پل‌سرخ، از فرهنگی‌ترین مکان‌های شهر کابل است. از کتابفروشیها گرفته تا کافه‌های پر از آدم و سالن‌های سینما در این نقطه فعالیت دارند. مارکیت ملی، ساختمانی که برای همه، خصوصا برای آدم‌های کتاب‌دوست و کتاب‌خوان بهدلیل کتاب‌فروشی‌هایش معروف است، اما این روزها خلوت‌ترین نقطه‌ی پل‌سرخ است. این ساختمان با بیشتر از ده کتابفروشی و انتشارات مشهور شاهد کمترین رفت‌وآمد مشتریان است. کتاب‌فروشان مارکت ملی می‌گویند در سال جاری چندین کتاب‌خانه از همین مارکیت مجبور شدند فعالیت‌های‌شان را متوقف کنند. زیرا کتاب این روزها خریداری ندارند و مشکلات مالی راهی جز بستن دروازه‌های کتابفروشیها باقی نگذاشته است.
راهی جز بستن و رفتن نیست
انتشارات کتاب دانشگاه شش سال پیش فعالیت خود را آغاز کرد. این انتشارات و کتابفروشی با طی‌کردن مسیر پرفرازونشیب توانست هم کتاب‌های خوب وارد افغانستان کند و هم کتاب‌های زیادی را از نویسنده‌های داخلی چاپ کند. به‌رغم این‌که شغل کتابفروشی در افغانستان درآمد کمی دارد و میزان مطالعه عمومی و سالانه در این کشور چیزی قریب به صفر است، انتشارات و کتاب‌فروشی‌های چون دانشگاه تلاش کرده است تا با همه‌ی این مشکلات مقابله کرده و با تهیه و چاپ کتاب‌های خوب مردم را تشویق به خریدن و خواندن کتاب کنند.
اما به گفته‌ی دست‌اندرکاران این تلاش حاصلی جز بدترشدن وضعیت نداشته است. انتشارات دانشگاه، هفته گذشته، در یک تصمیمی کتاب‌هایش را لیلام گذاشت. این نهاد انتشاراتی با نشر اعلامیهای گفته است: «صاحب امتیاز و همکاران انتشارات دانشگاه در توافقی مشترک تصمیم گرفته‌اند تا تمام کتاب‌های موجود فروشگاه را که در کابل، چهار‌راهی پل سرخ، مارکت تجارتی ملی، منزل همکف قرار دارد به ليلام بگذارند تا از حجم مشکلات مالی این مرکز کاسته شده و از سقوط به ورشکستگی جلوگیری شود.»
علی یعقوبی، مسئول انتشارات کتاب دانشگاه میگوید لیلام کتاب‌ها برای پرداختن قرض‌داری‌ها است: «کار کتابفروشی امسال از آغاز تا پایان کار پرضرر بوده است و حتا نتوانسته‌ایم کرایه دکان را پوره کنیم. ما تصمیم گرفته‌ایم کتاب‌های فروشگاه خود را کاملا جمع کرده و با تخفیف سی تا پنجاه درصد بفروشیم تا قرض‌داری‌هایی را که به سبب بازار خراب کتابفروشی متقبل شدیم پرداخت کنیم.»
یعقوبی به اطلاعات روز میگوید مشکلات مالی و کسادی بازار راهی جز بستن کتابفروشی باقی نگذاشته است: «از این به بعد دیگر کتاب‌فروشی‌ای به نام کتابفروشی دانشگاه وجود نخواهد داشت.»
انتشارات دانشگاه در این مشکلات تنها نیست. کتاب‌فروشی‌های زیادی این روزها در بحران مالی به‌سر می‌برند. کتابفروشی نسل نو که بیشتر برای کتاب‌های فلسفی و داستانی‌اش مشهور است، و سال‌های گذشته پیش‌قدم‌تر از کتابفروشی دیگری بود، این روزها تصمیم رفتن دارد. جمعه‌خان رسولی، مسئول این کتابفروشی تصمیم دارد کتاب‌فروشی‌اش را بسته کند: «بازار خراب شده. با این وضعیت پیش رفتن به سود ما نیست.»
نویسنده‌های بی‌مخاطب و کتاب‌های بی‌خریدار
هرچند هیچ وقت بازار کتابفروشی در افغانستان نه بر وفق کتاب‌‌فروش بوده و نه بر مراد کتاب‌نویس، اما امسال براساس گفته‌های کتابفروشها، بازار کتاب به اندازه نصف سال گذشته هم رونق ندارد. یعقوبی میگوید: «کسی کتاب نمی‌خرد، کسی کتاب نمی‌خواند.»
انتشارات دانشگاه که کتاب‌های بعضی نویسنده‌ها را چاپ کرده، اما هنوز توجه چندان به این کتاب‌ها نشده است. یعقوبی در این باره می‌افزاید: «در گدام ما کتاب‌ها دارند خاک می‌خورند و سال‌هاست همان‌طوری مانده و از این نظر وضعیت آشفته برای نویسنده‌های خود کتاب است. به جز چند کتاب بقیه همه خاک می‌خورند. اکثر کتاب‌هایی که با تیراژ بلند چاپ می‌شوند جز چهل یا پنجاه جلد فروش ندارند.»
