اوایل همه‌گیری کووید۱۹ بود که مشخص شد بسیاری از افراد آلوده به «کروناویروس سندرم حاد تنفسی ۲» یا (SARS-CoV-2) حس بویایی‌شان را در مواردی حتا بدون نشان‌دادن سایر علائم این بیماری، از دست می‌دهند. همچنین پژوهش‌گران دریافتند که امکان دارد افراد آلوده به کرونا حس چشایی‌شان را نیز دست دهند.
در برخی افراد آلوده به کووید۱۹ که حدود یک سال از ابتلای‌شان به این بیماری گذشته، حس چشایی و بویایی هنوز برنگشته و نیز برای تعدادی از افرادی که دچار این عارضه شده‌اند، بوها کاملا تاب برداشته است، طوری‌که رایحه‌های نامطبوع جای عطرهای سابقا خوشایند را گرفته است. «نیچر» در این مقاله تازه‌ترین یافته‌های علم را در خصوص این پدیده دیرپاینده و ناتوان‌کننده به بررسی می‌گیرد.
چه تعداد از افراد مبتلا به کووید۱۹ حس بویایی خود را از دست می‌دهند؟
با توجه به مطالعاتی که تاکنون انجام شده است، مشخص نیست چند درصد از افراد مبتلا به کووید۱۹ دچار این عارضه می‌شوند. اما بیشتر مطالعات انجام‌شده نشان می‌دهد که از دست‌دادن بویایی از علامت‌های شایع کووید۱۹ است.
در مطالعه‌ای که ماه جون سال گذشته منتشر شد، داده‌های ۸۴۳۸ فرد مبتلا به کووید۱۹ گردآوری شد و دانشمندان پس از تجزیه و تحلیل آن دریافتند که از این میان ۴۱ درصد افراد حس بویایی‌شان را از دست داده بودند. در مطالعه دیگری که ماه آگست سال گذشته منتشر شد، تیمی به سرپرستی شیما معین در پژوهشگاه دانش‌های بنیادی در تهران آزمایشی را برای تشخیص حس بویایی ۱۰۰ فرد مبتلا به کووید۱۹ انجام دادند که در آن بیماران رایحه‌ها را بو می‌کشیدند و سپس بوها را به صورت چند گزینه‌ای شناسایی می‌کردند. نتایج این آزمایش نشان داد که ۹۶ درصد شرکت‌کنندگان دچار اختلالات بویایی هستند و ۱۸ درصدشان کاملا این حس را از دست داده بودند (اختلالی که با نام علمی «آنوسمی» شناخته می‌شود).
معین میگوید: «معمولا این بیماران می‌گویند که حس بویایی‌شان را ناگهانی از دست داده‌اند؛» امری که نشان می‌دهد این عارضه به کووید۱۹ ربط دارد. اغلب موارد اختلالات بویایی تنها علامت کووید۱۹ است که افراد گزارش می‌دهند؛ امری که نشان می‌دهد این پدیده جدا از گرفتگی بینی ناشی از هجوم ویروس است.
برخی پژوهش‌گران می‌گویند که از دست‌دادن بویایی باید به‌عنوان آزمایش تشخیصی کووید۱۹ استفاده شود. پژوهشی که در ماه اکتبر سال گذشته منتشر شد نشان داد که گزارش‌دهی افراد از تغییر در بویایی و چشایی‌شان در واقع می‌تواند در امر ردیابی انتشار ویروس نسبت به سایر مشخصه‌هایی که توسط دولت‌ها برای ردیابی استفاده می‌شود (مانند مراجعه افراد به شفاخانه‌ها و بخش عاجل) مؤثرتر باشد.
چرا افراد مبتلا به کووید۱۹ حساسیت‌شان را نسبت به بوها از دست می‌دهند؟
گرچه درک کاملی از میکانیسم بیولوژیکی این عارضه تاکنون شکل نگرفته است اما اجماع جدیدی میان دانشمندان به میان آمده است مبنی براین‌که افراد زمانی حس بویایی‌شان را از دست می‌دهند که ویروس کرونا سلول‌هایی را متأثر کند که به‌عنوان نگهدارنده‌های نورون‌های واقع در مجرای بینی عمل می‌کند.
