فارن پالیسی ـ کرن هندریکس
ترجمه: جلیل پژواک
لایقه معرفت اواخر ماه آگست درحالی‌که داشت خاک سرخ بامیان، سرزمین مادری‌اش را می‌گشت، احساس کرد که میله‌ی ماین‌روبی‌اش به شی فلزی برخورد می‌کند. او با احتیاط وسایلش را تنظیم و با دست خاک را از روی آن شی فلزی که به اندازه‌ی بشقاب بود، پس زد. برای یک فرد غیرحرفه‌ای چیز بی‌ضرری به‌نظر می‌رسید، اما لایقه فورا خطر را تشخیص می‌دهد. آن شی فلزی یک ماین ضدپرسنل دوران شوروی بود.
لایقه همراه با 39 زن دیگر عضو اولین تیم ماین‌پاکی تمام‌زن افغانستان است. این برنامه‌ی آزمایشی 450 هزار دالری که در سال 2018 توسط «خدمات عملیات ماین پاکی ملل متحد» راه‌اندازی شد، دو هدف عمده دارد.
هدف اول، آموزش مهارت ماین‌پاکی به زنان برای پاک‌سازی جوامع‌شان از بقایای مرگ‌بار دهه‌ها جنگ است. ماین‌های زمینی و سایر مواد منفجره حتا در بامیان که یک ولایت نسبتا آرام در ارتفاعات مرکزی افغانستان است، وجود دارد.
هدف دوم این برنامه ارائه فرصتی برای زنان افغان است تا از یک‌سو نقش‌هایی را در جوامع‌شان ایفا کنند که به لحاظ سنتی به‌شدت مردانه بوده است و از سوی دیگر در حرفه‌ی جدید و دشوار ماین‌پاکی رشد کنند. ماین‌پاکی به زنان افغان کمک می‌کند استقلال مالی بیش‌تری داشته باشند و در بسیاری موارد به آن‌ها کمک کرده است تا برای شغل‌های دیگری از جمله حقوق و تجارت تحصیل کنند؛ مواردی که بدون کمک مالی که برنامه ماین‌پاکی برای زنان ارائه می‌کند، غیرقابل دسترس بودند.
همچنان که زنان در جهت اهداف بزرگ‌تر گام برمی‌دارند، با هر ماینی که خنثی می‌کنند، کشورشان را نیز امن‌تر می‌کنند.
با وجود ادعاهای مکرر در مورد پیشرفت زنان افغان در 18 سال گذشته، هنوزهم چالش‌های زیادی سد راه آن‌ها قرار دارد. زنان در مناطق روستایی سنتی هنوزهم برای به رسمیت‌شناخته‌شدن ارزش‌شان مبارزه می‌کنند و هنوزهم با آزار و اذیت گسترده و تبعیض روبه‌رو هستند. زنان هرچند از نظر قانون اساسی افغانستان ظاهرا با مردان برابرند، اما واقعیت‌های روزمره بسیاری زنان نشان از برابری ندارد. تغییر آهسته بوده است و فرهنگ محافظه‌کار حاکم بر جامعه، زنان را همچنان در نقش شهروندان درجه دو می‌بیند.
حتا در جوامع شهری نسبتا لیبرال مانند کابل و در برخی مناطقِ به‌لحاظ اجتماعی محصور مانند بامیان، زنان شاغل هنوز هم از جمله استثناها هستند. نظرسنجی اخیر «گالوپ» نشان می‌دهد که تقریبا نیمی از کل زنان افغان در صورت داشتن امکان و فرصت، این کشور را ترک می‌کنند. یافته‌های همین نظرسنجی نشان می‌دهد که زنان افغان کم‌ترین رضایت را از آزادی عمل در زندگی‌شان دارند. این مسأله جای تعجب ندارد. حدود 80 درصد زنان افغان شامل نیروی کار نیستند و بسیاری از آن‌ها هرگز شغلی در زندگی‌شان نداشته‌اند. در این وضعیت دشوار، پیشرفت زنان ماین‌پاک از همه قابل‌توجه‌تر است.
