گفت‌وگوی الیاس نواندیش با ملک شفیعی
اشاره: ملک شفیعی، دبیر جشنواره بین‌المللی فیلم حقوق بشر افغانستان است. آقای شفیعی از سالها به این طرف سرگرم کار سینما و فیلم‌سازی است. در زمینه ساخت و تولید فیلم‌های مستند بیشتر کار کرده است. در سال 2007 جایزه بهترین مستندساز را از روسیه گرفت. از جاپان جایزه مشترک بهترین فیلم آسیا در بخش مستند را از آن خود کرد. آقای شفیعی چندین جشنواره‌های بین‌المللی فیلم را داوری کرده و در سال 2010 مسابقه ویدیویی بانک توسعه آسیایی را داوری کرد. در سال 2015 عضو داوران جشنواره بین‌المللی فیلم هالند انتخاب شد. همچنان آقای شفیعی عضو بورد شورای هنری در کانادا است و نیز عضویت انجمن مستندسازان کانادا را هم دارد. به تازگی، آقای شفیعی جشنواره جدیدی را در شهر بیرنابی کانادا تاسیس کرده است.
شفیعی برگزار کننده و مسئول جشنواره‌های بین‌المللی فیلم کابل بود و مدتی نیز به حیث مشاور رادیو تلویزیون ملی افغانستان کار کرد. سپس در سال 2006 باشگاه سینمایی افغانستان را ایجاد کرد. این باشگاه بیش از 50 فیلم در حوزههای مختلف تولید کرده است.
ملک شفیعی در سال 2011 میلادی نخستین جشنواره بین‌المللی فیلم حقوق بشر افغانستان را برگزار کرد. این جشنواره در همان سال از طرف سازمان ملل متحد به‌عنوان مهم‌ترین رویداد فرهنگی افغانستان شناخته شد. جشنواره فیلم حقوق بشر افغانستان تنها جشنواره فیلم از مجموع ده‌ها جشنواره فیلم حقوق بشر در سراسر جهان است که در منطقه‌ی بحران‌خیز و جنگ‌زده‌ی خاورمیانه و آسیای میانه برگزار می‌گردد.
سومین جشنواره بین‌المللی فیلم حقوق بشر در کابل به تاریخ 14 قوس سال جاری برگزار شد که در آن 40 فیلم از 16 کشور در مکان‌های مختلف شهر کابل به نمایش گذاشته شد. این جشنواره پنج روز دوام کرد.
به بهانه سومین دور جشنواره بین‌المللی فیلم حقوق بشر سراغ ملک شفیعی رفتم.
وضعیت سینمای افغانستان را چه‌گونه بررسی می‌کنید؟ با چه ضعف‌ها و دشواری‌هایی روبه‌رو است؟
سینمای افغانستان باید در حد و اندازه خودش بررسی شود. بنابراین، سینمای افغانستان در طی چهارده سال گذشته یک روند کوتاه مدت چند ساله رو به رشد را طی کرده و بعد به‌دلیل وخامت اوضاع و مهاجرت انبوه هنرمندان عرصه سینما این روند خیلی زود معکوس شده و امیدهای ایجادشده با تردیدها و ناامیدی‌هایی روبه‌رو گردیده است. به‌عنوان مثال در طی سال‌های 2008 تا 2011 که اوج رشد سینمای افغانستان از لحاظ تولید محسوب می‌گردد، میزان ساخت فیلم‌های کوتاه داستانی و مستند به بیش از صد تا در سال رسید ولی این تعداد بعد از سال 2012 دوباره سیر نزولی به خود گرفته است.
