در میان هیاهوی بازار «اعظم ورسک» در وزیرستان جنوبی، مرد پاکستانی بر کف خیابان افتاده است و باشندگان محلی، شتابان و مضطرب، تلاش میکنند او را به شفاخانه منتقل کنند. او یکی از زخمیان انفجار موتورسایکل بمبگذاریشدهای است که سهشنبه، برابر با آخرین روز سال ۲۰۲۴ به هدف آسیبزدن به نظامیان پاکستانی استفاده شد. به گزارش رسانههای محلی، این انفجار جان یک کودک را گرفت و چهار نفر دیگر را زخمی کرد. با تسلط طالبان در آگست ۲۰۲۱ در افغانستان، ناامنی و شورشگری در پاکستان با گذشت هر روز بیشتر شده است؛ انفجار، انتحار، حملات بالای پاسگاه و قرارگاهها و گروگانگیری بیشتر در ایالتهای خیبرپختونخوا و بلوچستان رخ داده است.
براساس گزارش مرکز مطالعات تحقیقات و امنیت پاکستان (سیآراساس)، در سال ۲۰۲۴ تعداد دو هزار و ۵۴۶ نفر کشته و دو هزار و ۲۶۷ نفر زخمی شدند. این آمار از مجموع هزار و ۱۶۶ رویداد، شامل حملات تروریستی و عملیات ضدتروریستی بهدست آمده است. گزارش نشان میدهد که سال ۲۰۲۴ مرگبارترین سال در نُه سال گذشته بوده است، چرا که تعداد قربانیان از سطح تلفات سالهای ۲۰۱۶ (دو هزار و ۴۳۲ کشته) و ۲۰۱۵ (چهار هزار و ۳۶۶ کشته) نیز فراتر رفته است.
نوامبر بهعنوان مرگبارترین ماه سال ۲۰۲۴ شناخته شد. در این ماه، ۱۲۵ حملهی تروریستی رخ داد که منجر به ۴۵۰ کشته و ۶۲۵ زخمی شد. این میزان در تمامی شاخصها از سایر ماههای سال بالاتر بود.
ایالتهای خیبرپختونخوا و بلوچستان سهم عمدهای از خشونتها را به خود اختصاص دادند. براساس این گزارش، این دو ایالت ۹۴ درصد از کل تلفات و ۸۹ درصد از رویدادهای امنیتی را شامل شدند.
خیبرپختونخوا با بیش از ۶۳ درصد از کشتهها، بیشترین میزان تلفات را داشت. بلوچستان ۳۱ درصد از کشتهها را به خود اختصاص داد. بیشترین افزایش خشونت در بلوچستان با رشد ۹۰ درصد نسبت به سال قبل ثبت شد، و پس از آن خیبرپختونخوا با رشد ۶۵ درصد قرار گرفت. اسلامآباد، پایتخت پاکستان نیز با افزایش ۲۶۰ درصدی خشونت مواجه شد، اما تعداد کشتهها (۲۶ نفر) نسبت به خیبرپختونخوا و بلوچستان بسیار کمتر بود.
بیشترین تلفات در مناطق قبیلهای ادغامشده با خیبرپختونخوا ثبت شد، بهویژه در مناطقی مانند کرم، وزیرستان شمالی و خیبر. همچنین، مناطقی مانند دیرا اسماعیلخان، بنو و لکی مروت در خیبرپختونخوا و شهرهایی چون کویته، کیچ، کلات، و موسیخیل در بلوچستان شاهد افزایش قابل توجه ناامنی بودند.
نیروهای امنیتی پاکستان در سال ۲۰۲۴ با بالاترین میزان حملات تروریستی و تلفات در یکدههی گذشته مواجه شدند. در این سال، ۴۴۴ حملهی تروریستی علیه نیروهای امنیتی صورت گرفت که منجر به ۶۸۵ کشته شد. این آمار از سال ۲۰۱۵ (۲۹۸ حمله و ۴۱۵ کشته) فراتر رفته و به بالاترین سطح از سال ۲۰۱۴ (۵۴۳ حمله و ۷۸۱ کشته) رسید.
براساس این گزارش، از سال ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۰، تعداد حملات تروریستی علیه نیروهای امنیتی به مدت شش سال کاهش یافته بود، اما از سال ۲۰۲۱، افزایش دوبارهای در این حملات مشاهده شده است.
گزارش سیآراساس به روشنی نشان میدهد که افزایش خشونتها و عملیات تروریستی در پاکستان، بهویژه در مناطق مرزی و ناپایدار تهدید جدی برای امنیت این کشور به شمار میرود.
ارتش پاکستان که معمولا ریشهی این حملات تروریستی را در مناطقی در داخل افغانستان میداند، اعلام کرد که روند حصارکشی مرزی با افغانستان به ۹۸ درصد پیشرفت رسیده و این اقدام قرار است مانع تحرکات تروریستی، قاچاق و بهبود وضعیت امنیتی شود. افغانستان حدود دو هزار و ۶۷۰ کیلومتر مرز مشترک با پاکستان دارد.