انتشارات دانشگاه‌ها در اعلامیهای که کتاب‌هایش را به لیلام گذاشته، نوشته است:«از تمام مراکز فرهنگی، دانشگاه‌ها، مؤسسات مطالعاتی، فروشگاه‌های کتاب، دانشجویان، و اصحاب فرهنگ و کتاب صمیمانه دعوت می‌کنیم تا کتاب‌های مورد نظرشان در حوزه‌های حقوق، علوم سیاسی، جامعه‌شناسی، اقتصاد، روابط بین‌الملل، فلسفه، زبان و ادبیات فارسی و انگلیسی، تاریخ، رمان و هنر را با قیمت ناچیز و تخفیف قابل توجه از این آدرس به دست آورند.» اما با این‌حال بازهم کسی این روزها به این کتابفروشی سر نمی‌زند و حتا «قیمت ناچیز» و «تخفیف قابل توجه» باعث نشده کسی تشویق به خریدن کتاب شود.
کمی قبل‌تر، انتشارات و کتابفروشی واژه نیز تعداد قابل توجهی از کتاب‌هایش را به لیلام گذاشته بود. قاسم فرزام، مسئول این انتشارات و کتابفروشی، میگوید «لیلام‌ماندن برای کرایه دکان و جبران خسارات بود. تعداد زیاد کتاب‌ها به فروش نمی‌رسند و سال‌ها روی دست می‌مانند، اما ما به‌خاطر آن‌ها کرایه می‌دهیم. ما بابت هر قفسه در واقع کرایه می‌دهیم. یک کتاب گاهی چهاربرابر خود هزینه دارد، یعنی سال‌ها فروخته نمی‌شوند و کرایه‌اش زیاد می‌شود. از این لحاظ ما مجبور می‌شویم کتاب‌ها را به لیلام بگذاریم.»
جامعه‌ی آشفته و غربت کتاب
به باور فرهنگیان در افغانستان، وضعیت آشفته‌ی سیاسی که در افغانستان حاکم است باعث شده همه‌چیز تحت تأثیر این وضعیت آشفته قرار بگیرد. کسب‌وکارهای خصوصی، و از جمله کتابفروشی، یکی از شغل‌هایی است که تحت تأثیر این وضعیت آشفته قرار گرفته است. یکی از برآیندهای این وضعیت آشفته ناامنی است و همین ناامنی باعث شده کتابفروشیها آسیب ببینند. شاید برای دیگران قابل باور نباشد، اما یکی از کتاب‌فروشان در مارکیت ملی میگوید: «حتا یک انفجار کوچک در کوشه‌ای از شهر کابل باعث می‌شد تا دو سه روز کسی وارد کتابخانهها نشود. مردم می‌ترسیدند به کتابفروشیها بیایند.»
کتابفروشیها از خلوت‌ترین مکان‌های شهر کابل است. مارکیت ملی، که یکی از مراکز کتاب‌فروشی‌های کابل است، اکثرا خلوت است و کسی به آن‌جا سر نمی‌زند. برای همین است که اکثر این کتابفروشها مجبور می‌شوند اعلام ورشکستگی کنند و کتاب‌های‌شان را به لیلام بگذارند. زیرا به گفته‌ی یعقوبی اکثر کتاب‌ها سال‌ها در قفسه‌ها خاک می‌خورند و کسی به آن‌ها توجه نمی‌کند.
کتابفروشی دیگر در جوار کتابفروشی دانشگاه اخیرا فعالیت خودش را آغاز کرده است. اما صاحب این کتابفروشی فعلا از کارش رضایت ندارد و احتمالا بعد از چند مدتی همان مسیری را در پیش بگیرد که یک هفته قبل انتشارات دانشگاه مجبور شد آن را در پیش بگیرد. فتح‌الله رحیمی صاحب این کتابفروشی است. او که از مزار به کابل آمده و از وضعیت بازار کتاب در کابل آگاهی چندان نداشته میگوید، در این مدت کرایه دکان هم عاید نشده است: «صرف بهدلیل خرابی بازار ناراحت‌ام و نه شغل کتابفروشی. گرچند درست است که حتا کرایه دکان را هم در این مدت کار نکرده‌ام. امید عاید از کتابفروشی ندارم.»
«مقصر خودشان است»
براساس آماری که برخی از صاحبان کتابفروشیها و انتشاراتی‌ها دارد، امسال بالای پانزده هزار جلد کتاب را وارد کابل شده‌اند، کاری که باعث شده است نیمه‌نصفه به این شغل جان بدهد. تنوع کتاب‌ها در کابل امسال بیشتر شده است.
پاسخ وزارت اطلاعات و فرهنگ، به‌عنوان آدرس رسمی و حامی فرهنگ و کتاب، به چالش کتابفروشیها و نهادهای انتشاراتی صریح است: «مقصر خودشان است.» صابر مومند، سخن‌گوی وزارت اطلاعات و فرهنگ، در باره بسته‌شدن این کتابفروشیها میگوید: «دلیل این‌که بعضی کتابفروشیها بسته می‌شود بیشتر به این برمی‌گردد که در بازار آزاد با دیگر کتابفروشیها رقابت نتوانسته یا با معیارهای که مردم می‌خواهند کتاب چاپ کرده نتوانسته‌اند.» خبر خوش سخن‌گوی وزارت اطلاعات و فرهنگ برای کتابفروشها این است که قرار است بازارچه معیاری برای کتابفروشها ساخته شود: «اطلاعات و فرهنگ همراه اتحادیه ناشران به این فیصله دست یافته‌اند که یک بازارچه معیاری برای کتابفروشیها ایجاد شود که هم کتاب‌های باکیفیت چاپ شوند و هم کتابخانهها معیاری گردد.»