سابقه تاریخی سینمای افغانستان به بیش از نیم قرن می‌رسد. در این مدت زمانی، سینمای ما با فراز و نشیب‌های فراوانی روبه‌رو بوده است ولی آن‌چه قابل ذکر است این است که فیلم‌سازان کشور در تمام این دوره‌ها تلاش کرده‌اند تا دولت را به‌عنوان یک حامی دایمی و تکیه‌گاه قابل اعتماد برای خویش تبدیل کنند ولی تاهنوز موفق نشده‌اند. بنابراین سینمای افغانستان را می‌توان یک سینمای تجربی و کاملاً مستقل دانست که حیات و دوام آن صرف متکی به عشق و علاقه‌ی خود فیلم‌سازان و تاحدودی کمک نهادهای خارجی بوده است. سینمای افغانستان را نمی‌توان یک سینمای تجاری محسوب کرد، زیرا به‌عنوان یک حرفه کم‌تر کسی توانسته است که از این راه به‌صورت دوم‌دار درآمد داشته باشد. سینمای افغانستان متاثر از وضعیت کلی افغانستان است و مهم‌ترین مشکل آن این است که نه حمایت دولت را با خود دارد و نه توانسته است بازار و مخاطب در درون کشور ایجاد نماید. مشکلات عدیده دیگری نیز در برابر سینمای کشور وجود دارد که می‌توان از مشکلات و کمبود امکانات و زمینه‌ها در بخش آموزش، تولید، توزیع و ضعف ارتباط با نهادهای مرتبط بین‌المللی، مارکیت فیلم و جشنواره‌ها یاد کرد.
سومین جشنواره بین‌المللی فیلم حقوق بشر افغانستان چه‌طور برگزار شد؟
سومین جشنواره بین‌المللی فیلم حقوق بشر افغانستان در شرایطی برگزار شد که وضعیت امنیتی افغانستان به شدت خراب بود. سومین جشنواره فیلم حقوق بشر افغانستان مطابق برنامه‌ی از پیش تعیین شده برگزار گردید. با توجه به وضعیت امنیتی کشور و با توجه به این‌که سال گذشته مرکز فرهنگی فرانسه به‌عنوان سالن اصلی و مرکز نمایش فیلم‌های این جشنواره مورد تهدید و حمله قرار گرفت، برنامه امسال ما به‌گونه‌ی متفاوت از سال‌های قبل برگزار گردید. جشنواره برخلاف دوره‌های قبل، در ده مکان متفاوت و در ناحیه‌های مختلف شهر برگزار گردید و به‌صورت میانگین روزانه بین دوصد تا پنج‌صد نفر فیلم‌ها را دیدند. همه می‌دانیم که در کابل نهادها و مراکز فرهنگی شبکه‌های ارتباطی خاصی خودشان را دارند. ما سعی کردیم این کانال‌ها و شبکه‌های ارتباطی را فعال ساخته و با نمایش فیلم و راه‌اندازی بحث و گفت‌وگو در یک محیط قابل اعتماد مخاطب فیلم را افزایش دهیم. مردم امسال در رستوران‌ها و مراکز فرهنگی و نهادهای آموزشی فیلم دیدند و به همین خاطر ما امسال بیشترین بیننده را داشته‌ایم ولی از لحاظ پوشش خبری و تبلیغات کم‌ترین را؛ به این دلیل که از همان اول تصمیم داشتیم تا این برنامه خیلی رسانه‌ی نشود. البته محدودیتی برای حضور رسانه‌ها در برنامه‌های نمایش فیلم وجود نداشت ولی تلاشی هم صورت نگرفت که رسانه‌ها از برنامه‌های جشنواره باخبر شوند. یک تعداد رسانه‌های هوشمندی که معمولاً یاد گرفته‌اند تا نسبت به کانال‌های غیرمعمول خبری حساست داشته باشند، جشنواره را پوشش دادند ولی رسانه‌های که منتظر دعوت‌نامه و فراخوان بودند اکثراً بی‌خبر ماندند.
برگزار کنندگان جشنوراه کی‌ها بودند؟ نهاد، سینماگران یا شخص خاص؟
برگزارکننده اصلی جشنواره باشگاه سینمایی افغانستان است و چندین نهاد همکار در زمینه نمایش، برنامه‌ریزی و هزینه‌های جشنواره با ما همکار بوده‌اند.