جوان‌ترین عضو تیم زنان ماین‌پاک، زهرا عطایی 21 ساله است که حدود 5 ماه می‌شود به‌عنوان ماین‌پاک کار می‌کند.
زهرا زندگی کاری‌اش را در 16 سالگی آغاز می‌کند. او در آن زمان خانه به خانه می‌رود تا مضامین ابتدایی مکتب مانند حساب و املا را برای کودکان کم‌سن تدریس کند. پدر و مادر زهرا بی‌سواد هستند، از این‌رو او مسئولیت کمک به امور مالی خانواده را از سن پایینی به دوش گرفته است. در سال‌های گذشته علی حسین، پدر زهرا به‌عنوان محافظ یکی از ماین‌پاکان برنامه‌ی ماین‌پاکی کار می‌کرد. با این‌حال وقتی فصل جدید ماین‌پاکی آغاز می‌شود، قرارداد علی حسین تمدید نمی‌شود و زهرا تصمیم می‌گیرد تا خودش برای عضویت در تیم ماین‌پاکی تازه‌‌شکل‌گرفته‌ی زنان درخواست بدهد. برای زنانی در موقعیت زهرا، تعداد مشاغل تمام‌وقت انگشت‌شمار است و او نمی‌توانست از 400 دالر حقوق ماهانه ماین‌پاکی -حدود چهار برابر مبلغی که او از کار سابقش با جامعه مدنی می‌گرفت- را با وجود خطرات شدید آن صرف‌نظر کند.
پدر زهرا از تصمیم دخترش برای کار حمایت و به توانایی او برای کمک به خانواده افتخار می‌کند. دست‌مزد ماهانه زهرا تنها چیزی است که غذا روی سفره‌ی آن‌ها می‌آورد. با این‌حال پدر زهرا از خطراتی که شغل دخترش به همراه دارد، آگاه است. او میگوید: «وقتی دخترم در ساحه کار می‌کند ما نمی‌دانیم که او با ماین روبه‌رو خواهد شد یا خیر. ولی او مجبور است کارش را ادامه دهد زیرا ما بیچاره هستیم.»
زهرا با این‌که به کارش افتخار می‌کند، اما برای آینده‌ی خود برنامه‌هایی دارد که فراتر از ساحات سنگی و بمب‌گذاری‌شده‌ی بامیان می‌رود. او پول‌هایش را پس‌انداز می‌کند تا لیسانس تجارت بگیرد و سپس شرکت طراحی لباس خود را راه‌اندازی کند. با این‌حال، برای فعلا او همچنان مسئولیت‌های دشوار و خطرناک حرفه‌ی کنونی‌اش را می‌پذیرد.
بسیاری دیگر از هم‌تیمی‌های زهرا نیز داستان‌های مشابهی دارند؛ این‌که دست‌تنها از خانواده‌های‌شان حمایت می‌کنند و در عین‌حال برای رسیدن به مشاغلی تحصیل می‌کنند که امیدوارند در آینده وسیله‌ی امرار معاش‌شان باشد. فایزه رضایی مادر دو فرزند است و به همسرش کمک می‌کند تا تحصیلاتش را در دانشگاه کابل، صدها مایل دورتر از بامیان، ادامه دهد. خانم رضایی خودش همسرش را به ادامه تحصیل تشویق کرده است. جمیله 34 ساله که بزرگ تیم است، تنها نان‌آور خانواده‌ی پنج نفره‌اش است. با این‌حال او عصرها برای مطالعه وقت می‌گذارد تا بتواند به هدفش یعنی وکالت برسد.
با این‌که کار ماین‌پاکی مزایای بی‌شماری به همراه دارد، اعم از شخصی و مالی، اما خطرات آن را نمی‌توان دست کم گرفت.
