نویسنده: خبرنگاری که درگیری‌ها و بحران‌ها را با تمرکز بر افغانستان و خاورمیانه پوشش می‌دهد.
در چند هفته‌ی گذشته درگیری در ولسوالی دورافتاده‌ی بلخاب در ولایت سرپل در شمال افغانستان ادامه داشته است؛ نبردی بین دولت مرکزی طالبان و مردم محلی که تلاش می‌کنند سهم خود از ثروت منطقه را حفظ کنند. نبرد بر سر معادن زغال‌سنگ و این‌که چه کسی از آن‌ها سود ببرد در قلب این اختلافات است و ساکنان هزاره‌ی محل در این میان به دام افتاده‌اند.
از زمان تسلط طالبان بر افغانستان در ماه آگست گذشته که متعاقبا منجر به تحریم‌های بین‌المللی و مسدود شدن منابع مالی شد، این گروه به‌شدت نیازمند پول است و منابع بلخاب دقیقا این نیاز را فراهم می‌کند. به گفته‌ی ملا عصمت‌الله برهان، سخن‌گوی وزارت معادن و پترولیم، این ولسوالی دارای پنج معدن زغال‌سنگ فعال و هم‌چنین یکی از بزرگ‌ترین ذخایر مس جهان است.
استخراج زغال‌سنگ مدت‌ها بود که ادامه داشت، اما سه ماه پیش به اوج خود رسیده است. ده‌ها موتر باری پُر از زغال‌سنگ هر روز قبل از عزیمت به‌سوی شرق به پاکستان -بازار اصلی زغال‌سنگ- با عبور از مناطق ناهموار کوهستانی به کابل می‌رسند. صادرات زغال‌سنگ افغانستان به همسایه‌اش از زمانی افزایش یافت که اندونزی، صادرکننده‌ی بزرگ زغال‌سنگ حرارتی مورد نیاز نیروگاه‌های پاکستان، به‌دلیل کم‌بود عرضه داخلی در اوایل سال جاری صادرات را ممنوع کرد. حتا پس از کاهش محدودیت‌های صادراتی اندونزی، زغال‌سنگ افغانستان به‌دلیل قیمت بالای سوخت و فاصله زیادِ سایر تأمین‌کنندگان بالقوه برای پاکستان جذاب بوده است.
در گذشته، دریافت درآمد پنهانی حاصل از مالیات‌های غیررسمی از تجارت زغال‌سنگ برای دلالان محلی آسان‌تر بود، اما دولت طالبان در کابل تلاش کرده تا عواید را یک‌پارچه کند و همه‌ی درآمدهای مالیاتی بالقوه مستقیما به کابل می‌رود. همین موضوع دلیل نگرانی مردانی چون مولوی مهدی است.
مهدی که از قدیم‌الایام در این ولسوالی مشکل‌آفرین بوده، در سال ۲۰۱۹ پس از درگیری با رهبران محلی دولت پیشین به طالبان پیوست. او در سال ۲۰۲۰ به‌عنوان والی‌ِ در سایه‌ی بلخاب منصوب شد، حتا قبل از این‌که طالبان کنترل این ولسوالی یا سایر نقاط کشور را بدست گیرند و به‌عنوان رهبر قوم هزاره در جنبشی تحت سلطه پشتون‌ها به تیتر اخبار تبدیل شود. در آن زمان، او در میان جامعه خود یک خاین به حساب می‌آمد.
جمعیت بزرگی از هزاره‌ها در بلخاب زندگی می‌کنند که در دوره اول حکومت طالبان در افغانستان متحمل رنج‌های زیادی شدند و این بار نیز در معرض خشونت و آزار قرار گرفتند. هنگامی که طالبان سال گذشته قدرت را بدست گرفتند، او اساسا به ریاست استخبارات در ولایت بامیان تنزل یافت، اما در تماس نزدیک با مردم ولسوالی خود بود. او در ماه حمل، پس از چندین‌بار مذاکره از کار برکنار شد و از آن زمان به خانه‌ی خود در بلخاب بازگشت و در همین منطقه حامیانی را که در چند هفته‌ی گذشته با طالبان می‌جنگند، جمع‌آوری کرد.
اختلافات مهدی با مقامات امر جدیدی نیست. ابراهیم باحث، تحلیل‌گر افغانستان در گروه بین‌المللی بحران گفت که در زمان دولت سابق و قبل از پیوستن به طالبان، او با مقامات محلی بر سر ذخایر زغال‌سنگ و پولی که سعی در اخاذی آن داشت، درگیر شد.
