مقامات محلی طالبان آخرین‌بار در دوم اگست امسال به محل زندگی خان (مستعار) و همسایه‌هایش در کمپی در مربوطات حوزه چهارم امنیتی پولیس کابل رفتند و از آن‌ها خواستند که خانه‌های خود را ترک کنند. باشندگان این کمپ اما تصمیم گرفتند که به دستور طالبان عمل نکنند. ده روز پس از آن، در صبح دوازدهم اگست، خان و همسایگانش با صحنه‌ی غافل‌گیرکننده‌ای روبرو شدند: طالبان با آوردن دو عراده لودر، شروع به تخریب دو خانه‌ای که در نزدیک مسجد محل موقعیت داشتند، کردند. آن دو عراده لودر سرپناه ده‌ها خانواده‌ای که طی دو دهه در این محل زندگی کرده بودند را تا پایان روز تخریب کردند.
خان تصمیم گرفت خانه‌ای را که در سال ۲۰۱۸ با پول فروش زمین‌های زراعتی‌اش خریده بود، با دست خود تخریب کند. او می‌خواست پنجره و دروازه‌های خانهاش را سالم نگه دارد زیرا قصد داشت دوباره به زادگاه اصلی‌اش در شمال افغانستان برود. او پنجره و دروازه را سالم نجات داده بود اما پول کافی برای کرایه موتر و حمل اجناس خانهاش نداشت. او که در کابل بی‌سرپناه شده بود، در زادگاهش سرپناه داشت اما دیگر زمین زراعتی نداشت که از آن طریق بتواند مخارج زندگی را فراهم سازد.
صفورا (مستعار)، دیگر باشنده‌ی کابل در مربوطات ناحیه پانزدهم با سرنوشت مشابه مواجه شد. طالبان خانه‌ای را که پدر شوهر صفورا برای چندین سال در آن زندگی کرده بود، تخریب کردند. صفورا در گفت‌وگویی با زن‌تایمز گفت که یک سال پیش از آن از طریق بلندگوی مسجد به ساکنان محل اعلام شده بود که خانه‌های شان به نقشه برابر است و باید آن‌را طی شش ماه ترک کنند. این مهلت زمانی سپس از سوی طالبان کم‌تر شد. طالبان به کسانی که خانه‌ی‌شان در مسیر نقشه قرار داشت، گفته بودند که خسارت خانه‌ها را پرداخت می‌کنند و آنان را بی‌خانه نمی‌سازند اما «همین که خانه‌ها تخریب شد، دیگر کسی به قصه»ی صاحبان خانه‌ها نشدند.
روایت‌های بالا دو نمونه‌ای از صدها روایت باشندگان کابل اند که خانه‌های خود را در سه سال حاکمیت دوباره طالبان در افغانستان به دلیل اعمار پروژه‌هایی چون سرک و یا تخریب سکونتگاههای غیررسمی از دست داده‌اند. ما در این تحقیق دریافته‌ایم که طالبان پس از رسیدن دوباره به قدرت، کارزاری را برای پاکسازی زمین در کابل و کار اعمار تعداد پروژه‌های زیربنایی را آغاز کرده‌اند. بهای این پروژه‌ها تخلیه‌های اجباری و تخریب‌هایی بوده است که جوامع آسیب‌پذیر بیشترین تأثیرات منفی را از آن متحمل شده‌اند.
این تحقیق مشترک که از سوی لایت هاوس ریپورت، افغان وتنس، اطلاعات روز، زن‌تایمز و گاردین انجام شده است، نشان می‌دهد که تخریب خانه‌های مسکونی و سکونتگاههای غیررسمی بخشی از الگوهای گسترده‌ی تخریب است. یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد که شهرداری کابل از ۱۵ اگست ۲۰۲۱ تا ۱۵ اگست ۲۰۲۴، پاکسازی‌های گسترده‌ای از زمین و تخریب خانه‌های مسکونی و ساحات تجارتی را در ۱۵ ناحیه از ۲۲ ناحیه شهر کابل انجام داده است که شامل یک میلیون و ۵۶۹ هزار و ۴۸۳ متر مربع زمین می‌شود.
ما این تخریب‌ها را با استفاده از ویدیوهایی که شهرداری کابل منتشر کرده است، جست‌وجوی منابع باز، تصاویر ماهواره‌ای و مصاحبه با منابع و کسانی که خانه‌های خود را از دست داده‌اند، مستند کرده‌ایم. این گزارش اولین تصویر جامع از تغییرات اعمال شده از سوی طالبان در شهر کابل را ارایه می‌کند. این یافته‌ها نشان می‌دهد که بیشتر تخریب‌ها، خانه‌های مسکونی اند که هزاران نفر را عملاً بی‌خانمان کرده است.