اگرچه حصارکشی مرزی با پاکستان در حال تکمیل است، اما اسلامآباد هنوز نگران تردد ستیزهجویان، از جمله تحریک طالبان پاکستان است. ویدیوهایی که جنگجویان تیتیپی در ایکس منتشر کردهاند، نشان میدهند که این نیروها با استفاده از قیچی، در حال تخریب حصارهای فلزیای هستند که ارتش پاکستان در نوار مرزی با افغانستان نصب کرده است. افزایش ناامنیها در پاکستان نشان میدهد که حصارکشی مرزی نتواسته مانع عبور جنگجویان تیتیپی و فعالیتهای آنان شود.
گروههای قدرتمند ضد حکومت
بین «ارتش آزادیبخش بلوچستان» و تیتیپی یک اتحاد نانوشته وجود دارد که هر دو گروه هدف مشترکی دارند: فشار بیشتر بر نظامیان و حکومت پاکستان. حملات ارتش آزادیبخش بلوچستان بیشتر بر ایالت بلوچستان متمرکز است، درحالیکه تیتیپی از خیبرپختونخوا تا بلوچستان را هدف قرار میدهد.
این سناریو مشابه شرایطی است که طالبان در افغانستان تجربه کرده بودند. طالبان با گروههای تروریستی تا زمانی مخالفت نمیکردند که این گروهها خواستار تسلط بر جغرافیا نبودند. در جریان جنگ با حکومت پیشین افغانستان، طالبان تا زمانی که شاخهی خراسان داعش هیچگونه ادعای تسلط سرزمینی نداشت، علیه آن اقدام نظامی نکردند. اما وقتی داعش رویای برپایی «خلافت» و کنترل سرزمین را در افغانستان دنبال کرد، طالبان علیه این گروه جنگ را آغاز کردند.
هدف اصلی ارتش آزادیبخش بلوچستان و تیتیپی اعمال بیشترین فشار ممکن بر ارتش و دولت پاکستان است. به همین دلیل، این دو گروه از رویارویی مستقیم با یکدیگر پرهیز میکنند.
«ارتش آزادیبخش بلوچستان» که در سال ۲۰۰۰ میلادی تأسیس شد، متشکل از باشندگان بلوچ ایالت بلوچستان پاکستان است. این گروه معتقد است که دولت مرکزی و ارتش پاکستان منابع طبیعی بلوچستان را «غارت» کرده و سهم بسیار کمی از بودجهی کشور را به این ایالت اختصاص میدهند. این در حالی است که بلوچستان از غنیترین ایالتهای پاکستان از نظر منابع معدنی و نفتی است. این گروه که خواهان جدایی از پاکستان است، از سوی ایالات متحده امریکا، اتحادیه اروپا، بریتانیا و خود پاکستان بهعنوان یک سازمان تروریستی شناخته میشود.
ارتش آزادیبخش بلوچستان بهشدت مخالف حضور چین در این ایالت و اجرای پروژههای اقتصادی مشترک است. این گروه ادعا میکند که دولت مرکزی پاکستان، بهویژه نیروهای پنجابی، با همکاری چین قصد دارند منابع طبیعی بلوچستان را هرچه سریعتر «چپاول» کنند. در همین راستا، این گروه بارها به انجنیران و کارگران چینی فعال در پروژههای توسعهای این ایالت حمله کرده است.
از سویی هم، نیروهای جهادی پاکستان که پیشتر در افغانستان جنگیده بودند، در سال ۲۰۰۷ تحریک طالبان پاکستان را تأسیس کردند. این گروه عمدتا در مناطق قبایلی پاکستان نفوذ داشته و بخشی از نیروی انسانی خود را از مدارس دینی ایالت خیبرپختونخوا جذب میکند.
کوچ اجباری به افغانستان
تحریک طالبان پاکستان در سال ۲۰۱۴ میلادی به یک مکتب تحت مدیریت ارتش پاکستان حمله کرد و نزدیک به ۱۵۰ نفر، عمدتا دانشآموزان و فرزندان پرسنل ارتش را به قتل رساند. این حمله ضربهی سنگینی به اعتبار ارتش و سازمان استخبارات پاکستان وارد کرد و توانایی آنها در مقابله با حملات تروریستی را بهشدت زیر سؤال برد. فشار افکار عمومی نیز بر این دو نهاد قدرتمند پاکستان افزایش یافت.
در واکنش به این رویداد، ارتش پاکستان عملیات گستردهای برای پاکسازی مناطق قبایلی هممرز با افغانستان آغاز کرد. این عملیات موجب شد بخشی از باشندگان این مناطق به افغانستان مهاجرت کنند. حکومت وقت افغانستان که از حمایت پاکستان از طالبان و جنگ مداوم شورشیان به تنگ آمده بود، تصمیم گرفت این مهاجران را در نزدیکی مرز پاکستان اسکان دهد تا از آنان بهعنوان ابزاری برای فشار بر اسلامآباد استفاده کند.
با مهاجرت بخشی از وزیرستانیها به افغانستان، وضعیت امنیتی در ایالت خیبرپختونخوا برای مدتی بهبود یافت. اما با بازگشت طالبان به قدرت در افغانستان، موج تازهای از شورشگری و خشونت در پاکستان دوباره اوج گرفت.