اما اکنون طالبان برای تحکیم منابع، کارزار شدیدی به راه انداخته‌اند. در بخشی از این تلاش، آن‌ها برای متمرکز کردن مالیات، دست بازیگران محلی طالبان را از آن کوتاه کردند. باحث گفت: مسایل مربوط به مهدی از همین‌جا آغاز شد. او می‌خواست تحت مدل شورشی مالیات بر منابع محلی به فعالیت خود ادامه دهد.»
او گفت که طالبان نسبت به هرگونه تهدید حساس شده‌اند. «آن‌ها بر تحکیم قدرت از طریق انحصار منابع، سرکوب تهدیدات پیش آمده و پیش‌گیری از تهدیدات آینده تمرکز دارند. وقتی صحبت از بلخاب در میان است، این گروه انحصار منابع را خط قرمز خود قرار داده است.»
موترهای باری زغال‌سنگ از بلخاب افغانستان در ۳۱ جوزا وارد ولسوالی یکاولنگ ولایت بامیان شدند و به سمت کابل در حرکت شدند.
آنچه در ابتدا در حد یک اختلاف بود، از کنترل خارج شد. طالبان می‌گویند که کنترل بلخاب را در دست دارند. مردم محلی می‌گویند که طالبان نیروهای خود را برای جنگ با مهدی و نیروهای وفادار به او مستقر کرده‌اند، خانه‌ها را جست‌وجو کرده و تعداد زیادی از غیرنظامیان را به کوه‌ها فراری داده‌اند. آن‌ها می‌گویند که جنگجویان طالبان در بلخاب به ساکنان هزاره اهمیت چندانی نمی‌دهند. بسیاری از افراد آواره از آن زمان بدون غذا، آب یا سرپناه گیر مانده‌اند. رسانه‌های محلی گزارش می‌دهند که حداقل چهار کودک بر اثر گرسنگی و بی‌سرپناهی جان خود را از دست داده‌اند و دیگران نیز در آستانه‌ی مرگ قرار دارند. نیروهای مهدی حملات متعددی علیه طالبان انجام داده‌اند و هر دو طرف تلفات داشته‌اند. گزارش‌ها و فیلم‌های منتشر شده در شبکه‌های اجتماعی نیز نشان می‌دهد که طالبان به غیرنظامیان حمله کرده و آن‌ها را می‌کشند.
پاتریشیا گوسمن، معاون مدیر آسیایی دیدبان حقوق بشر گفت: «گزارش‌های مبنی بر اعدام برخی از غیرنظامیان در بلخاب بسیار نگران‌کننده است؛ چراکه به نظر می‌رسد تفاوت قایل نشدن بین غیرنظامیان و جنگجویان یا مجازات‌های دسته‌جمعی مردم در مناطقی که مقاومت مسلحانه وجود داشته، بخشی از الگوی جنگی طالبان است.»
هیأت معاونت سازمان ملل متحد در افغانستان به تاریخ ۸ سرطان در تویتی نوشت که «به‌خاطر گزارش‌های مربوط به آسیب غیرنظامیان، جابه‌جایی‌ها، ادعاهای نقض جدی حقوق بشر و خسارت مالی به‌دلیل وقوع درگیری اخیر در ولسوالی بلخاب نگران‌کننده است».
مردم ساکن در روستاهای ولایت بامیان گفتند که شورشیان طالبان، شروع به استفاده از مکاتب و خانه‌های محلی به‌عنوان پناهگاه شبانه کرده‌اند. رانندگان موترهای باری که برای بارگیری زغال‌سنگ بلخاب در راه هستند، کنار جاده مانده و منتظر پایان جنگ هستند.
یک منبع که نخواست نامش فاش شود، گفت: «جاده اصلی به بلخاب بسته است و تنها راه برای حرکت از طریق کوه‌ها است. اما بسیاری از افرادی که قصد خروج از بلخاب را داشته‌اند توسط طالبان دستگیر شده‌اند.»
رانندگان موترهای باری زغال‌سنگ گزارش می‌دهند که بدون توجه به اوضاع توانسته‌اند به صورت پراکنده حرکت کنند. برخی می‌گویند که از جنگ می‌ترسند. دیگران اهمیتی نمی‌دهند؛ خشونت در افغانستان چیز جدیدی نیست.