افغانستان یکی از ماین‌گذاری‌شده‌ترین کشورهای جهان است. میراث چهاردهه جنگ و درگیری در این کشور تکان‌دهنده است: نزدیک به 700 مایل مربع از خاک افغانستان توسط ماین‌ها و مواد منفجره دیگر از جمله گلوله توپ، هاوان و مهمات خوشه‌ای مرگ‌بار پوشیده شده است.
در هفدهم ماه مِی سال جاری، یکی از چنین بمب‌های خوشه‌ای که برای دهه‌ها پشت دیوار مکتب کوچکی در بامیان خفته بود، منفجر شد و جان سه پسر جوان را گرفت. اجساد این سه تن تا 24 ساعت بعد از انفجار پیدا نشدند. تنها در سال 2018 بیش از یک‌هزا و 400 افغان در نتیجه‌ی انفجار ماین‌های زمینی و سایر مواد منفجره کشته یا زخمی شده‌اند. این رقم از سال 2012 سه برابر افزایش یافته است. هشتاد درصد قربانیان ماین، کودکان هستند.
با این حساب پاک‌کردن افغانستان از ماین و مهمات منفجرنشده کار بزرگ و دشواری است.
برآورد می‌شود که جامعه بین‌المللی در طول 30 سال گذشته حدود 1.5 میلیارد دالر را برای پروژه‌های ماین‌پاکی در افغانستان هزینه کرده است، اما تا هنوز فقط یکی از 34 ولایت این کشور به‌عنوان ولایت عاری از ماین اعلام شده است. بامیان هم دارد به این عنوان نزدیک می‌شود.
تیم زنان ماین‌پاک کارشان را کاملا با دست انجام می‌دهند. آن‌ها پس از سه ساعت پیاده‌روی از نزدیک‌ترین جاده و بالارفتن مسیر مارپیچ تپه‌‌ای با فلزیاب‌های‌شان زمین صخره‌ای را اسکن می‌کنند. آن‌ها در آماده‌باش کامل قرار دارند و مواظبند که چه وقت عقربه‌ی فلزیاب‌شان خبر از وجود ماین یا قطعه‌ای منفجرنشده در زیر خاک می‌دهد.
ماین‌پاک به محض یافتن یک شی مشکوک باید به زانو شود و با استفاده از میله‌ی اکتشافی فلزی خاک را پس بزند تا نوع و موقعیت دستگاه را دقیقا مشخص کند. تیم پس از شناسایی، ماین‌ها و سایر مواد منفجره را تقریبا همیشه در محلی که قرار دارند منفجر می‌کنند تا از خطر بیش‌تر جلوگیری شود. قرار است چهار تن از اعضای تیم به زودی برای این بخش مهم روند خنثی‌سازی ماین آموزش ببینند.
ماین‌های ضدپرسونل معمولا طوری طراحی شده است تا به‌جای کشتن، هدف را نقص عضو و معلول کند. پشت این طراحی محاسبه‌ای خوابیده است: این‌که اگر سربازی کشته شود، ماین توانسته فقط یک دشمن را از میدان نبرد حذف کند. اگر سربازی مجروح شود، ماین عملا توانسته چندین سرباز دیگر را نیز از میدان نبرد حذف کند، زیرا آن‌ها باید به سرباز مجروح کمک کنند.
با این‌حال، نزدیک‌شدن و کار با ماین از چنین مسافه‌ی نزدیکی، کاری که زنان تیم ماین‌پاک انجام می‌دهند، می‌تواند به راحتی منجر به مرگ شود.
