فارن پالیسی – لینزی بیلینگ
مترجم: جلیل پژواک
بخش زایمان شفاخانه میرویس در شهر قندهار در جنوب افغانستان یکی از شلوغ‌ترین زایشگاه‌های کشور است. صبح یکی از روزهای خوش‌آب‌و‌هوای ماه فبروری است و زنان با برقع‌های نیلی‌رنگ خود در راهرو زایشگاه منتظر نوبت‌اند. زنی که تازه وضع حمل کرده با نوزاد خود روی پتویی دراز کشیده و منتظر است تختی خالی شود. زن دیگری روی چارپایه‌ای کنار دروازه نشسته و تکان نمی‌خورد. هربار که دروازه باز می‌شود، تازه‌مادری با نوزادش بیرون می‌آید. صدای گریه‌ی نوزادان تازه متولدشده در دهلیزهای زایشگاه بلند است.
ستاره حبیبی 35 ساله، قابله‌ی پرانرژی و باحوصله زایشگاه سرش شلوغ است و با جنب‌و‌جوشِ خاص یک پرستار به بیماران و مراجعین رسیدگی می‌کند. شیفت کاری 24 ساعته‌ی وی تقریبا به پایان رسیده است؛ 24 ساعت کار بی‌وقفه‌ی کمک به مادران برای به دنیا آوردن نوزادان‌شان و رسیدگی به تازه‌مادران که از مناطق مختلف قندهار به این زایشگاه مراجعه می‌کنند. او در یکی از تخت‌ها میزان اتساع بیمار را چک و در تخت دیگری سیرُم مریض را عوض می‌کند و در عین‌حال به سوالات بستگان بیماران پاسخ می‌دهد. حبیبی یکی از 38 قابله شفاخانه دولتی میرویس است. او هفت سال می‌شود که در این شفاخانه کار می‌کند و در این سا‌ل‌ها به هزاران مادر کمک کرده است.
قابله‌ها مهم‌ترین کارمندان خط‌مقدم خدمات‌رسانی صحی در افغانستان هستند که برای اطمینان از زنده‌ماندن زنان و نوزادان در جریان زایمان و حتا در دورافتاده‌ترین مناطق این کشور، مبارزه می‌کنند. حبیبی میگوید: «می‌خواستم قابله شوم و به زنان جامعه خود خدمت کنم، زیرا افغانستان به این حرفه به‌شدت نیاز دارد.»
افغانستان شاهد چهار دهه جنگ مداوم بوده است؛ جنگی که نظام صحی کشور را تحت فشار قرار داده است و دسترسی مناطق آسیب‌دیده به خدمات صحی را محدود کرده است. خشونت در این کشور با وجود امضای توافق‌نامه صلح بین ایالات متحده و طالبان در ماه فبروری، همچنان ادامه دارد. برخی از این خشونت‌ها زایشگاه‌ها و کارمندان صحی را هدف قرار داده است. در سال 2016 دو مهاجم مسلح که لباس پزشکی به تن داشتند، به شفاخانه میرویس در قندهار حمله کردند که در نتیجه‌ی زدوخورد یک بیمار کشته شد. سازمان جهانی بهداشت در سال 2019 از 119 مورد حمله بر خدمات و کارمندان صحی در افغانستان خبر داد.
در 12 ما مِی سال جاری، شبه نظامیان به زایشگاهی در شفاخانه صدبستر دشت برچی در غرب کابل حمله کردند و 24 نفر را به‌شمول مادران، دو نوزاد و یک قابله کشتند. بیش از 20 نفر به‌شمول تعدادی از نوزادان در این شفاخانه زخمی شدند. این حمله 4 ساعت به طول انجامید. ده زن موفق شدند از چشم مهاجمان پنهان شوند اما از 16 مادری که در حال زایمان بودند، سه نفر در اتاق زایمان کشته شدند. داکتران بدون مرز که بخش زایمان شفاخانه صدبستر دشت برچی را اداره می‌کردند، در پی این حمله تصمیم گرفتند که فعالیت خود را متوقف کنند و از این شفاخانه خارج شوند؛ تصمیمی که دسترسی زنان این منطقه را به خدمات صحی و مراقبت‌های اضطراری زنان و زایمان محدود کرده است.