در ولسوالی ده سبز کابل، دقیقا ۲۰ مرد زیر سایه دو موتر باری بزرگ نشسته‌اند. همه‌ی آن‌ها به‌تازگی از بلخاب برگشته‌اند و می‌گویند که به‌دلیل بسته شدن جاده‌ها، پوسته‌های بازرسی و رسیدگی کندتر از حد معمول به مالیات «به‌دلیل درگیری» تأخیر داشته‌اند. صف موترهای حامل انواع کالا در ده سبز به کیلومترها می‌رسد، اما در روزهای اخیر تعداد کمی از بلخاب رسیده‌اند.
محمد یاسین، ۴۲ ساله، تاجر زغال‌سنگ که فیش مالیاتی ]بریکیت[ مهر شده‌ای را که از اداره مالیات محلی بلخاب دریافت کرده بود در دست داشت، گفت: «برای هر تُن زغال‌سنگ ما مجبور بودیم هزار و ۵۰۰ افغانی [۱۷ دالر] به افراد مهدی بپردازیم، علاوه بر سه هزار و ۶۰۰ افغانی [۴۰ دالر] مالیاتی که وزارت معادن و پطرولیم می‌گیرد». او برای هزینه‌هایی که به مهدی پرداخت شده بود، رسید جداگانه نداشت، زیرا این هزینه‌ها «رشوه بودند».
یاسین که با ۴۲ تن زغال‌سنگ در موتر باری خود وارد کابل شده و عازم پاکستان بود، گفت: «مهدی می‌خواست از زغال‌سنگ سود ببرد.»
وزارت مالیه طالبان برای هر تن متریک صادراتی، ۳۰ درصد عوارض صادراتی وضع کرده و قیمت زغال‌سنگ را از ۹۰ دالر به ازای هر تن به ۲۰۰ دالر در هفته‌ی گذشته افزایش داده است، هرچند قیمت زغال‌سنگ افغانستان به‌دلیل فرصت‌های کم‌تر صادراتی و گاهی اوقات کیفیت پایین‌تر هنوز نصف قیمت بازار بین‌المللی است.
برهان، سخن‌گوی طالبان گفت: «از ۸۰ معدن زغال‌سنگ افغانستان، ۱۷ معدن در حال حاضر در دست بهره‌برداری است و پنج تای آن در بلخاب است، جایی که زغال‌سنگ در حدود نیم‌متری زیر زمین به راحتی قابل دسترسی است». وی افزود که افغانستان در حال حاضر ۱۰ درصد نیاز روزانه‌ی پاکستان به زغال‌سنگ یا ۱۰ هزار متریک تن را تأمین می‌کند. او گفت: «بسیاری از پول‌های ما در حساب‌های ایالات متحده مسدود شده، بنابراین ما از معادن خود برای کسب درآمد استفاده می‌کنیم.»
اما معادن افغانستان فقط به درآمد طالبان اضافه نشده، بلکه به منبع اصطکاک خشونت‌آمیز با دلالان قدرت منطقه‌ای تبدیل شده است. این معادن هم‌چنین معیشت بسیاری از مردم بلخاب و نیز ولایت هم‌جوار آن، بامیان را فراهم می‌کند. این یکی از دلایلی است که درگیری در هفته‌های اخیر برای افرادی که در حال حاضر از نیاز بحران اقتصادی و انسانی فاجعه‌بار در سراسر کشور رنج می‌برند، بسیار نگران‌کننده بوده است.
محمدعلی، یک کشاورز ۵۵ ساله که در روستای خوجه بیدک بامیان در بالای کوه‌ها زندگی می‌کند و به‌شدت تحت تأثیر کم‌بود آب قرار گرفته، گفت که به‌خاطر برداشت‌های ناموفق محصول اخیر، او برای زندگی به درآمد پسرش وابسته است. محمدعلی گفت: «در شش هفته‌ی گذشته او در بلخاب کار می‌کرده و روزانه ۴۵۰ افغانی (۵ دالر) از استخراج زغال‌سنگ درآمد دارد.» اما او نگران است. او به ندرت با پسر ۲۸ ساله‌ی خود صحبت می‌کند. این روستا به جز چند پنل خورشیدی قدیمی، برق ندارد. او می‌گوید: «من در مورد جنگ شنیدم و امیدوارم حال او خوب باشد.»