حکومت پیشین افغانستان، بهویژه دفتر شورای امنیت ملی و ریاست امنیت ملی، معتقد بودند که اسکان مهاجران وزیرستانی در افغانستان میتواند ابزاری برای فشار بر پاکستان باشد. بهباور آنها، پاکستان با حمایت از طالبان، استراتژی مشابهی را دنبال میکند. اما بخشی از اعضای تحریک طالبان پاکستان (تیتیپی) پس از مهاجرت به افغانستان، به طالبان پیوستند و علیه نیروهای نظامی پیشین افغانستان جنگیدند. در عین حال، آن دسته از مهاجران تیتیپی که غیرمسلح بودند، همچنان در افغانستان باقی ماندند. اسلامآباد در آن زمان ادعا میکرد که افزون بر نظام جمهوریت، دولت هند هم مهاجران وزیرستانی را حمایت میکند، اما این اتهام از سوی هر دو دولت رد شد.
کاهش اولیه ناامنی در پاکستان، تا حد زیادی به این دلیل بود که فرماندهان و جنگجویان تیتیپی نتوانستند تجهیزات جنگی زیادی را با خود به افغانستان بیاورند و آشنایی کافی با جغرافیای این کشور نیز نداشتند. با اینحال، به مرور زمان تیتیپی توانست ارتباطات خود را با طالبان تقویت کند و در میدانهای نبرد، دوشادوش طالبان علیه حکومت افغانستان و نیروهای غربی بجنگد.
جنگیدن در کنار طالبان به جنگجویان تیتیپی این فرصت را داد که مهارتهای نظامی خود را افزایش دهند و در اجرای حملات انتحاری و انفجاری مهارت بیشتری کسب کنند. همچنین، آنان از تجهیزاتی که در جریان جنگ از نیروهای نظامی افغانستان بهدست میآمد، تحت عنوان «غنایم جنگی» بهرهمند شدند. تسلیحات پیشرفتهای که امریکا و ناتو به نیروهای افغانستان داده بودند، در نهایت در اختیار تیتیپی قرار گرفت و این گروه نیز از آنها در عملیاتهای خود استفاده میکرد.
زمانی که طالبان در ماه اکتبر ۲۰۲۱ به قدرت رسیدند، تیتیپی تمرکز خود را بر ایالتهای خیبرپختونخوا قرار داد و با استفاده از تاکتیکهای مشابه طالبان، امیدوار بود که بتواند به پیروزی نظامی علیه ارتش و سازمان استخبارات پاکستان دست یابد. حکومت طالبان در این مدت از درخواست پاکستان برای اقدام نظامی علیه تیتیپی خودداری کرده است. طالبان نگران هستند که فشار بر تیتیپی موجب پیوستن این گروه با نیروی قابل توجه خود به رقبایشان، از جمله شاخهی خراسان دولت اسلامی (داعش) شود. از سوی دیگر، اقدام نظامی علیه تیتیپی، که خواستار اجرای «شریعت اسلامی» در پاکستان است، میتواند برخی از فرماندهان و نیروهای طالبان که با تیتیپی همسو هستند را ناراضی کند.
پاکستان ارتش و سازمانهای قدرتمندی دارد، اما کارشناسان مسائل امنیتی این کشور از «فساد مالی» در این نهادها بهعنوان یک نگرانی جدی یاد میکنند. بسیاری از جنرالان بازنشستهی پاکستان تجارتهای میلیون دلاری در خارج از کشور را مدیریت میکنند.
در عین حال، پاکستان با بحران شدید مالی و اقتصادی روبهرو است. حمایت مداوم این کشور از تروریسم و جنگهای منطقهای، روابطش با غرب را به چالش کشیده است. اسلامآباد که در دوران جنگ سرد متحد غرب، بهویژه امریکا محسوب میشد، اکنون تحت فشار شدید گروههایی مانند تحریک طالبان پاکستان (تیتیپی)، ارتش آزادیبخش بلوچستان و شاخهی خراسان دولت اسلامی قرار دارد، اما دیگر خبری از کمکهای سخاوتمندانهی امریکا نیست. حمایت کامل پاکستان از جنگ طالبان علیه حکومت پیشین افغانستان که تحت حمایت امریکا بود، نیز به دلخوری سیاستگذاران امریکایی منجر شده است.
جنرالهای ارتش پاکستان بر این باور بودند که با استفاده از تروریسم و جنگ میتوانند تهدیدات داخلی را مهار کرده و از تروریسم بهعنوان ابزاری برای پیشبرد سیاست خارجی خود بهره ببرند؛ اما اکنون، با افزایش حملات تروریستی در داخل پاکستان، نادرستی این فرضیه آشکار شده است.
از سوی دیگر، حکومت طالبان که با حمایت پاکستان در افغانستان به قدرت رسید، درخواستهای مکرر اسلامآباد برای مقابلهی نظامی با گروههایی مانند تیتیپی که امنیت پاکستان را تهدید میکنند، رد کرده است.