محمدکاظم عادلی، پژوهشگر مسائل شهری
شاید شما هم عصر زمستان، هنگام پیاده‌روی در سطح شهر کابل متوجه احساس ناراحتی و سنگینی قفسه سینه، سوزش چشم یا سرفه شده‌اید. مطمئنم می‌توانید حدس بزنید علت چیست؟ درست است: آلودگی هوا. امروزه با توسعه و گسترش شهرها و افزایش جمعیت انسانی، اکولوژی کره زمین به‌طور فزاینده‌ای با چالش‌های محیط زیستی روبه‌رو است، که این امر موجب افزایش فشار بر طبیعت و تضعیف کیفیت محیطی شهرها شده است. بنابر گزارش سازمان جهانی صحت، همه ساله هفت ملیون نفر بر اثر آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند. از طرفی، شهر کابل در زمستان جزو آلوده‌ترین شهرهای جهان به شمار می‌رود که قطعا سهمی از این آمار مرگ‌ومیر را به خود اختصاص می‌دهد. گسترش فیزیکی شهر کابل در دو دهه اخیر و مصرف انرژی توسط باشندگان قریب به شش میلیونی این کلان‌شهر آلودگی بسیاری را متوجه کابل کرده است که توجه و اقدامات عاجل در جهت کاهش و کنترل آلودگی هوا را می‌طلبد.
اما مسأله اساسی و مهم این است که نقش سازمان‌های مسئول و در رأس آن دولت افغانستان در کاهش و کنترل آلودگی هوا چیست و روش‌‌های مدیریت مسأله کدامند؟ سهم رسانه‌ها و مطبوعات در اطلاع‌رسانی و آگاهی‌دهی از میزان آلودگی هوا و مضراتش برای شهروندان چیست؟ و چرا عموم شهروندان کابل از نوعیت، شدت و میزان و مضرات آلودگی هوا بر صحت جسم و روان‌شان اطلاع دقیق و کافی ندارند؟ و در نهایت این‌که برای حل این معضل چه رویکردهایی را باید اتخاذ نمود؟
سیاست‌های کاهش آلودگی هوا در افغانستان
از دیدگاه سازمان جهانی صحت WHO هر گاه حضور یک یا چند ماده آلاینده (ماده آلوده‌کننده) در هوا به مقدار و مدتی معین دوام یابد که برای انسان، جانداران، نباتات و ابنیه زیان‌آور باشد یا آسایش مردم و مالکیت اشخاص را به نحو جدی مورد خدشه قرار دهد آن هوا آلوده محسوب می‌شود. آن‌چه روشن است این است که مواد آلاینده به خودی خود در محیط پخش نمی‌شوند، بلکه نشأت گرفته از فعالیت‌های بشری هستند و می‌بایست منبع پخش‌کننده یا انتشاردهنده وجود داشته باشد که عمده‌ترین آن‌ها باید شناسایی گردند.
عمده‌ترین منابع انتشاردهنده آلودگی هوا در شهرها را عموما به سه منبع کلی می‌توان تقسیم کرد: سکونت و مناطق مسکونی، صنایع تولیدی، وسایط نقلیه. این منابع هرکدام آلودگی‌های متفاوتی را سبب می‌شود که می‌تواند به‌صورت گاز، بخار، ذرات غبار یا مخلوطی از همه‌ی این مواد در هوا انتشار یابند. باشندگان کابل برای گرمایش خانه های‌شان از سوخت‌های غیر معیاری (سنگ ذغال تصفیه نشده، چوب، مبلایل، مواد پلاستیکی، تایر موتر و…) استفاده می‌کنند. همچنین برای سوخت وسایط نقلیه و صنایع تولیدی از سنگ ذغال و یا سوخت‌های بی‌کیفیت استفاده م کنند که آلودگی متعددی را در هوا انتشار می‌دهد.