این جشنواره در چه مدت زمانی یک بار برگزار می‌شود؟
جشنواره فیلم حقوق بشر افغانستان فعلاً به‌صورت بیناله یا دوساله برگزار می‌گردد ولی برنامه براین است که به‌زودی و شاید از سال آینده، تبدیل به یک جشنواره سالانه گردد.
در این جشنواره چند فیلم کوتاه، بلند و مستند نمایش داده شد؟ این فیلم‌ها کجایی بودند؟
در جشنواره امسال ما حدود چهل فیلم نمایش دادیم. این فیلم‌ها از بین بیش از دوصد فیلم انتخاب شده بودند و از شانزده کشور جهان بودند. اولین نمایش بعضی از این فیلم‌ها از همین جشنواره آغاز گردیدند. فیلم‌ها موضوع‌های بسیار متنوعی را در بر می‌گرفت. از محیط زیست گرفته تا مهاجرت و جنگ‌ها و مسایل خاص بشری دیگری که انسان‌ها این روزها در اقصا نقاط دنیا با آن دست و پنجه نرم می‌کنند.
فیلم‌های افغانی در این جشنواره چه‌طور بود؟ شما راضی هستید؟
از لحاظ کمیت امسال نسبت به دوره‌های قبلی فیلم کم‌تری داشتیم اما از لحاظ کیفیت فیلم‌های خوبی بود. جا دارد از فیلم‌سازان داخلی که در این وضعیت آشفته و با توجه به مشکلات امنیتی، اقتصادی و بی‌ثباتی فیلم تولید می‌کنند و سعی می‌کنند از طریق فیلم صدای مردم را به شکل هنرمندانه بلند کنند و تصویر درست از افغانستان و مشکلات آن به مخاطبان داخلی و بین‌المللی ارائه کنند، تشکر کنم.
من در افتتاحیه این برنامه شرکت کرده بودم و دیدم مخاطبان این برنامه کم بودند و تعداد اندکی از جوانان در این برنامه دیده می‌شدند، از اهالی سینمای افغانستان کم‌تر کسی به چشمم خورد، دلیلش چه بود؟
زمانی که جشنواره برگزار شد، سطح هشدارهای امنیتی در افغانستان به شدت بالا بود. نمی‌خواهم وضعیت را خیلی پولیسی و فیلمی ترسیم کنم اما بسیاری مراکز مهم به‌دلیل تهدیدات امنیتی تعطیل شده بودند. هیچ مهمان خارجی ما اجازه نیافتند که در برنامه شرکت کنند. ما تصمیم گرفتیم که به‌جای فراخوان عام فیس‌بوکی یک روش جدیدی را تمرین نماییم. مهم نبود که چه تعداد مردم شرکت می‌کنند، مهم این بود که برنامه در امنیت برگزار گردد و خدای ناخواسته به کسی آسیب نرسد. ما برای اولین بار امسال تلاش کردیم تا از کسانی‌که داوطلبانه علاقه‌مند شرکت در برنامه‌های ما هستند به‌صورت آنلاین ثبت نام نماییم. بیش از صد نفر در برنامه شرکت کرده بودند. همین‌که برنامه در آرامش برگزار گردید برای ما مهم بود. مهم‌تر از برنامه افتتاحیه، بالا بردن درصد کسانی بود که در روزهای آینده فیلم‌ها را می‌دیدند که در این زمینه نسبت به سال‌های قبل موفق‌تر بودیم. مطمئنم اگر نمایش فیلم در یک جای مشخص می‌بود، تعداد تماشاگران به ندرت به صد نفر می‌رسید ولی ما با فراهم سازی امکانات نمایش در ده نقطه کابل این تعداد را چند برابر ساختیم و همین هدف ما بود. در سال‌های آینده ما سعی می‌کنیم حتا با بهبودی وضعیت روش ثبت نام آنلاین را ادامه بدهیم. ما تصمیم داریم علاوه بر دعوت از سرشناسان عرصه سینما و حقوق بشر از بقیه علاقه‌مندان ثبت نام نماییم. این ثبت ممکن است درصد اشتراک کنندگان را کم بسازد ولی از سویی باعث می‌گردد که برنامه در یک محیط امن‌تر برگزار گردد و اشتراک‌کنندگان هم همان‌هایی باشند که از قبل برای شرکت در آن برنامه‌ریزی کرده‌اند و آگاهانه تصمیم گرفته‌اند.
