قطب اقتصادی افغانستان را خطر ورشکستگی کامل تهدید می‌کند. آمار رسمی اتاق صنایع و معادن هرات نشان می‌دهد که طی یکونیم سال گذشته بیش از ۱۵۰ کارخانه تولیدی در شهرک صنعتی از فعالیت بازمانده‌اند و ده‌ها کارخانه دیگر نیز در خطر مسدودشدن قرار دارد.
شهرک صنعتی هرات، یکی از بزرگ‌ترین شهرک‌های صنعتی کشور است. تا چند سال پیش بیش از ۳۳۰ کارخانه تولیدی در این شهرک فعالیت داشت و پس از رونق اقتصادی در افغانستان هیچ وقت به اندازه‌ی این‌روزها، دروازه‌های کارخانه‌های تولیدی در هرات مسدود نبوده است.
فساد گسترده در گمرک اسلام‌قلعه، ورود کالاهای مشابه و کم‌کیفیت خارجی، مسدودشدن نقل و انتقال پول از طریق بانک‌ها به ایران به‌دلیل تحریم‌های ایالات متحده امریکا و ناامنی‌های فزاینده، بارز‌ترین دلایل رکورد بی‌سابقه شهرک صنعتی هرات شمرده می‌شود.
صنعت‌گران هرات می‌گویند که پس از خروج ایالات متحده امریکا از توافق هسته‌ای با ایران، روزبه‌روز فشارهای اقتصادی به این کشور افزایش یافته و به همین دلیل انتقال پول برای خریداری مواد خام و ترانزیت این مواد، با گذشت هر روز دشوارتر می‌شود.
توریالی غوثی، یکی از بزرگ‌ترین صنعت‌گران ولایت هرات است. او در بخش‌های تولید مواد غذایی، پلاستیک، آرد، پروفیل و پروسس سنگ مرمر، ده‌ها میلیون دالر سرمایه‌گذاری کرده است. اما در شرایط کنونی ناگزیر شده است که شمار کارمندانش را از ۵۰۰ به زیر ۱۰۰ نفر کاهش دهد: «دستگاه‌های زیادی ما در شهرک صنعتی داریم، اما غیرفعال است. ما مجبور شدیم به‌دلیل این‌که بازار فروش مناسب وجود ندارد، حدود ۲۰ درصد از ظرفیت کارخانه‌های تولیدی فعال خود استفاده کنیم.»
حمیدالله خادم، رییس اتاق صنایع و معادن هرات در گفت‌وگو با روزنامه اطلاعات روز، از مسدودشدن صدها کارخانه تولیدی در شهرک صنعتی شدیدا ابراز نگرانی می‌کند و تأکید دارد که حکومت با ایجاد تسهیلات لازم، جلو متوقف‌شدن فعالیت این کارخانه‌ها را بگیرد.
فساد؛ چالش همیشگی
بخش زیادی از کالاهای وارداتی ایران از طریق گمرک «اسلام‌قلعه» وارد افغانستان می‌شود، اما همواره انتقادهای مبنی بر وجود فساد در این گمرک به شکل سیستماتیک وجود داشته است.
حتا در اوائل سال جاری سید عبدالوحید قتالی، والی هرات گفته بود که در حدود ۹۰ درصد کالاهای وارداتی از طریق گمرک اسلام‌قلعه با فرار محصول گمرکی وارد می‌شود.
او بر مبارزه جدی با مافیا و افراد مفسد در گمرک اطمینان داده بود، اما تا حالا هم نگرانی شدید صنعت‌گران هرات فساد درهم‌تنیده در گمرکات است. صنعت‌گران هرات به روزنامه اطلاعات روز می‌گویند که کالاهای بی‌ارزش به جای کالاهای با‌ارزش در گمرک اسلام‌قلعه محصول گمرکی می‌شود و حتا در برخی مواقع با یک نمبر پلیت موتر باربری، چندین موتر از این گمرک خارج می‌شود.
