نجیبالله سعادت
در «هرات کهنه»، جاییکه میراث کهن گذشته را در خود جای داده، در محلهی مهمندها، معروف به محلهی موساییها، عمارت قدیمییی است که روایت بسیار متفاوتی از گذشتهی دور هرات به دست میدهد. کنیسهی «یو آو» عبادتگاه معروف یهودیان، مکانی که 300 سال قدمت تاریخی دارد و مشهورترین آبدهی تاریخی یهودیان در شهر هرات است که یهودیان قدیم آن را به نام کنشت «یو آو» یاد میکردند.
این کنیسه در دیل شهر قدیمی هرات واقع شده و محل عبادت یهودیانی مهاجری بوده که گفته میشود در زمان نادر افشار به هرات مسکنگزین شده بودند.
سابقهی حضور یهودیان در هرات و بخشهای دیگر افغانستان به قرنها پیش از میلاد میرسد. هراتیان یهودی یا یهودیان هرات، از آنحیث، از باشندگان دیرپای این کشور بودند؛ اما اکنون یگانه معبد آنها، بنای متروکی است که یادگار روزگار درخشان حضور یهودیها را با خود دارد. مراکز دیگر یهودیان تخریب شده، یا بر آن مکتب و مسجد بنا شده است.
کنیسهی «یو آو» بهصورت ساختمان سه طبقهیی¬، شامل اتاقهای جانبی، هفت گنبد بزرگ و کوچک، دهلیز تجمعات گروهی، نمای بیرونی و راهروی به سبک معماری تیموری ساخته شده است.
در حال حاضر «یو آو» دیگر آن تزئینهای قبلی را که برخی از افراد این محل شاهد آن بودند ندارد و به یک ویرانهی تمامعیار تبدیل شده است. وقتی به داخل این ساختمان سه طبقهیی وارد شویم با متروکهیی روبهرو میشویم که فقط مشخص میسازد روزگاری از این شکل و شمایلها بهعنوان صندلی برای نشستن استفاده میشده و اتاقها و اشکالی که درست مشخص نمیشود برای چه هدفی استفاده میشده است.
اما، روزگاری این کنیسه در کنار شمایل، گلکیا و ملاعاشور عبادتگاه معروف یهودیها را در هرات تشکیل میداد که یهودیان این ولایت مراسمهای مذهبیشان را دراین عبادتگاه اجرا میکردند.
این یهودیان بعد از وخیم شدن اوضاع امنیتی در افغانستان در بین سال 1330- 1340 هرات را ترک و به کشورهای امریکا و اسرائیل مهاجرت کردند.
مردمان مهربانی بودند
یکی از افرادی که در زمان حضور یهودیان در هرات با آنها روابط نزدیکی داشته و از نزدیک نظارهگر اعمال این افراد بوده است یونس است. یونس 65 سال دارد و خانهاش از همان زمان تاکنون در نزدیکی کنیسهی یو آو موقعیت دارد. او یهودیان این منطقه را مردمانی آرام و مهربان خطاب میکند.
«مردمان خوبی بودند. بسیار مهربان بودند و بیشتر روزها در این معبد میآمدند و عبادت میکردند. زنان و مردان همه با هم میآمدند. زنان در طبقهی بالا میرفتند و مردان در همین طبقهی پایین به عبادت میپرداختند. بسیار مردان مهربان و با اخلاق بودند».
یونس میگوید، رسمهای زیادی داشتند. در یک موقع سال که دقیقاً یادم نیست چه موقع سال بود، میرفتند و از روستاهای دورتر هرات درختهای بید را میآوردند و در داخل کنیسه خیمههایی را پهن میکردند و این مراسم را بهعنوان یک عید تجلیل میکردند و زنان و مردان آنها با هم در این جشن شرکت میکردند.
یونس در مورد مهاجرت آنها به اسرائیل میگوید که ناامنی و افزایش تهدیدات جانی برای آنها سبب مهاجرتشان شد.
«یهودیان اینجا مردم پولداری بودند، هرکدامشان تجارت داشتند. وقتی اوضاع بههم ریخت مجبور شدند هرات را ترک کنند . بیشتر آنها به کشور اسرائیل رفتند. وقتی هرات را ترک میکردند خیلی ابراز نارضایتی میکردند. بتسال بزرگ یهودیان بود و ما به آن ارباب بتسال میگفتیم».
این پیرمرد میگوید در سالهای اخیر برخی از یهودیانی که اکنون در کشور اسرائیل زندگی میکنند به هرات آمدهاند و بعد از دو یا سه روز دوباره به اسرائیل برگشتهاند.
بازسازی عبادتگاه یو آو
بر بنیاد اسناد تاریخی، یهودیان در جریان جنگهای داخلی به کشورهای اسرائیل و امریکا کوچ کردهاند و هماکنون در نبود یهودیان در هرات، کنیسهی ملاعاشور به مکتب ابتدایی و کنیسهی گلکیا به مسجد تبدیل شده است.
عبادتگاه یهودیان هرات در سالیان گذشته و بر اثر جنگها و حوادث طبیعی خسارت زیادی دیده و در حال فروپاشی قرار دارد. اما مسئولان ادارهی اطلاعات و فرهنگ هرات خبر از آغاز کار مرمت و بازسازی این بنای تاریخی میدهند.
عبادتگاه یهودیان برای دومینبار بازسازی میشود. پیشتر بنیاد آغاخان اقدام به مرمت این بنای تاریخی کرده بود و حالا آریا رئوفیان، رییس ادارهی اطلاعات و فرهنگ هرات به روزنامهی اطلاعات روز میگوید، کنیسهی یو آو در قسمت بامها و تزئینکاری قسمتهای داخلیاش مشکلات زیادی دارد و بر ضرورت بازسازی این بنای تاریخی تاکید میکند.
آریا رئوفیان، با بیان اینکه کنیسهی یوآو ۳۰۰ سال قدمت دارد و بهشدت تخریب شده، گفت کار بازسازی این بنای تاریخی و زیبا قرار است تا یک ماه دیگر پایان یابد.
رئوفیان هزینهی اعمار مجدد این بنای ۳۰۰ ساله را ۵۰۰ هزار افغانی اعلام کرد و افزود که وزارت اطلاعات و فرهنگ این مبلغ را برای مرمت بخشهای تخریب شدهی این کنیسه در نظر گرفتهاست. وی با ابراز نگرانی از تخریب شدن بناهای تاریخی در سالیان اخیر از آغاز برنامهی بازسازی و مرمت این بناها از سوی وزارت اطلاعات و فرهنگ خبر داده، افزود که ادارهی اطلاعات و فرهنگ هرات تمام تلاش خود را به خرج خواهد داد تا با مرت این بناها از فروپاشی و تخریب بیشتر آبدههای تاریخی هرات جلوگیری کند.
رئوفیان ابراز امیداواری کرد که گردشگران و بهخصوص باستان شناسان بیشتری برای بازدید از این محل تاریخی و فرهنگی هرات به این شهر بیایند.
حال «یو آو» نمادی است که حکایت از همدلی و یکپارچگی مسلمانان و غیرمسلمان و زندگی مسالمتآمیز در کنار هم دارد، زندگییی که با اتحاد و بدون دخالت در امور مذهبی یکدیگر در جریان بود و همه در فضایی امن و آرام به زندگی مسالمتآمیزشان میپرداختند.