هنگامی که پژوهش‌گران برای نخستین‌بار از دست‌دادن حس بویایی را به‌عنوان علامت کووید۱۹ اعلام کردند، نگران بودند که ویروس کرونا «نورون‌های حس‌کننده بو» را در بینی که وظیفه‌شان سیگنال‌دهی به «پیاز بویایی» در مغز است، آلوده می‌کند و بنابراین امکان دارد ویروس حتا به مغز دسترسی پیدا کند. با این‌حال، مطالعه بر روی افرادی که در اثر کووید۱۹ جان باخته بودند نشان داده است که ویروس کرونا به ندرت به مغز می‌رسد. در واقع تیمی به سرپرستی «ساندیپ روبرت داتا»، متخصص مغز و اعصاب در دانشکده پزشکی هاروارد دریافتند که «سلول‌های نگهدارنده» نورون‌های حسی بویایی در بینی احتمالا همانی است که ویروس به محض ورود به بینی به آن حمله‌ور می‌شود.
داتا و همکارانش بر سلول‌های نگهدارنده تمرکز کردند زیرا ویروس کرونا با هدف قراردادن گیرنده‌ای به نام «آنزیم ۲ مبدل آنژیوتانسین» (ACE2) واقع بر روی سطح سلول‌ها حمله می‌کند و سلول‌های نگهدارنده پر از گیرنده‌های ACE2 است. نورون‌های حسی بویایی چنین نیستند. این یافته نشان می‌دهد که ویروس کرونا سلول‌های نگهدارنده را آلوده می‌کند و نورون‌ها را آسیب‌پذیر می‌سازد و از مواد مغذی محروم‌شان می‌کند.
با این‌حال ممکن است ویروس کرونا به روش دیگری باعث از دست رفتن بویایی در افراد مبتلا به این بیماری شود. یافته‌های پژوهشی در ایتالیا نشان داد که از دست‌دادن بویایی و چشایی با افزایش سطح خون در یک مولکول مرتبط با التهاب موسوم به «اینترلوکین۶» همزمان اتفاق می‌افتد. همچنین مطالعه‌ای که بر روی تعدادی از جان‌باختگان کووید۱۹ انجام شده بود و نتایج آن دسامبر سال گذشته منتشر شد، علائم واضحی از التهاب را مانند نشتی در رگ‌های خونی، در پیازهای بویایی افرادی که به کووید۱۹ مبتلا شده و جان باخته بودند، نشان داد.
گرچه دانشمندان تا حدی با میکانیسم‌های دخیل در حس بویایی آشنایی پیدا کرده‌اند اما در مورد چگونگی تأثیر ویروس کرونا بر چشایی ایده‌ی چندانی ندارند. «جان هیس»، دانشمند علوم غذایی در «دانشگاه ایالتی پنسیلوانیا» که درباره اثرات کووید۱۹ بر حواس شیمیایی مطالعه می‌کند، میگوید: «تا جایی که من می‌دانم هنوز کسی در این خصوص وارد نیست.» چشایی و حساسیت شیمیایی در برابر برخی طعم‌ها مانند سوزش ناشی از خوردن مرچ، از بویایی فرق دارند؛ گرچه درحالت طبیعی هر سه با هم ترکیب شده و به انسان می‌گویند که یک ماده غذایی یا نوشیدنی چه عطر و طعمی دارد. چشایی عمدتا به گیرنده‌های چشایی در زبان متکی است، درحالی‌که حساسیت شیمیایی به «مجراهای یونی» واقع بر روی اعصاب حسی متکی است و هنوز در مورد واکنش این گیرنده‌ها در برابر کووید۱۹ مطالعه نشده است.
اختلال در حس بویایی و چشایی چقدر دوام می‌آورد؟
در بیشتر افراد حس بویایی و چشایی طی چند هفته بر می‌گردد. در مطالعه‌ای که جولای سال گذشته منتشر شد، ۷۲ درصد از افراد مبتلا به کووید۱۹ که اختلال بویایی‌شان را گزارش داده بودند، گفتند که بعد از یک ماه حس بویایی شان برگشت و ۸۴ درصد نیز گفتند که اختلال چشایی‌شان بعد از یک ماه از بین رفت. «کلیر هاپکینز»، متخصص گوش، بینی و گلو در «شفاخانه گای و سنت توماس» لندن و همکارانش نیز طی مطالعه‌ای دریافتند که این حواس بعد از مدتی سریع بر می‌گردد. آن‌ها ۲۰۲ بیمار کووید۱۹ را به مدت یک ماه تحت نظر داشتند و دریافتند که ۴۹ درصد آن‌ها بعد از یک ماه کاملا بهبود یافتند و ۴۱ درصد شان در این مدت بهبودی قسمی حس بویایی و چشایی‌شان را تجربه کرده بودند.