«افغان وتنس (Afghan Witness)» که همکار مشترک این گزارش است، دریافته است که از مجموع این تخریب‌ها ۴۴ درصد شامل املاک مسکونی، ۳۴ درصد شامل سکونتگاههای غیررسمی که بیشتر باشندگان آن آوارگان داخلی و پناهندگان اند، ۱۵ درصد شامل املاک تجاری و شش درصد شامل زمین‌های زراعتی اند.
تمرکز بر جغرافیای خاص
یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد که تخریب‌های گسترده‌ی مناطق مسکونی به نظر می‌رسد ساحاتی را تحت تأثیر قرار داده که عمدتاً محل سکونت گروه‌های قومی غیرپشتون اند. مناطقی در غرب کابل که بیشتر ساکنان آن هزاره‌اند، شاهد بیشترین تخریب خانه‌های مسکونی است. در غرب کابل طالبان ۶۰۵ هزار و ۳۲۷ متر مربع زمین را پاکسازی کرده‌اند. در رتبه‌ی دوم در شمال و شرق کابل به ترتیب ۵۱۷ هزار و ۲۹۱ متر مربع زمین و ۳۵۲ هزار و ۳۶۶ متر مربع زمین تخریب شده است. در این دو منطقه (شمال و شرق) تمرکز تخریب بیشتر پاکسازی سکونتگاههای غیررسمی بوده است اما برخلاف آن در غرب و جنوب شهر کابل بیشترین ساحات تخریب شده را خانه‌های مسکونی تشکیل می‌دهد.
«افغان وتنس» دریافته است که از شش منطقه‌ای که بیش از ۵۰ هزار متر مربع از املاک مسکونی در آن تخریب شده است، سه منطقه متعلق به هزاره‌ها و دو منطقه متعلق به تاجیک‌ها است. با وجود گستردگی تخریب‌ها در سطح شهر کابل، به نظر می‌رسد که ساحاتی که عمدتاً محل زندگی اقلیت‌های قومی و جوامع آسیب‌پذیر است، بیشتر از تخریب‌ها متأثر شده‌اند و این امر به‌طور نامتناسبی بر این جوامع اثر گذاشته است.
در ناحیه ۱۳ شهرکابل، شهرداری کابل برای اعمار سرک اتصالی دشت برچی به شهرک امید سبز، کار پاکسازی مسیر این پروژه را امسال آغاز کرد. هرچند این پروژه توسط طالبان طراحی نشده است و براساس ماسترپلان حکومت‌های گذشته است، اما کار عملی آن در گذشته آغاز نشده بود. یکی از رؤسای پیشین ناحیه ۱۳ شهرداری کابل گفت در مسیر سرکی که از مقابل شهرک عرفانی به طرف شهرک امید سبز احداث می‌گردد، در مجموع ۵۹۱ جایداد خُرد و بزرگ تخریب می‌گردد که شامل خانه‌های مسکونی، چهاردیواری و زمین‌های سفید می‌باشد.
در ماه جوزای ۱۴۰۳ ریاست ناحیه ۱۳ شهرداری کابل به باشندگان این منطقه اعلام کرد که از تاریخ نهم جوزای ۱۴۰۳ به مدت یک هفته جایدادهای خود را تخلیه نمایند. در ابلاغیه این ریاست هشدار داده شده بود که شهرداری مطابق پلان، کار برداشت موانع از مسیر سرک «جاده عمومی ۴۰ متره دشت برچی الی ادامه سرک شهرک امید سبز» را آغاز می‌کند و درصورتی که ساکنان این منطقه خانه‌های خود را تخلیه نکنند، «با هرگونه برخورد قانونی حق شکایت را نخواهند داشت.»
چهار ماه پیش شهرداری کابل سپس کار عملی تخریب خانه‌هایی که در مسیر این سرک قرار داشت را آغاز کرد و براساس گفته‌های یکی از باشندگان این محل که خانهاش تخریب شده است، طالبان نخست منطقه را «خط‌اندازی» کردند اما گفتند معلوم نیست چه زمانی کار سرک شروع می‌شود اما در ایام عید قربان یکباره با تخریب دو باب دکان، اعلام کردند که در مدت یک هفته خانه‌ها تخلیه شوند.