چرا جشنواره در مکان‌های گُم‌نام برگزار شد و آن‌چنان که توقع می‌رفت، این جشنواره مخاطب نداشت؟
همان‌گونه که در پاسخ به سوال‌های قبلی گفتم، امسال میزان بازدیدکنندگان فیلم‌ها نسبت به سال‌های قبل به‌شدت افزایش یافته بود. ما در هر مرکز نمایش به‌صورت میانگین بین بیست تا سی نفر داشتیم. در بعضی مراکز نمایش روزانه نزدیک به صد نفر می‌آمدند و فیلم‌ها را می‌دیدند. تقریباً روزانه به تناسب بین دوصد تا پنج‌صد نفر فیلم را در جاها و مکان‌های مختلف دیدند. تعداد اندکی از این مراکز را ما از طریق شبکه‌های اجتماعی جشنواره معرفی کردیم و به‌صورت آنلاین برای‌شان تیکت ارائه کردیم. از جمله افغان‌فیلم و مراکزی که نسبت به امنیت آن‌ها مطمئن بودیم ولی تعداد اکثر مراکز نمایش فیلم مخاطب خاص و ثابتی داشتند. مثلاً در دانشگاه‌ها و رستوران‌ها و مراکز آموزشی کسانی فیلم‌ها را دیدند که با همان مرکز خاص ارتباط قبلی داشتند. به لحاظ جغرافیایی نیز ما مساحت بیشتری را پوشش دادیم و امسال برای اولین‌بار زمینه نمایش فیلم را طرف شرق کابل فراهم کردیم.
شاید یکی از گلایه‌ها و نیز دلیل شما این باشد که کم‌تر مردم در افغانستان به فرهنگ و سینما ارزش قایل هستند، من می‌خواهم بپرسم که خیلی‌ها فکر می‌کنند برنامه‌های این چنینی مقطعی هستند، شما چه جوابی برای این پرسش دارید؟
نه، اتفاقاً مردم افغانستان خیلی هم به برنامه‌های فرهنگی علاقه‌مند اند. حداقل نسبت به سال‌های قبل میزان این علاقه‌مندی بیشتر هم شده است. نسل جدید ما باسوادتر شده و حساسیت بیشتری نسبت به رویدادهای فرهنگی دارند. برنامه‌های جشنواره‌ها مقطعی نیست. ما از سال 2005 م در افغانستان جشنواره برگزار می‌کنیم و یکی از دلایل برگزاری جشنواره امسال و در یک فضای غیر مطمئن، این بود تا نشان دهیم که برنامه‌های ما توقف ناپذیر است.
شما در افتتاحیه جشنواره گفتید «این جشنواره در حالی برگزار می‌شود که نیاز به همگانی شدن ارزش‌های مشترک بشری بیش از هرزمان دیگر حس می‌شود»، به چه معنا؟
همان‌گونه که در جریان هستید، متاسفانه در جهان کنونی شکاف‌های اجتماعی، فرهنگی و قطبی به شدت افزایش یافته است. جهان ما با جنگ و ترور در اقصا نقاط جهان دست و پنجه نرم می‌کند. بلوک‌ها و اتحادیه‌های ملل پشت هم فرو می‌ریزند. مرزها بسته‌تر و تنگ‌تر می‌گردد. ارزش‌های بشری محلی می‌گردد، در چنین شرایطی تلاش آگانه برای یادآوری و همگانی کردن ارزش‌های مشترک بشری بیش از هر زمانی احساس می‌گردد. ارزش‌های مشترک ما همان ارزش‌هایی هستند که به‌صورت عموم برآن باور و توافق داریم. این ارزش‌ها می‌تواند جهان ما را بهم نزدیک‌تر سازد. ارزش‌های مذهبی، سیاسی و جغرافیایی معمولاً باعث ایجاد شکاف بیشتری بین نسل بشر و کشورها گردیده است. شاید اعلامیه جهانی حقوق بشر تصویر درست‌تری از این ارزش‌های مشترک به ما بدهد. ارزش‌هایی که باعث می‌گردد جهان ما به دور از تعصب‌های نژادی، اعتقادی و سمتی دور هم جمع شوند و برای رفع مشکلات مشترک بشری تلاش نمایند.
