«سه ماه سر این موضوع فکر کردم. شکم من ده تا دوازده سانت پاره می‌شود. این را می‌فهمم دیگر نمی‌توانم کار سنگین کنم. عضو بدن خود را در بدل پول می‌فروشم. او به من پول می‌دهد تا زندگی خود را نجات بدهد و من اعضای بدن خود را می‌دهم تا از گشنگی، فقر و بیچارگی برآیم. به همه کاری دست زده‌ام و راه دیگری برایم باقی نمانده است.» این جملات روایت سمیع (مستعار) است که کلیه‌اش را به فروش گذاشته است. او که ۲۸ سال سن دارد به اطلاعات روز میگوید، از سر فقر این کار را می‌کند تا برای خانواده‌ی شش‌نفری‌اش نان پیدا کند.
۱۲ دسمبر روز جهانی حمایت از بیماران کلیوی است. وزارت صحت‌عامه افغانستان میگوید، در کشور سه هزار نفر دچار نارسایی کلیوی است. این آماری است که تنها در شفاخانه‌های دولتی ثبت است. از مجموع کسانی که در افغانستان به بیماری کلیوی گرفتارند، آماری مشخصی در دست نیست. در افغانستان فروش کلیه غیر قانونی است.
«راه دیگری برایم نمانده است»
سمیع پس از این که کلیه‌اش را در اعلامیه‌ی فیسبوکی به فروش گذاشت، پیشنهاد ۷ هزار دلاری دریافت کرده است. او میگوید، هرچند می‌داند کشیده شدن یک کلیه‌اش چه پیامد برای او دارد، اما چاره غیر از این ندارد: «راه دیگری برایم نمانده است.»
وزارت صحت افغانستان میگوید، هنوز در شفاخانه‌های دولتی پیوند کلیه انجام نمی‌شود، اما چهار مرکز خصوصی درمانی در کابل و هرات پیوند کلیه انجام می‌دهد. اما یاسر ( مستعار) نیز از جمله کسانی است که به دلیل مشکلات اقتصادی کلیه‌اش را به فروش گذاشته است. او میگوید، در یکی از روزها که از جلوی یکی از شفاخانه‌های شخصی عبور می‌کرد به اطلاعیه‌ی برخورد که بر روی آن نوشته بود «خرید کلیه به مبلغ ۲۵ لک افغانی». او که از مدت‌ها پیش بحران اقتصادی را تجربه می‌کند میگوید، «پیش از این در چنداول جلبی پزی می‌کردم. سال گذشته یک کارخانه زدم. مواد بسیار بلند بود. جلبی را ارزان فروختم، قرض‌دار شدم. از یک نفر پول گرفتم که هشت ماه به من فرصت داده اگر نتوانم پول را جور کنم مجبورم خانه‌ام را بفروشم.»
برای بسیاری کسانی‌که حاضر است کلیه خود را به فروش بگذارد، یک چیز مشترک است؛ فقر و نداری. یاسر هفت سال پیش زمانی که می‌خواست ازدواج کند یک‌ونیم لک افغانی از بانک قرضه گرفت که برای بازپرداخت آن ماهِ نزدیک به ۹ هزار افغانی به مدت دو سال پرداخت می‌کرد. او میگوید، بارها از بانک قرضه گرفته و همین باعث شد که مشکلات‌اش نه تنها حل نشود بلکه بیشتر از گذشته زیر بار قرض برود: «الان هم از بانک قرضه گرفته‌ام: ۶۰ هزار افغانی، و ماهِ ۴ و نیم هزار افغانی باید به بانک بپردازم.» او که از طریق فیسبوک برادرش اعلان فروش کلیه‌اش را همگانی کرده است میگوید، تا هنوز کسی با گروه خونی او تقاضای کلیه نکرده است اما یک نفر با او تماس گرفته و او کلیه‌اش را به مبلغ ۱۳ لک افغانی می‌فروشد.
۳ هزار فرد مبتلا به نارسایی کلیه در افغانستان
کلیه به‌عنوان عضو کلیدی بدن وظیفه‌ی تصفیه‌ی مواد اضافی و دفع سموم بدن را دارد. این عضو حیاتی اگر دچار مشکل شود زندگی و سلامت فرد در تمام طول عمرش متأثر می‌شود. به گفته‌ی مسئولان در وزارت صحت عامه در حال حاضر در افغانستان کسانی که به نارسایی کلیه دچارند به ۳ هزار نفر می‌رسد. البته این آمار مربوط به شفاخانه‌های دولتی است که فقط یک هزار نفر آن در پایتخت ثبت و راجستر است.
دکتر محمد قاسم صاحبی، مسئول پروژه‌ی همودیالیز ودرمان کلیه‌ها در وزارت صحت عامه میگوید، با وجود اینکه بیماران کلیوی با مشکلات زیادی در روند درمان روبه‌رو هستند اما در حال حاضر افغانستان توانایی ارائه‌ی خدمات همودیالیز را در ده ولایت دارد و قرار است تا پایان سال ۹۹ چهار مرکز دیگر نیز فعال شود. اولین مرکز درمان کلیه در کشور در سال ۹۱ دقیقا هشت سال پیش گشایش یافت که مشکلات بیمارانی که برای درمان به خارج از کشور می‌رفتند را تا اندازه‌ای رفع کرده است.