براساس تصاویر ویدیویی منتشر شده از جریان تخریب خانه‌ها در مسیر این سرک، دیده می‌شود که بیشتر خانه‌ها بلندمنزل است و برای اعمار آن پول هنگفت توسط مالکان خانه‌ها به مصرف رسیده است. یکی از باشندگان این محل که نمی‌خواهد در این گزارش از او نام برده شود، به اطلاعات روز گفت که حدود ۱۲۶ باب بلند منزل در این ساحه تخریب شده است.
در نواحی پنجم و هفدهم نیز طالبان برای اعمار یک سرک اتصالی از «سرک شاهراه کابل-پروان الی سرک قرغه» حدود ۳۵۰ ملکیت و خانه را تخریب و پاکسازی کرده‌اند. همین‌طور در ناحیه چهارم شهر کابل شهرداری کابل مدعی است که ۹۸ جریب زمین ساحه دولتی شناسایی شده و پیش از تخریب چندین بار از باشندگان کمپ خواسته شده بود تا خانه‌های خود را تخلیه کنند. تصاویر ویدیویی که از جریان تخریب این منطقه نشر شده است، نشان می‌دهد که ده‌ها خانه توسط بلدوزر تخریب شده است. طالبان مدعی اند که ساحه‌ی یادشده «غصب» شده بود.
شماری از کسانی که خانه‌های شان در این منطقه تخریب شده است، می‌گویند طالبان پس از آن‌که کار تخریب کمپ را شروع کردند، دیگر حتا اجازه ندادند مردم وسایل خود را از خانه بیرون کنند. خان گفت وقتی طالبان کار تخریب خانه‌ها را شروع کردند، او از آنان خواست که اجازه دهد وسایل خود را بیرون کنند اما برایش این اجازه داده نشد.
حدود سه ماه پیش (در چهارم اگست ۲۰۲۴) شهرداری کابل مجموعه‌ای از عکس‌ها را در ایکس (توییتر سابق) نشر کرد که تخریب ساختمان‌ها را نشان می‌داد. شهرداری کابل در این تویت ادعا کرده بود که زمین این ساحه توسط «فرصت‌طلبان و غاصبان» تصرف شده و درحال پاکسازی است. ساحه‌ی مذکور یکی از سکونتگاههای غیررسمی در کابل است که ساکنان آن مطمئن نیستند مالک زمین چه کسی است. آنان می‌گویند سال‌ها پیش زمین از سوی یک فرد زورمند به فروش رسیده است. باشندگان این منطقه که عمدتاً کم‌درآمد اند، می‌گویند سال‌ها در این منطقه زندگی کرده‌اند.
تخریب و کوچ اجباری
طالبان در اکثر موارد طرح تخریب خانه‌ها و ملکیت‌ها را به اجبار اجرا کرده‌اند. در برخی موارد به مالکان جایدادها چندین ماه فرصت تخلیه داده شده است اما به دلیل عدم پرداخت خسارت یا رسیدگی به روند استملاک جایداد، مالکان جایداد از تخلیه خانه‌ها خودداری کرده بودند. طالبان سپس بدون رسیدگی به مشکل استملاک جایداد به تخریب آن آغاز کرده‌اند.
مشکل استملاک جایدادها در شهر کابل در گذشته نیز وجود داشت اما حکومت برای اعمار پروژه‌ها از زور و اجبار کار نگرفته بود. به‌گونه‌ی مثال مشکل استملاک جایدادها برای اعمار یک پروژه سرک در غرب شهر کابل برای چند سال دوام داشت. در آن زمان مالکان جایدادها به روند استملاک جایدادشان از سوی شهرداری کابل معترض بودند و در نتیجه شهرداری نتوانسته بود کار اعمار سرک را عملی سازد. همین‌طور شهرداری کابل در سال ۱۳۹۵ یک سرک اتصالی از گولایی مهتاب قلعه الی منطقه دیوان بیگی در غرب کابل را پس از سال‌ها طراحی و نقشه‌برداری نتوانسته بود عملی سازد. در آن زمان مقامات شهرداری کابل به اطلاعات روز گفته بودند که تا مردم راضی به تخریب جایداد خود نشوند، آنان نمی‌توانند کار عملی اعمار این سرک را آغاز کنند.
اما طالبان به اعتراضات مردم توجه نمی‌کنند. منابع و برخی از مالکان جایدادها در گفت‌وگو با همکاران این تحقیق گفتند که حتا امکان اعتراض به تصمیم طالبان برای شان وجود ندارد. باشندگان مناطقی که جایداد شان در مسیر پروژه‌ها تخریب شده‌اند، از خشونت طالبان در جریان تخریب جایدادهای خود گزارش داده‌اند. در برخی موارد تخریب اجباری خانه‌ها منجر به زخمی و حتا کشته شدن ساکنان محل شده است.
