگان افغانستان را حدود یک میلیون اعلام کرده بود.
در یک سال گذشته گراف ناامنی‌ها در ولایت‌های غربی کشور رو به افزایش بوده است. ولایت‌های فراه و بادغیس شاهد بیش‌ترین حملات تهاجمی گروه طالبان است و ولایت‌های غور و هرات نیز هرازگاهی با رویدادهای امنیتی خبرساز می‌شود.