در صورتی‌که کالاهای مشابه با تولیدات شهرک صنعتی به بازار هرات با استفاده از فساد گمرک وارد شود، نبض بازار به دست این تولیدات می‌افتد؛ چرا که قیمت آن نسبت به قیمت تمام‌شد کالاهای تولیدی در شهرک صنعتی بسیار پایین است.
جلیل‌احمد فیضی، بیش از سه میلیون دالر امریکایی روی ایجاد کارخانه تولید روب در شهرک صنعتی هرات سرمایه‌گذاری کرده است، اما به‌دلیل ورود روب از کشورهای همسایه قادر به فعال‌سازی خطوط تولید نشده است.
او در گفت‌وگو با روزنامه اطلاعات روز می‌گوید که روب‌های خارجی با قیمت بسیار پایین و با استفاده از سیستم فسادآلود گمرک وارد هرات می‌شود و آنان به هیچ عنوان قادر به رقابت نیستند: «ماشینری برای تولید روب ما از خارج کشور خریداری کردیم و متأسفانه کارخانه تولیدی را فعال کرده نتوانستیم و حالا پول من روی کارخانه مصرف شده و هیچ عایدی هم ندارم.»
توریالی غوثی مانند صدها صنعت‌گر دیگر هرات، هیچ امیدی برای از میان‌برداشتن فساد سیستماتیک در گمرکات کشور ندارد و می‌گوید که کالاهای بی‌کیفیت خارجی و مشابه با بهای ناچیز در گمرک «اسلام‌قلعه» هرات محصول می‌شود و این موضوع توان رقابت از آنان را گرفته است: «جنس در گمرک محصول نمی‌شود و از بازارچه‌های غیرقانونی هم جنس وارد می‌شود. ما صنعت‌گران فکر می‌کنیم که با فساد در گمرکات مبارزه نمی‌شود.»
مسئولان در اتاق صنایع و معادن هرات، مدعی‌اند که فساد در گمرک اسلام‌قلعه برای همه‌ی حکومتیان مانند آفتاب روشن است، اما کاری برای از میان‌برداشتن این فساد به گونه‌ی کامل صورت نگرفته است.
در همین حال، سید عبدالوحید قتالی، والی هرات در مصاحبه با روزنامه اطلاعات روز، فساد در گمرک اسلام‌قلعه را می‌پذیرد و می‌گوید که بخشی از کالاهای وارداتی با استفاده از فرار محصول گمرکی وارد هرات می‌شود و توان رقابت از صنعت‌گران گرفته است.
او یکی از دلایل مسدودشدن کارخانه‌های تولیدی در شهرک صنعتی را دنبال‌کردن سیاست دمپینک [قیمت‌شکنی] کشورهای منطقه است: «دنبال‌کردن سیاست دمپینک به تولیدات داخلی ما صدمه زیادی زده است و باید با این سیاست مبارزه شود. ما از سکتور خصوصی و صنعت‌گران حمایت لازم می‌کنیم.»
شیوع کرونا و مسدودشدن بازارهای خارجی به روی صنعت‌گران هرات نیز از فکتورهای تأثیرگذار برای رکود فعالیت برخی از کارخانه‌ها گفته می‌شود.
بخش زیادی از مواد خام شهرک صنعتی هرات از کشورهای چین، ترکیه، اروپایی و ایران تأمین می‌شود و به گفته‌ی صنعت‌گران هرات، در دوران شیوع کرونا نتوانسته‌اند که کالاهای مورد نیازشان را برای تولید کالا به دست بیاورند.
ترس از ناامنی
ناامنی و آدم‌ربایی در هرات باعث شده است که شماری از سرمایه‌گذاران و صنعت‌گران کشور را ترک کنند و در کشورهای منطقه سرمایه‌گذاری کنند. بیم آن وجود دارد که با افزایش ناامنی‌ها در هرات، میزان خروج سرمایه از هرات بیشتر شود و به شمار کارخانه‌های تولیدی مسدودشده، افزود شود.