دستکم باشندگان دو منطقه‌ای که در آن سکونتگاههای غیررسمی از سوی طالبان تخریب شده است، به ما گفتند که هنگام تخریب خانه‌ها، مردم در داخل خانه‌ها بودند. یکی از باشندگان کمپی در ناحیه چهارم شهر کابل به شرط ناشناس ماندن به ما گفت: «برادرزاده‌ام آمد و گریه می‌کرد که مادر و برادرش در داخل خانه هستند و لودر در حال تخریب خانه است.»
در ناحیه ۲۲ شهر کابل در جریان تخریب خانه‌های غیرپلانی توسط طالبان دو نفر جان‌های خود را از دست داده‌اند. در ماه سرطان ۱۴۰۲ شورای پناهندگان ناروی اعلام کرد که در پی اخراج اجباری آوارگان از کمپ‌های موقت در کابل، یک کودک چهار ساله و یک کودک ۱۵ ساله جان خود را از دست داده‌اند.
یکی از ساکنان این منطقه به همکاران این گزارش صحنه تخریب خانه‌ها را چنین توصیف کرد: «زنان، کودکان و مردان سالخورده التماس می‌کردند که تخریب را متوقف کنند تا آنان بتوانند پناهگاهی پیدا کنند. اما آن‌ها [طالبان] گوش نمی‌دادند. آن‌ها لوله و چوب در دست داشتند و نمی‌گذاشتند کسی حتا یک کلمه حرف بزند.»
بخش قابل توجهی از تخریب‌ها، سکونتگاههای غیررسمی را در کمپ‌هایی در شمال، شرق و غرب شهر کابل هدف قرار داده است. این کمپ‌ها معمولاً محل زندگی مردمان کم‌درآمدی هستند که در اثر جنگ یا تغییرات اقلیمی آواره شده و تخریب خانه‌های آنان، هزاران خانواده‌ی آسیب‌پذیر را بی‌خانمان کرده است.
سازمان‌های غیردولتی درباره‌ی تأثیر این تخریب‌ها و تخلیه‌ها بر زنان، به‌ویژه در سکونتگاههای غیررسمی هشدار داده‌اند. این نهادها می‌گویند که فشار بر شرایط اقتصادی شکننده می‌تواند خشونت مبتنی بر جنسیت و ازدواج اجباری و زودهنگام کودکان را افزایش دهد. شرایط اقتصادی ناپایدار زنانی که سرپرست خانواده‌های خود هستند را نیز در برابر این تخلیه‌ها آسیب‌پذیرتر می‌سازد.
زن‌تایمز در جریان این تحقیق با زنی مصاحبه کرده است که درحال حاضر سرپرست خانواده‌اش می‌باشد و خانهاش تخریب گردیده است. شوهر این زن برای کاهش بار مالی پس از تخریب خانهاش به ایران رفته است و حالا شش ماه است که از او خبری نیست. زن او حالا تنها نان‌آور خانواده است که روزانه بین یک تا سه دالر از طریق صفاکاری خانه‌های مردم درآمد دارد.
عدم پرداخت خسارت
مقام‌های طالبان گفته‌اند که به صاحبان جایدادهای تخریب‌شده در مسیر پروژه‌های اعمار سرک و یا سکونتگاههای غیررسمی خسارت می‌دهند و روند استملاک جایدادها جریان دارد. همچنان طالبان گفته‌اند که برای دریافت خسارت مالکان جایداد باید سند مالکیت داشته باشند. در عمل اما به نظر می‌رسد که چنین نیست.
ما با ۱۲ نفر که از خانه‌های‌شان اخراج شده‌اند، مصاحبه کردیم. چهار نفر تاکنون هیچ خسارتی دریافت نکرده بودند. چهار نفر دیگر به دلیل این‌که در سکونتگاههای غیررسمی زندگی می‌کردند، واجد شرایط دریافت غرامت شناخته نشده و بدون هیچ حمایت رها شده بودند. ۱۱ نفر از افراد از زمان تخریب خانه‌های شان تاکنون نتوانسته‌اند مسکن دایمی پیدا کنند. بیشتر آن‌ها در خانه‌های کرایی زندگی می‌کنند که اغلب بدون امکانات اولیه است و برای پرداخت کرایه خانه در تقلا هستند.