با این‌حال در برخی مبتلایان این عوارض جدی است. برخی از افرادی که حواس‌شان بلافاصله برنمی‌گردد، به آرامی طی یک دوره طولانی بهبود می‌یابند و از نظر هاپیکنیز این می‌تواند پیامدهای جدی داشته باشد. وقتی یک فرد حس بویایی‌اش را دوباره به دست می‌آورد، بوهای قبلا مطبوع را نامطبوع و متفاوت از آنچه به یاد دارد، گزارش می‌دهد. این پدیده را «نابه‌هنجاری بویایی» می‌نامند. هاپکینز میگوید که برای افرادی که دچار این پدیده می‌شوند، «همه چیز بوی بد می‌دهد» و این اثر امکان دارد ماه‌ها ادامه داشته باشد. او میگوید که این پدیده امکان دارد به این دلیل باشد که پس از بازگشت حس بویایی نورون‌های حسی شروع به بهبودی و سیم‌کشی مجدد می‌کنند.
همچنین مواردی وجود دارد که در آن بیماران ماه‌ها فاقد حس بویایی باقی می‌مانند و دلیل آن هنوز روشن نیست. هاپکینز معتقد است که در این موارد عفونت ویروس کرونا ممکن است باعث نابودشدن نورون‌های حسی بویایی شده باشد.
از دست‌دادن دائمی حواس شیمیایی چه تأثیر بر فرد می‌گذارد؟
گرچه این عارضه به اندازه از دست دادن حس‌های دیگر مانند بینایی و شنوایی مطالعه نشده است اما پژوهش‌گران می‌دانند که عواقب از دست‌دادن دائمی بویایی و چشایی می‌تواند ناگوار باشد.
یکی از اثرات از دست‌دادن دائمی حس بویایی و چشایی این است که افراد را در معرض خطراتی مانند مسمومیت غذایی و آتش‌سوزی قرار می‌دهد. برای مثال، افراد فاقد حس بویایی کمتر قادر به تشخیص غذاهای فاسد و دود هستند. مطالعه‌ای که در سال ۲۰۱۴ نشان داد که افراد دچار اختلال بویایی دو برابر بیشتر از افراد سالم، یک رویداد کشنده مانند خوردن غذای فاسد را تجربه می‌کنند.
سنجش سایر اثرات این عارضه دشوار است. معین میگوید: «اکثر مردم به اهمیت توانایی بوییدن در زندگی‌شان تا زمانی که آن‌را از دست نداده باشند، پی نمی‌برند.» ناتوانی در تشخیص عطر و طعم غذا بدیهی است که ضرر بزرگی است اما به این ختم نمی‌شود. به گفته هیس ضرر اصلی را والدینی احساس می‌کنند که نتوانند از طریق «بوی نوزاد تازه متولدشده» با فرزند خویش ارتباط برقرار کنند. معین میگوید که اختلال بویایی با افسردگی نیز مرتبط است، گرچه میکانیسم بیولوژیکی دخیل در آن هنوز مورد مطالعه قرار نگرفته است.
آیا روش درمانی‌ای برای بازیابی این حواس وجود دارد؟
کمبود پژوهش به معنای معدودبودن تعداد درمان‌های تثبیت‌شده است. اما یک روش، آموزش بوییدن است، که در آن افراد به طور منظم رایحه‌های تجویزشده را برای یادگیری دوباره آن بو می‌کنند. هاپکینز با یک موسسه خیریه موسوم به «غیبت‌بوی» در بریتانیا همکاری می‌کند تا مردم را با این روش آشنا کنند. شواهدی از دوره پیش از همه‌گیری وجود دارد که نشان می‌دهد این روش می‌تواند توانایی بویایی را در برخی افراد مبتلا به چنین اختلالات بهبود بخشد اما به نظر نمی‌رسد برای همه مفید باشد.
هاپکینز میگوید که داروهای موجود محدودتر از روش‌های درمانی است. اما برپایه نتایج آزمایش مقدماتی هاپکینز و همکارانش، «استروئیدها» می‌توانند برای افراد در مراحل اولیه عفونت به کووید۱۹ که از دست دادن بویایی‌شان ممکن است به دلیل التهاب سلول‌های بینی باشد، مفید واقع شود.
در پژوهشی طولانی‌مدت «ریچارد کستانزو» و «دانیل کوئلو» در «دانشگاه مشترک‌المنافع» ویرجینیا درحال ساخت یک وسیله بویایی هستند. این دستگاه در بینی تعبیه می‌شود و مواد شیمیایی معطر را حس می‌کند و سیگنال‌های الکتریکی به مغز می‌فرستد. با این‌حال کوئلو میگوید که سال‌ها طول می‌کشد تا این دستگاه به کلینیک‌ها برسد. او میگوید که پژوهش‌گران نخست باید دریابند که این دستگاه کدام قسمت مغز را باید تحریک کند.