چند پرسش تخنیکی درباره‌ی سیستم شناس‌نامه‌ی الکترونیک

دکتور محمدسلیم ساعی
استاد دانشگاه کابل
اشاره
روند عملی توزیع شناس‌نامه‌ی الکترونیک هفته‌ی گذشته شروع شد. رییس‌جمهور غنی اولین کسی بود که این شناس‌نامه را دریافت کرد. این روند صرف‌نظر از ابعاد سیاسی و اجتماعی آن که در حیطه‌ی صلاحیت علمی نویسنده نمی‌گنجد، یک روند تخنیکی و تکنولوژیک است. بر آن شدم تا این موارد را دور از سیاست‌زدگی های محیط، تعلقات و رفاقت ها و بیشتر جهت رفع مسوولیت مسلکی‌ام برجسته سازم، زیرا تفکیک دانش معماری، انجنیری، توسعه‌دهنده و تطبیق‌کننده‌ی سیستم‌های کمپیوتری بسیار مهم است که امیدوارم در نظر گرفته شده باشد و شناس‌نامه‌ی الکترونیک بنیاد تغیر مدیریت سنتی به حکومت‌داری مدرن گردد.
شناس‌نامه‌ی الکترونیک افزون بر این‌که هویت ملی شهروندان یک کشور را نشان می‌دهد، ازنظر سیستم مدیریتی اساس معلومات کامل شهروندان یک کشور را نیز تشکیل می‌دهد. استفاده‌ی موثر از شناس‌نامه‌ی الکترونیک یگانه راه ایجاد حکومت‌داری خوب، عرضه‌ی خدمات قابل قبول، جلوگیری از فساد اداری، امکان گزارش‌دهی و گزارش‌گیری دقیق و به‌موقع، پلان‌گذاری‌های دقیق مطابق به وضعیت و امکانات موجود را فراهم می‌آورد و از این منظر سبب کاهش تقلب، ایجاد یک سیستم منظم تعقیبی در ادارات، جلوگیری از تداخل وظیفوی وارائه‌ی خدمات به‌شکل معیاری و یکسان برای شهرواندان می‌گردد. سیستم‌های الکترونیک به‌شمول شناس‌نامه‌ی الکترونیک به زیربناها و بستر مناسب و مطمئن نیاز دارد که خوشبختانه زیربنای سخت‌افزاری آن در افغانستان نسبتا به شکل بهتری به‌وجود آمده اما نیاز به بهتر شدن وتوسعه‌ی پایدار دارد. تعداد زیر بناهای جدید دیگری نیز ضرورت است تا روی آن کار شود و خدمات مورد نیاز را ارائه کند. در صورت توسعه و تطبیق درست شناس‌نامه‌ی الکترونیک فرصت‌های زیادی می‌تواند برای مدیریت بهتر و خدمات عادلانه فراهم شود. ثبت هویت شهروندان با استفاده از بایومتریک، ثبت وسایط نقلیه با استفاده از معلومات ثبت شده، امضای دیجیتلی جهت تأیید اسناد، جواز رانندگی، و استفاده از آن برای انتخابات شوراهای ولسوالی، شورای ملی و ریاست‌جمهوری، ثبت معلومات صحی شهروندان، ثبت دارایی منقول و غیرمنقول و تهیه‌ی پاسپورت از جمله موارد عمده‌یی است که از معلومات شناس‌نامه‌ی الکترونیک می‌تواند در آن استفاده شود. هم‌چنان با استفاده از معلومات ثبت شده در شناس‌نامه‌ی الکترونیک سیستم معاشات کارمندان، مدیریت نظام تحصیلی و تعلیمی، پروسه‌ی استخدام، خرید و فروش و غیره می‌تواند به‌شکل دقیق و به‌دور از فساد و تخلف مدیریت شود.
مهم است که توجه داشته باشیم در صورت توسعه‌ی نادرست و عدم استفاده‌ی موثر از زیربناهای نرم‌افزاری مانند شناس‌نامه‌ی الکترونیک، پاسپورت الکترونیک و… نه‌تنها بهبودی در وضعیت حکومت‌داری و ارائه‌ی خدمات رونما نخواهد شد، بلکه این نقص می‌تواند در آینده سبب خسارات جبران‌ناپذیر در عرصه‌های تخنیکی، سیاسی، اقتصادی و امنیتی نیز شود. لذا دقت لازیم باید صورت گیرد، موارد تخنیکی سیستم بار-بار باید دیده شود و نظر متخصصان گرفته شود. توزیع شناس‌نامه‌ی با کارت استخوانی مهم نیست، اعتبار آن مهم است و ارتباط مستقیم به خصوصات کیفی‌یی دارد که چند مورد کوتاه آن به‌عنوان نمونه در زیر یادآوری می‌شود.