تاجایی که خبر دارم، جشنواره در سال‌های اول کارش تلاش داشت تا سینمای نوپای افغانستان را حمایت کند و امکان راه‌یابی فیلم‌های که با کیفیت ساخته می‌شدند، در این جشنواره وجود داشت ولی امسال چنین نبود. چرا؟ دلیل خاصی وجود دارد؟
همان‌گونه که در جریان هستید جشنواره فیلم حقوق بشر افغانستان یک جشنواره حقوق بشری است. ما در سال‌های اول به‌دلیل نوپا بودن سینمای افغانستان از هر تولید خوبی حمایت می‌کردیم ولی تصمیم برآن شده است که از این به بعد به‌صورت مشخص از فیلم‌هایی حمایت کنیم که آگاهانه به مسئله حقوق بشر می‌پردازند. می‌خواهیم با تاکید بیشتر روی این مسئله یادآوری کنیم که فیلم‌سازانی که به‌صورت آگاهانه می‌روند و معضلات و نابسامانی‌های جهان ما را برملا می‌سازند، جایگاه بیشتری در جشنواره دارند. جشنواره فیلم حقوق بشر افغانستان یکی از موفق‌ترین جشنواره‌ها در این زمنیه است و تاثیرگذاری فرا منطقه‌ای دارد. با توجه به افزایش تولید فیلم‌هایی با موضوعات مختلف حقوق بشر، ما در تلاش‌ایم در این زمینه حرفه‌ی‌تر عمل کنیم و واقعاً زمینه را برای فیلم‌هایی فراهم سازیم که به‌شکل جدی‌تر و هنرمندانه‌تری ما را درگیر مسایلی بشری در اقصا نقاط جهان می‌سازند.
سوژه و مراسم هنری و سینمایی بود، اما جوایز به فعالان حقوق بشر داده شد، چرا؟ کی‌ها بودند و معیار انتخاب این افراد چه بوده است؟
ما تقریباً ده جایزه داشتیم که از بین ده جایزه دو جایزه به فعالان حقوق بشر داده شد و هشت تای دیگر به فیلم‌سازان اختصاص یافت. با توجه به این‌که جشنواره فیلم حقوق بشر افغانستان شاید تنها رویداد فرهنگی-حقوق بشری در افغانستان باشد، ما سعی می‌کنیم به رسالت مان که همان حمایت از ارزش‌های مشترک بشری است، ادامه بدهیم و کسانی را مورد تشویق قرار دهیم که به‌صورت موثری در این عرصه فعال هستند. لیست برندگان این دوره در وب‌سایت جشنواره در دست‌رس است.
سخن پایانی شما!
ضمن تشکر از شما، لازم است یادآوری کنم که وضعیت تغییر ناپذیر است مگر این‌که ما خود برای تغییر وضعیت به‌سوی مطلوب تلاش نماییم. شعار امسال ما تلاش مداوم برای تغییر وضعیت بود. این تلاش‌ها برای بهبودی وضعیت می‌بایست در تمام عرصه‌های اجتماعی ادامه پیدا کند. نباید به یاس و ناامیدی اجازه داد که سرنوشت جامعه را در دست گرفته و بر آن مسلط شود. هیچ کسی برای بهبودی وضعیت ما کار نخواهد کرد اگر ما خود نخواهیم. جشنواره فیلم حقوق بشر افغانستان یک فعالیت کوچک اما مهم در همین راستا است. ما در تلاش‌ایم یک روند رو به پیشرفت را در پیش گیریم و امیدواریم در دوره‌ها و سال‌های آینده تاثیرگذاری بیشتری در عرصه سینمای حقوق بشری در کشور، منطقه و جهان داشته باشیم.