خشونت روبه‌افزایش دسترسی به مراکز درمانی را در سرتاسر کشور دشوارتر کرده است. شفاخانه میرویس 6 میلیون نفر را از 5 ولایت به‌شمول مناطقی که در آن طالبان با نیروهای دولتی درگیر هستند، پوشش می‌دهد. این شفاخانه یگانه مرکز جراحی در جنوب افغانستان است و از سال 1997 به این‌سو از جانب کمیته بین‌المللی صلیب سرخ با دریافت دارو، تجهیزات و برنامه‌های آموزشی برای کارمندانش، حمایت می‌شود. پزشکان و پرستاران این شفاخانه در قلب درگیری‌های مداوم افغانستان فعالیت می‌کنند و دروازه‌ی این شفاخانه روز و شب به روی کشته و زخمی‌های جنگ باز است. به طور میانگین روزانه 300 بیمار به شفاخانه میرویس مراجعه می‌کند و زایشگاه این شفاخانه هر روز به‌طور میانگین شاهد 90 ولادت است. در سال 2019 بیش از 27 هزار نوزاد در این زایشگاه به دنیا آمدند.
دو-سوم زایمان‌ها در افغانستان هنوز در خانه اتفاق می‌افتد و بسیاری از زنان روستایی افغان به کلینیک و خدمات اولیه صحی دسترسی ندارند. این کشور ده‌ها سال است که با بالاترین میزان مرگ‌ومیر نوزادان و مادران در جهان ــ به‌ویژه در مناطق روستایی این کشور که در آن فقط حدود 3 درصد از زایمان‌ها به کمک یک متخصص پزشکی صورت می‌گیرد ــ دست و پنجه نرم می‌کند. خون‌ریزی پس از زایمان علت اصلی مرگ‌ومیر بالای مادران افغان دانسته می‌شود. مرضیه عظیمی 30 ساله، همکار ستاره حبیبی در شفاخانه میرویس و مادر سه فرزند، میگوید: «برخی از زنان هنوز در خانه زایمان می‌کنند، زیرا شفاخانه بسیار دور است و وسایل حمل و نقل وجود ندارد. اما زایمان در خانه عوارض شایعی همچون خون‌ریزی شدید مادران و نیز مرگ نوزادان را در پی دارد. این عوارض در صورتی که زنان در شفاخانه زایمان کنند، به راحتی می‌تواند برطرف شود.»
افزایش تعداد قابله‌ها طی دو دهه گذشته در افغانستان کم‌کم باعث کاهش مرگ‌ومیر مادران و نوزادان شده است. میزان مرگ‌ومیر مادران افغانستان از 1600 مرگ در هر 100 هزار ولادت در سال 2002 به 638 مرگ در هر صدهزار ولادت در سال 2017 کاهش یافته است. (برخی، رقم کنونی مرگ‌ومیر مادران را 400 مرگ در هر 100 هزار ولادت برآورد می‌کنند.)
در سال‌های اخیر رقم مراجعین شفاخانه میرویس و همچنین انتظارات آن‌ها افزایش یافته است. حبیبی میگوید: «زنان قندهاری شنیدند که ما بخش زایمان داریم. حالا همه‌ی آن‌ها به این‌جا مراجعه می‌کنند. برخی از آن‌ها چند روز سفر می‌کنند و تمام پول خود را برای رسیدن به شفاخانه میرویس خرج می‌کنند. اما تعداد ما کافی نیست. و در بخش زایمان تمام تخت‌ها پر است و جراحان طبقه بالا یکی پی دیگر عمل سزارین را اغلب بر دو زن به طور همزمان انجام می‌دهند و کارها مطابق استانداردهای موجود پیش نمی‌رود. یک قابله مکلف است همزمان به چهار یا پنج زایمان رسیدگی کند.»
شفاخانه میرویس اغلب بیمارانی را می‌پذیرد که به خدمات درمانی مناسب در کلینیک‌های محلی خود یا یک متخصص دسترسی ندارند. عظیمی میگوید: «قابله‌های این شفاخانه جان بسیاری از زنان را در شرایط پیچیده و خطرناک نجات داده‌اند.» با این‌حال او میگوید که «برخی از خانواده‌ها به زنان خود اجازه نمی‌دهند برای معاینه به شفاخانه مراجعه کنند، یا گاهی‌اوقات شفاخانه خیلی دور است. در این موارد ما نمی‌توانیم به موقع به عوارض و مشکلات زنان رسیدگی کنیم.»