سیستم‌های بزرگ کمپیوتری مانند سیستم شناس‌نامه‌ی الکترونیک معمولا باید تحلیل و مهندسی شود، اجزای سیستم از قبل تعریف شود، ارتباط بین اجزا تعیین شده و قبل از شروع توسعه و ایجاد سیستم بار-بار توسط متخصصان در سمینارها و گروه‌های کاری مورد بررسی قرار گیرد. لایه‌های مختلف سیستم باید به‌شکل جداگانه مورد برسی متخصصان قرار گیرد، نیازمندی‌های سیستم تحلیل، تفکیک، اولویت‌بندی و جمع‌آوری شود و سپس یک سیستم می‌تواند توسعه داده شود و مورد استفاده قرار بگیرد[1].
شکل 1 نمونه‌یی از معماری یک سیستم الکترونیک را نشان می‌دهد که قبل از توسعه‌ی اجزای آن مطابق به قانون، پروسیجر/روندهای معمول، ارتباط تخنیکی و تبادله‌ی معلومات تعریف شده، لایه‌های سیستم تعریف شده است. این معماری دقیقاً مانند معماری یک تعمیر است که قبل از چیدن خشت و ساختن کلکین و دیوار، ضروریات آن مورد تحلیل قرار می‌گیرد.

امنیت اطلاعات ( Data security): سیستم شناس‌نامه‌ی الکترونیک باید مصون باشد، به این معنا که علاوه بر حملات سایبری که می‌تواند سیستم را متضرر سازد، در تغییراتی که احتمالاً در سیستم شناس‌نامه اعمال می‌شود نیز باید افراد مسوول مطلع باشند، به‌ویژه اگر این تغییرات تخنیکی است، لازم است که افراد مسوول در جریان آن قرار داده شوند. حتا افراد تخنیکی که آن‌جا کار می‌کنند و اگر تغییری در سیستم می‌آورند، سیستم شناس‌نامه‌ی الکترونِیک باید به‌شکل خودکار به تلفون و ایمیل تعدادی از افراد مسوول مانند معین وزارت داخله، معین وزارت مخابرات و تکنالوژی معلوماتی و هر مقام دیگری که دولت آن را مسوول می‌داند فرستاده شود تا جلو سوءاستفاده‌ها و تقلب‌های تخنیکی گرفته شود، در غیر آن تقلب تخنیکی به‌مراتب خطرناک‌تر از فساد غیرتخنیکی است.
یکپارچگی اطلاعات (data integrity ): یکی از مشکلات بسیار مهم در سیستم‌های کمپیوتری وجود اطلاعات پراکنده در سیستم‌های مختلف است که سبب سردرگمی می‌شود و مدیریت کار را بسیار مشکل می‌سازد. هم‌چنان که این سردرگمی می‌تواند سبب اتلاف وقت و بودجه‌ی گزاف شود. لذا شناس‌نامه‌ی الکترونیک باید اساس یکجاسازی معلومات باشد و در موارد مختلف چون انتخابات، سیستم مدیریتی اردو و پولیس، مکاتب و دانشگاه‌ها و غیره از این معلومات استفاده شود تا احصائیه‌ی دقیقی در اختیار مدیران ارشد دولت قرار داده شده بتواند، در غیر آن در افغانستان جزیره‌های مختلف اطلاعاتی ساخته خواهد شد که هیچ‌گاهی دولت از خلال آن به یک رقم دقیق دست نخواهد یافت. در بدترین پیش‌بینی، ما شاهد نیمه‌الکترونیکی‌سازی دولت‌داری خواهیم بود، به این معنا که نیمه‌کار الکترونیک و نیمه‌کار سنتی باقی خواهد ماند.