اداره ملی حفاظت از محیط زیست، متولی مبارزه با آلودگی شهرهاست. این اداره پلان پنج سالهای (بلندمدت) را برای کاهش و کنترل آلودگی کابل، سال گذشته به تصویب پارلمان رساند. همچنان با همکاری دیگر نهادها همچون ریاست صحت عامه و محیط زیست، شاروالی کابل اقدامات عاجلی روی دست گرفت: نصب فیلتر بر روی سیستم تسخین بلندمنزل‌ها، هوتل‌ها و یا اجبار کردن سالن عروسی، رستوران و خبازی‌ها که جهت سوخت گرمایشی سیستم‌های خود به‌جای سنگ ذغال از گاز استفاده کنند. اقدامات اداره ملی حفاظت از محیط زیست، یک اقدام مفید و ارزشمند است اما بسیار کند و به‌صورت بخشی، صورت می‌پذیرد که نتایج آن در کاهش آلودگی کابل تا به امروز غیرملموس و بدون نتیجه بوده است.
ابزار اندازه‌گیری آلودگی هوا؛ شاخص کیفیت هوا AQI (Air Quality Index)
اداره ملی حفاظت از محیط زیست جهت برنامه‌ریزی و کنترل آلودگی هوا و افزایش دسترسی به صحت شهروندان نیاز به ابزار اندازه‌گیری کیفیت هوا دارد. AQI درجه‌بندی شاخص کیفیت هواست که در ۶ کتگوری با رنگ‌های مختلف تقسیم‌بندی شده است و در برگیرنده ارقامی از ۰ تا ۵۰۰ میباشد. هر یک از این کتگوری‌ها، نشان‌دهنده میزان و شدت آلودگی هوا در شهرهاست. این کتگوری‌ها برای خوانایی و درک بهتر عموم با رنگ‌های مختلف و توصیه‌هایی در مورد صحت همراه هست. در اندازه‌گیری شاخص AQI، میزان ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میلی میکرون(PM2.5)، ذرات معلق کمتر از ۱۰ میلی میکرون(PM10)، اوزون (O3)،نیتروژن دی اکساید(NO2)، سولفور دی اکساید(SO2) و کربن مونو اکساید (CO) در هوا محاسبه می‌شوند.
هرچه غلظت شاخص AQI در هوا بیشتر باشد تنفس و فعالیت‌های سنگین (ورزش، کار ، پیاده‌روی) در شهر برای شهروندان خطرناک‌تر است. اگر شاخص کیفیت هوا از ۱۰۰ میکروگرام در مترمکعب (µg/m³) بیشتر باشد، برای گروه‌های حساس و آسیب‌پذیر (اطفال، سالخوردگان و کسانی که بیماری ریوی و قلبی دارند) تنفس کاملا خطرناک است و بهتر است از بیرون رفتن در فضای شهر پرهیز کنند. چنانچه غلظت این شاخص از ۲۰۰ میکروگرام در مترمکعب (µg/m³) به تدریج بالاتر برود، دولت‌ها برای در امان نگاه داشتن سلامت شهروندان، چه بسا قسمتی از فعالیت‌های شهر را تعطیل می‌کنند. چرا که تنفس برای همه مضر خواهد بود.
این روزها کیفیت هوای کابل از عدد ۴۰۰ در طول شب و اوایل صبح عبور می‌کند که به معنای هوای خطرناک برای عموم شهروندان است. تنفس در چنین هوایی، آسیب‌های بی‌شمار جسمی را به دنبال دارد. در سایر کشورها رسیدن به چنین وضعیتی، باعث اعلام وضعیت سرخ می‌شود. مکاتب و بسیاری از نهادها رخصت می‌شوند و دولت اقدامات فوری‌ای را برای مقابله با آن روی دست می‌گیرد. نحوه برخورد با این مسأله بستگی به سیاست‌های دولت‌ها و توان و ظرفیت‌شان در مواجهه با مسأله آلودگی هوا دارد.
در سالهای اخیر شهر کابل همه‌روزه شاهد چنین وضعیتی است. وضعیت هشداری که متأسفانه از کنار آن به آسانی می‌گذریم. در کابل دستگاه سنجنده کیفیت هوا به‌صورت ثابت، تنها یک عدد در محوطه سفارت امریکا وجود دارد که بیشتر تحلیل‌های آلودگی هوای کابل توسط برنامه‌های سنجش کیفیت هوا براساس آن صورت می‌گیرد. این دستگاه به تنهایی برای تشخیص دقیق فاجعه کافی نیست و اداره حفاظت از محیط زیست به دستگاه‌های سنجنده ثابت کیفیت هوای متعددی در سطح شهر نیازمندست چرا که هر لحظه کیفیت هوا تغییر نموده و قطعا در مناطق مختلف شهری یکسان نخواهد بود. اداره ملی حفاظت از محیط زیست قول داده است تا سال آینده، شهر کابل به دستگاه‌های ثابت سنجش کیفیت هوا مجهز می‌شود.