قابله‌های افغان خارج از زایشگاه‌های رسمی خدمات دیگری را نیز برای زنان ــ از جمله رهنمودهای چگونگی پیش‌گیری از بیماری، رهنمود شیردهی و تنظیم خانواده ــ ارائه می‌کنند. در جامعه سنتی همچون قندهار، ارائه چنین خدماتی چالش‌برانگیز و گاه خطرناک است. قابله‌ها با تهدیدهایی از سوی جامعه و حتا اعضای خانواده بیماران روبه‌رو هستند. در چنین جوامعی هر قابله‌ای از حمایت خانواده‌ی خود برخوردار نیست. عظیمی میگوید: «برخی خانواده‌ها اجازه نمی‌دهند ما در شفاخانه کار کنیم. ولی ما اصرار می‌کنیم که این کار ما هست و می‌خواهیم آن را انجام دهیم. قابله‌ها می‌دانند که کار ما چقدر برای جامعه حیاتی است. در برخی موارد می‌توانیم به گونه‌ای اجازه خانواده‌های خود را کسب کنیم. اما قابله‌ها هر روز فقط برای آمدن سر کار باید بجنگند.»
هنجارهای اجتماعی سنتی افغانستان و عدم دسترسی به آموزش برای زنان، چالش‌های بی‌مانندی را برای قابله‌های شفاخانه میرویس به همراه دارد. در افغانستان یک خانوار به‌طور متوسط هشت عضو دارد و حبیبی میگوید که زنان خانواده‌های سنتی با ایده تنظیم خانواده و کنترل زاد و ولد راحت و آشنا نیستند. افغانستان همچنان یکی از خطرناک‌ترین کشورهای جهان برای زنان دانسته می‌شود. خشونت علیه زنان هنوز در جامعه‌ی افغان امری عادی است، همان‌طور که شوهران از زنان خود انتظار دارند فرزندان زیادی را برای آن‌ها به دنیا بیاورند. شوهران و سایر اعضای مرد خانواده اغلب بزرگ‌ترین مانع فراروی تنظیم خانواده هستند و بنابراین مراکز صحی و قابله‌ها از طریق صفحات نمایش موجود در راهروها و دهلیز انتظار، اطلاعات هدفمند را به خورد همسران و بستگان مرد زنان می‌دهند.
برخی موضوعات اما حساس هستند و رساندن آن به گوش مردان دشوار است. حبیبی میگوید که صحبت مستقیم با مردان در مورد کنترل زاد و ولد برای آن‌ها یا برای قابله‌ها مناسب دانسته نمی‌شود: «اگر موضوع خاصی وجود داشته باشد که ما نتوانیم مستقیما به مردان بگوییم ـ مانند این توصیه به خانم‌ها که به دلایل بهداشتی و صحی از همبسترشدن با همسران خود برای مدت معینی خودداری کنند ـ آن‌را با احتیاط به زنان می‌گوییم و به آن‌ها توصیه می‌کنیم که این موضوع را بعدا به گوش همسران‌شان برسانند. به این ترتیب ما در اغلب موارد باید از طریق زنان مردان را آموزش دهیم.»
با وجود چالش‌ها و خطرات بی‌شمار، قابله‌های شفاخانه میرویس قصد ندارند کار خود را در شفاخانه ترک کنند. آن‌ها می‌دانند که جامعه و بیماران‌شان به آن‌ها احتیاج دارند.
درحالی‌که آفتاب ماه فبروری در حال غروب بود، عظیمی با نوزاد تازه متولدشده‌ای در بغل از اتاق زایمان شفاخانه خارج شد. مردان و کودکانی که در دهلیز منتظر بودند، برای دیدن عضو جدید خانواده‌ی خود به سمت خانم عظیمی دویدند.
عظیمی میگوید: «کار ما کار آسانی نیست، زیرا جان مادران و کودکان بسیاری در دست ما است. زنان از جاهای خیلی دور به این دلیل می‌آیند که می‌دانند این شفاخانه قابله‌های مجرب و داروهای قانونی را برای بیماران فراهم می‌کند. آن‌ها به این شفاخانه و به ما اعتماد می‌کنند.»