احمدسعید عظیمیان، معاون اتاق تجارت و سرمایه‌گذاری هرات در صحبت با روزنامه اطلاعات روز، از ناامنی و آدم‌ربایی ابراز نگرانی می‌کند و از حکومت می‌خواهد که به تعهدات خود مبنی بر مبارزه با ناامنی عمل کند: «هرقدر ناامنی در هرات بیشتر شود، کارخانه‌های بیشتری در این ولایت مسدود می‌شود. برخی از صنعت‌گران از ترس اختطاف‌نشدن فرزندان‌شان، آنان را به خارج کشور منتقل کرده‌اند.»
سید عبدالوحید قتالی، والی هرات بار دیگر به صنعت‌گران و تاجران اطمینان می‌دهد که از تمام نیرو برای مهار تهدیدات امنیتی و آدم‌ربایی استفاده خواهد کرد تا وضعیت اقتصادی هرات بهبود یابد: «من از روز اول که والی هرات شدم به مردم خود اطمینان دادم که با آدم‌ربایی، ترور، ناامنی مبارزه می‌کنم. هرات باید بستر مناسب برای رشد صنعت‌گران مبدل شود.»
مشوق‌های اقتصادی کشورهای منطقه
بر بنیاد گفته‌های مسئولان در اتاق صنایع و معادن هرات، ایران، ازبیکستان، ترکیه و چندین کشور دیگر برای جلب سرمایه صنعت‌گران مشوق‌های اقتصادی ویژه برای آنان در نظر گرفته‌اند.
حمیدالله خادم، رییس این اتاق در صحبت با روزنامه اطلاعات روز، هرچند آماری در پیوند به خروج صنعت‌گران از هرات ارائه نمی‌کند، اما تأکید دارد که تداوم این روند در سایه ناامنی، فساد گسترده در گمرک و حمایت‌نکردن حکومت از صنعت، وضعیت اقتصادی هرات را به مشکل مواجه خواهد کرد.
توریالی غوثی، صنعت‌گر نیز تلاش فزاینده کشورهای منطقه برای جلب توجه صنعت‌گران را تأیید می‌کند، اما اطمینان می‌دهد که در دشوارترین روزها برای فعال‌سازی خطوط تولیدی‌اش در شهرک صنعتی تلاش می‌کند و هیچ گاهی فرار را بر قرار ترجیح نمی‌دهد.
افزایش نیروی بیکار
با مسدودشدن فعالیت کارخانه‌های تولیدی در شهرک صنعتی هرات، میزان نیروی بیکار در هرات افزایش یافته است. آمار مسئولان در اتاق صنایع و معادن هرات نشان می‌دهد که بیش از ۵ هزار کارگر طی یکونیم سال گذشته از کارخانه‌های تولیدی بیکار شده‌اند و احتمال افزایش این آمار نیز وجود دارد: «حکومت باید زمینه برای فعال‌سازی مجدد کارخانه‌های تولیدی در شهرک صنعتی را فراهم سازد، تا کارگران بیشتری بیکار نشوند.»
محمد، ۲۶ سال دارد و تا شیوع کرونا در یکی از کارخانه‌های تولید مواد غذایی در شهرک صنعتی هرات کار می‌کرد و پس مسدودشدن این کارخانه بیکار شد.
او حالا همه‌روزه به تقلای پیداکردن کار در منطقه‌ی «قول‌اردوی سابقه» شهر هرات می‌آید، اما می‌گوید که بیشتر روزها در هفته کار پیدا نمی‌کند: «هشت نفر خانواده خرچ‌شان به گردن من است و من هم هر روز که سر گذر می‌آیم، کاری گیر نمی‌آید و حتا طی این یک سال شب‌هایی شده که در خانه نان نبوده است.»