ابعاد اجتماعی-اقتصادی، حلقه گمشده کنترل آلودگی هوا
مسأله آلودگی هوا، همانند هر مسأله زیست‌محیطی دیگر دارای یک بعد تخنیکی و یک بعد اجتماعی-اقتصادی است. از دیدگاه اجتماعی-اقتصادی راه حل مسأله آلودگی هوا، توزیع متوازن امکانات و توسعه در سطح محلات مختلف شهر است که شهروندان ناچار به استفاده از سوخت‌های غیر معیاری نگردند. همچنان مبحث آموزش و مشارکت شهروندان جزو مسائل اساسی است که می‌تواند در صرفه‌جویی و کاهش مصرف سوخت‌های غیر معیاری تأثیرگذار باشد.
با توجه به اهمیت مسأله آلودگی هوا و نحوه مصرف انرژی، باید نصاب درسی در صنف‌های مکتب و حتا دانشگاهی برای حفظ محیط زیست با توجه به رده سنی قرار بگیرد. رسانه‌ها و مطبوعات در بالا بردن اطلاعات عمومی شهروندان سهم بگیرند و NGO های محیط زیستی که می‌توانند حلقه واسط مردم و نهادهای حکومتی باشند تا حد امکان، تقویت گردند و نقش مؤثرتری را در این زمینه ایفا کنند. چرا که مؤثریت فراوانی در بحث آموزش و مشارکت شهروندان خواهند داشت. مسئولین محیط زیستی کشور هرگاه عمل‌گرا باشند و با شفافیت و پاسخ‌گویی عمل کنند قطعا مردم به عمل‌کرد آن‌ها دل‌گرم شده و با اعتماد و جدیت بیشتری به توصیه‌های محیط‌زیستی عمل خواهند کرد.
رویکرد سیستمی لازمه تغییر وضعیت
برای برخورد با مسائل شهری از جمله آلودگی هوا، ما به دیدگاه سیستمی در سطح کلان نیاز داریم. اما معمولا کاری که در شهرها انجام می‌شود به صورت بخشی است و به صورت منسجم و نتیجه‌بخش انجام نمی‌گیرد. اداره ملی حفاظت از محیط زیست به تنهایی قادر نخواهد بود موفق به کاهش و کنترل آلودگی هوا شود. چرا که سازمان‌ها، مسائل و در مجموع منابع مختلفی در شهر و آلودگی هوا دخیل‌اند که هماهنگی و مسئولیت‌پذیری و تفکیک نقش‌ها و وظایف میان آن‌ها برای کاهش آلودگی هوا ضروری است.
اقدامات مختلفی در بخش‌های مختلف باید صورت گیرد که به صورت خلاصه به شرح زیر است:
در بخش حمل و نقل: تجهیز و تقویت حمل و نقل عمومی (بس‌های شهری) ترجیحا با سوخت‌های پاک در کوتاه مدت و ایجاد مترو‌بس در بلند مدت.
در بخش برنامه‌ریزی شهری: طراحی کاربرهای صنعتی و آلوده‌کننده در خارج از شهر و یا قسمت بادپناه شهر، ایجاد جنگل‌های شهری urban forest در مناطق شهری جهت خنک کردن و کاهش کربن دی اکساید شهر و اقدامات مشابه.
در بخش انرژی: جایگزین کردن سوخت‌های کمتر آلوده‌کننده و پاک (همچون گاز، انرژی خورشیدی، باد و…) به‌جای ذغال سنگ و سوخت‌های غیرمعیاری در گرمایش ساختمان‌ها، استفاده از تیل‌های با کیفیت در موترها. و همچنین در بخش‌های ساختمان، آب و مدیریت زباله‌های شهری نیز می‌توان اقداماتی را انجام داد که به کاهش آلودگی هوا کمک می‌کند.