یک زن که نمی‌خواهد در این تحقیق از او نام گرفته شود، گفت که خانواده‌اش به مدت حدود چهار دهه در خانه‌ای زندگی کرده‌اند که در ماه اگست ۲۰۲۳ از سوی طالبان تخریب شد. او گفت: «در اول به ما گفتند که پول می‌دهند و ما را بی‌خانه نمی‌سازند اما همین‌که خانه‌ها تخریب شد، دیگر کس به قصه ما نشد.»
او گفت که یکبار با شوهرش به ناحیه شهرداری رفت و در مورد پول وعده‌شده پرسیدند اما هیچ پولی نداند. بار دیگر وقتی خودش رفت، به او اجازه ندادند به داخل ساختمان ناحیه برود و برایش گفته شد که «بدون محرم اجازه نداریم با شما گپ بزنیم». او به زن‌تایمز گفت: «اول که ما زن‌ها رفتیم، گفتند محرم تان را بیاورید. با شوهرهای ما که رفتیم، بازهم حتا اجازه ورود به ما را نداند و امروز و فردا می‌کنند. تا سه ماه اول بارها رفتیم اما نتیجه نداد. بعدها دیگر حتا کرایه موتر را نداشتیم تا به دفتر طالبان برویم. به همین دلیل دیگر نرفتیم.»
علی که نمی‌خواهد در این گزارش نام واقعی او ذکر شود، به اطلاعات روز گفت در غرب کابل طالبان گفته‌اند «کسانی که مالیات دولتی، اسناد بل برق و آب شان پاک باشد و دفترچه صفایی شان کامل باشد، یک مقدار خسارت به آنان داده می‌شود.» او گفت که مطابق گفته‌های طالبان، تمام شرایط لازم برای دریافت خسارت را دارند و اسناد ملکیت جایداد شان تکمیل است، اما تاکنون خسارت دریافت نکرده‌اند.
اخراج خانواده‌ها و تخریب جایدادها در کابل درحالی رخ می‌دهد که آشفتگی اقتصادی در افغانستان میلیون‌ها نفر را در وضعیت دشوار قرار داده است. ناامنی غذایی گسترده است و ۶.۳ میلیون نفر در داخل کشور آواره‌اند و بیکاری نیز نسبت به سال گذشته دو برابر شده است.
یکی از رؤسای پیشین ناحیه سیزدهم شهرداری کابل به اطلاعات روز گفت که از دست دادن جایداد در نتیجه اعمار سرک‌های جدید در کابل طبیعی است اما در صورتی‌که برای متضررین بدیل جایداد داده نشود، «شدیداً به مشکلات مواجه شده، نهایتاً به کوچ اجباری متوسل خواهند شد. در آن‌صورت این همان پلانی است که در شهر، بنام تطبیق پروژه‌ی انکشافی، اما در اصل هدف آن کوچ اجباری و تصاحب جغرافیای اقوام تحت ستم است.»
مقام‌های طالبان برای تخریب‌ها دلایل متعددی ارائه کرده‌اند، از جمله این‌که آن‌ها در حال بازپس‌گیری زمین‌های غصب شده هستند. خارج از سکونتگاههای غیررسمی، طالبان این مناطق را برای اجرای پروژه‌های زیرساختی تخلیه می‌کنند و اغلب برای عریض‌کردن جاده‌های موجود یا ساخت یک جاده جدید.
تخریب سکونتگاههای غیررسمی نیز به دو روش مختلف توجیه شده است. طالبان می‌گویند افرادی که در این سکونتگاهها زندگی می‌کنند، اکنون که جنگ تمام شده، باید به مناطق اصلی خود بازگردند. در برخی موارد، مانند تخریب در اگست ۲۰۲۴، شهرداری کابل می‌گوید که این بخشی از تلاش‌ها برای بازپس‌گیری زمین‌هایی است که پیش‌تر غصب شده بودند. در اکتبر ۲۰۲۲، طالبان کمیسیون پیشگیری و استرداد زمین‌های غصبی را برای رسیدگی به این مسأله ایجاد کردند. این کمیسیون در آخرین گزارش خود مدعی است که ۲.۷ میلیون جریب زمین را در سراسر کشور بازپس‌گیری کرده است.
شماری از کارمندان سابق شهرداری کابل می‌گوید این اقدامات به ندرت به زمین‌خواران آسیب می‌زند زیرا کسانی که زمین دولتی را غصب کرده‌اند، حالا حتا در داخل افغانستان نیستند که مسئولیت بپذیرند. یکی از این کارمندان که روی ارتقا سکونتگاهها کار کرده است، گفت: «این تصمیم‌ها به افراد فقیر آسیب خواهد رساند.»