قابلیت توسعه وتغییر ( Modifiability and extensibility ): سیستم شناس‌نامه‌ی الکترونیک باید قابل توسعه باشد به‌گونه‌یی که در تغییرات کوچک و توسعه‌ی سیستم ضرورت به تجدید این سیستم کمپیوتری نشود. در غیر آن علاوه بر صرف بودجه‌ی هنگفتی که به هدر خواهد رفت، فقدان این قابلیت مشکلات بسیار بزرگ دیگری را نیز سبب می‌شود. سیستم‌های کمپیوتری و تکنالوژی مدام در حال تغییر و توسعه‌اند، در سیستم شناس‌نامه‌ی الکترونیک مسوولین باید خود را مطمئن بسازند که چند سال بعد به سیستم دیگری ضرورت نمی‌شود و این سیستم برای سال‌ها کارایی خواهد داشت. در صورت ضرورت به یک بخش دیگر در سیستم، می‌باید امکان توسعه وجود داشته باشد. تجربه‌ها نشان می‌دهد که قوانین نیز نظر به وضعیت جامعه تغیر می‌کنند، سیستم مدیریتی نیز تغییر می‌کند، لذا سیستم شناس‌نامه‌ی الکترونیک باید مستعد اِعمال هر نوع تغییری باشد و ضرورت به سیستم‌های کمپیوتری فرعی دیگر نشود. از طرف دیگر، سیستم‌های تخنیکی همیشه میت‌وانند دچار مشکل شوند و به نرم‌افزارها و سخت‌افزارهای جدید ضرورت پیدا کند لذا سیستم در چنین وضعیت باید چنین تغییراتی را پذیرا باشد.
قابلیت همکاری (Interoperability): از آن‌جاکه شناس‌نامه‌ی الکترونیک اساس حکومت‌داری الکترونیک را تشکیل می‌دهد و تمام سیستم‌های دیگر متکی به معلوماتی است که در شناس‌نامه‌ی الکترونیک ثبت می‌شود، این سیستم از نقطه‌نظر تکنالوژی‌ها و استندردهای مختلف باید قابلیت همکاری با سیستم‌های مختلف را داشته باشد تا سبب پراکندگی سیستم مدیریتی نشود[3].
اجرائات سیستم باید تضمین شود. قبل از تطبیق سیستم باید سنجیده شده باشد که سیستم موجود برای چه تعداد استفاده‌کننده، برای چه مقدار معلومات ثبت شده و چه نوع معلومات (از قبیل تصویر و متن) جوابگو است؟ باید مشخص شود سیستم شناس‌نامه‌ی الکترونیکی برای هر استفاده‌کننده به چه مقدار سرعت شبکه نیازمند است؛ باید مشخص شود در سیستم شناس‌نامه‌ی الکترونیکی برای ثبت معلومات هر شخص چه مقدار فشار بالای سیستم وارد می‌شود.
سیستم‌های کمپیوتری همانند ساخت و مهندسی یک تعمیر باید معماری شده باشد، به این معنا که مانند مهندسی یک تعمیر باید هر خشت و گل، سنگ و رنگ و کلکین و دروازه‌ی آن مشخص شده باشد. از آن‌جا که این سیستم اساس یک حکومت‌داری جدید را تشکیل می‌دهد امیدوارم موارد ذکرشده نیز در نظر گرفته شده باشد چون در کشورهای دیگر وقتی چنین سیستم‌هایی ساخته می‌شود اول متخصصان در مورد ایجاد هم‌چون سیستم و امکان توسعه و تطبیق آن تحقیق می‌کنند، سپس متخصصان دیگر معماری می‌کنند و سرانجام بعد از چندین کنفرانس و ورکشاپ، مرحله‌ی انکشاف و اجرای آن سیستم فرا می‌رسد. اما شروع روند ساخت و توزیع شناس‌نامه‌ی الکترونیک در کشور به‌گونه‌یی بود که در ابتدا حدود هشت‌صد نفر استخدام شدند تا جمع‌آوری معلومات را انجام دهند، لیکن یک سال بی‌کار و بی‌سرنوشت بودند. نگرانی عمده این است که نکاتی که در بالا یادآوری شد، به‌صورت دقیق و همه‌جانبه مورد تدقیق و بررسی قرار نگرفته باشد. از این منظر این نگرانی وجود دارد که سیستم شناس‌نامه‌ی الکترونیک به جای ایجاد یک فرصت سبب چالش‌های زیادی شود مانند بروز مشکل در «یکجاسازی اطلاعات»، «سازگاری با سیستم‌های موجود یا سیستم‌هایی که بعد تر به‌وجود می‌آیند»، «امنیت اطلاعات»، «قابلیت تغییرپذیری»، «قابلیت توسعه و اجرائات متناسب به فشار کار». شروع روند توزیع شناس‌نامه‌ی الکترونیک با این احتمال و به‌تبع آن نگرانی همراه است که ضروریات سیستم به‌شکل درست آن سنجیده نشده، سیستم تحت نظر یک مهندس کار نشده باشد و ارتباط بین اجزای سیستم و با سیستم‌های دیگر تحلیل نشده باشد.