برای محافظت از اعضای تیم ماین‌پاک در برابر هرگونه انفجار احتمالی، تجهیزات ایمنی استاندارد در اختیار آن‌ها قرار داده می‌شود. زره‌ی ضخیم «کولار» که در آفتاب ظهر به‌شدت گرم می‌آید، از تنه، گردن و کشاله‌ی ران ماین‌پاک‌ها محافظت می‌کند. زنان برای محافظت از صورت‌شان کلاه ایمنی پلی‌کربنات نشکن را می‌پوشند. دست و پا پوشش محافظتی ندارد و اکثر زنان علاوه بر لباس مخصوص ماین‌پاکی چیزی جز دست‌کش ساده باغبانی و کفش ورزشی ندارند. با این‌حال در صورت انفجار ناخواسته‌ی ماین، آسیب‌دیدگی بسیار محتمل است. با این‌که هنوز هیچ‌یک از اعضای تیم زنان ماین‌پاک جراحتی برنداشته‌اند، اما دو ماین‌پاک مرد اوایل سال جاری در بامیان هنگام خنثاکردن ماین کشته شدند.
سازمان ملل تخمین می‌زند که به لطف تلاش مردان و زنان ماین‌پاک، بامیان تا اواخر ماه اکتبر رسما به عنوان ولایت عاری از ماین و مهمات منفجرنشده اعلام خواهد شد. تمام زمین‌هایی که قبلا آلوده بود به جامعه بازگردانده می‌شود و بخش اعظم آن قرار است برای صنعت اصلی بامیان، یعنی کشاورزی استفاده شود.
اعضای تیم ماین‌پاک حالا که پاک‌سازی ولایت‌شان دارد به پایانش نزدیک می‌شود، به‌زودی کار فعلی‌شان را ترک و برای وظیفه‌ی مصئون‌تری راهی سایر ولایات افغانستان خواهند شد. در آن‌جا آن‌ها از تخصص‌شان برای آموزش گروه‌های جدیدی از زنان ماین‌پاک استفاده خواهند کرد.
با این‌که موفقیت تیم زنان ماین‌پاک قابل‌توجه بوده است، اما فقط از یک گام کوچک در راستای تغییر فرهنگی نمایندگی می‌کند؛ تغییری که ممکن است سال‌ها طول بکشد تا به مناطق سنتی‌تر افغانستان گسترش یابد. زهرا عطایی میگوید وقتی پای پیشرفت زنان در میان باشد، سایر ولایات کشورش به مراتب عقب‌تر از بامیان است. او میگوید: «در برخی از این مناطق آن‌ها حتا اجازه نمی‌دهند زنان‌شان بیرون بروند.»
تا امروز 40 زن به‌عنوان ماین‌پاک آموزش دیده‌اند و خدمات عملیات ماین پاکی ملل متحد برنامه دارد تا دامنه این برنامه را در سال آینده گسترش دهد. با این‌حال در حال حاضر ظرفیت گسترش این برنامه در افغانستان با توجه به وضعیت امنیتی رو به وخامت این کشور محدود است. با این‌که انتخابات ریاست‌جمهوری این کشور، با مشارکت کم‌تر از 25 درصد رای‌دهندگان، اخیرا برگزار شد اما بسیاری از ناظران پیش‌بینی می‌کنند که افغانستان به‌خاطر اتهامات تقلب و ناشایستگی علیه چندین نامزد، شاهد خشونت بیش‌تری خواهد بود.
در بامیان، بر فراز آن تپه‌ی سرخ‌رنگ صخره‌ای، لایقه معرفت توانسته با موفقیت کشف خطرناکش را از زیر خاک بیرون آورد. او به خوبی آموزش دیده و با اعتماد به نفس کار می‌کند. این آخرین ماینی نخواهد بود که او کشف و خنثا می‌کند. برای معرفت و هم‌تیمی‌هایش، پایان کار دور است. ولایات دیگر افغانستان منتظر آن‌ها هستند. معرفت به‌رغم چالش‌های اجتناب‌ناپذیر کارش، به ادامه‌ی آن خوش‌بین است. او میگوید: «ما خوشحالیم که الگویی برای سایر زنان افغان هستیم و به این که شانه به شانه‌ی مردان به صورت برابر کار می‌کنیم، افتخار می‌کنیم.»