ولایت‌های کابل، هرات، بلخ، قندهار و ننگرهار از ولایت‌هایی است که در ابتدای این پروژه و براساس زون بندی ولایات شامل تجهیزات همودیالیز شدند. در مرحله‌ی دوم ولایت‌هایی چون نیمروز، کندز، فاریاب، پکتیا، خوست و کنر بوده است و قرار است تا پایان سال جاری بدخشان، دایکندی، تخار و غزنی به همودیالیز مجهز شود.
هزینه همودیالیز هنوز در افغانستان زیاد است. از طرف دیگر، بسیاری‌ها هنوز به این خدمات دسترسی ندارند. مثلاً حبیب‌الله جوان ۲۱ ساله‌ای بود که چند ماه پیش بر اثر نارسایی کلیوی جان خود را از دست داده است.پدر حبیب الله میگوید، هزینه‌های همودیالیز بسیار زیاد است و او در مدت چند ماهی که پسرش در بستر بیماری به‌سر می‌برد بیش از ۴ لک افغانی مصرف کرده است: «پاکستان رفتیم برای درمان و هزینه‌های زیادی پرداخت کردیم. هفته‌ای یک‌بار به شفاخانه ملکی می‌بردیم. تمامی مواد را می‌خریدیم که از ۱۸۰۰ تا دو و نیم هزار به مصرف می‌رسید. یک پیچکاری او ۴۰۰ افغانی بود.»
پدر حبیب‌الله که به‌کار کهنه‌فروشی مشغول است و بضاعت مالی چندانی ندارد میگوید، برای پیوند کلیه بیشتر از ۱۳ لک افغانی نیاز بود و او به هیچ وجه توانایی پرداخت چنین پولی را نداشت و در نهایت فرزندش را از دست داد.
پیوند کلیه راه چاره نیست
این گفته‌ها در حالی مطرح می‌شود که داکتر قاسم مسئول پروژه‌ی همودیالیز ودرمان کلیه‌ها در وزارت صحت عامه میگوید، پیوند کلیه پایان کار نیست بلکه آغاز مشکلات دیگری است: «تقریبا معادل هزینه‌ی همو دیالیز بیمار باید دارو بخورد. انتخاب اول همودیالیز است که اگر بیمار بتواند به صورت مرتب همودیالیز شود، می‌تواند به کارش برسد و به فعالیت‌های خود ادامه دهد.» او با تاکید براینکه پیوند کلیه در درجه دوم درمان نارسایی‌های کلیه قرار دارد میگوید، ۵۰ تا ۸۰ درصد پیوندها پس از گذشت ۶ ماه یا یکسال سازگاری‌اش را از دست داده و ممکن است آن را پس بزند و شخص دوباره به دیالیز برگردد.
به گفته‌ی دکتر صاحبی بیماران این بخش به دو دسته بیماران حاد و بیماران مزمن دسته بندی می‌شوند که بیماران مزمن ناگزیر به انجام دیالیز هستند و یا اینکه پیوند کلیه انجام دهند. دکتر صاحبی با اشاره به زمان‌گیر بودن روند همودیالیز میگوید «هر بیمار سه‌دوره در سه جلسه ۹ تا ۱۲ ساعته باید همودیالیز شود. کاری بسیار طاقت فرساست. خون از بدن بیمار گرفته می‌شود، وارد دستگاه شده و پس از تصفیه دوباره وارد بدن بیمار می‌شود. این پروسه بین سه تا چهار ساعت زمان می‌برد.»
فروش کلیه جرم است
داکتر صاحبی میگوید، در تمام نقاط جهان فروش کلیه جرم است و درافغانستان پیوند کلیه به صورت قانونی انجام نمی‌شود چرا که تا هنوز مقرره پیوند کلیه در افغانستان به شکل قانون درنیامده است: «دو سال قبل تلاش صورت گرفت که پیوند گرده انجام شود. مقرره به این منظور ایجاد شد و از طریق آمریت تقنین به وزارت عدلیه رفت تا پس از تصویب پارلمان اجرایی شود.»
آقای صاحبی در ادامه میگوید، از دوسال پیش تا اکنون دو مرکز خصوصی در کابل و دو مرکز خصوصی در هرات پیوند کلیه انجام می‌دهند و در هیچ کشوری این روند درمانی در شفاخانه‌های دولتی انجام نمی‌شود، چرا که پیوند کلیه هزینه‌ی هنگفتی را شامل می‌شود و دولت نمی‌تواند از آن حمایت کند.
۱۲ دسمبر روز جهانی حمایت از بیماران کلیوی است و افغانستان ۸ سال است که به همودیالیزمجهز شده و پس از گذشت این سال‌ها فقط ده مرکز فعال در کشور وجود دارد. وزارت صحت عامه در تلاش است تا مراکز همودیالیز بیشتری در دیگر ولایت‌ها به ویژه در مناطق صعب العبور ایجاد کند.
دکتر صاحبی میگوید فرهنگ اهدای کلیه در افغانستان وجود ندارد و تا هنوز کاری بنیادی در این زمینه از سوی مسئولان صورت نگرفته است. نبود بستر مناسب فرهنگی و اجتماعی از علت‌های اصلی فروش کلیه است. او می‌افزاید، در بسیاری از شفاخانه‌ها بیماران مرگ مغزی وجود دارند که می‌توان با رضایت خانواده‌هایشان اعضای آنها را به بیماران نیازمند پیوند زد؛ کاری که در بیشتر کشورهای جهان به صورت عادی جریان دارد اما فروش کلیه کاری خلاف قانون است و پیامدهای منفی اجتماعی و اهدای عضو نباید جای خود را به تجارت عضو بدهد.