«صلوا فی بیوتکم»؛ عبادت در عصر کرونا

اکونومیست

مترجم: جلیل پژواک

برای 1400 سال، نماز جزء تغییرناپذیر زندگی در جهان عرب و اسلام بوده است. در زمان جنگ یا صلح، در عصر شکوفایی یا قحطی، صدای ریتمیک اذان هر روز پنج بار در شهرها و بازارهای عرب و کشورهای اسلامی شنیده می‌شود. اذان دعوت از مسلمانان برای عبادت و ادای نماز است. با این‌حال، در 13 مارچ، موذنی در کویت با صدایی که احساسات در او موج می‌زد، هنگامه‌ اقامه‌ی اذان تغییر کوچکی به میان آورد. او به جای این‌که بگوید «حی‌ علی الصلاه»، (بشتابید به سوی نماز)، به مومنان شهرش گفت «صلوا فی بیوتکم»، (در خانه‌های‌تان نماز بخوانید).

ظاهرا کلماتی که قرن‌ها تغییرناپذیر به‌نظر می‌رسیدند، دیگر چنین نیستند.

بیماری کووید19 زندگی اقتصادی و اجتماعی انسان‌ها را مختل کرده است و اکنون در خاورمیانه، الگوهای باستانی عبادت را نیز تغییر می‌دهد. طبق احادیث، متوقف‌کردن نماز جمعه در جهان اسلام بی‌پیشینه نیست. برای مثال، از کاکای حضرت محمد نقل می‌شود که از مسلمانان خواسته هنگامی که هوا آلوده یا نامناسب باشد، برای نماز در خانه بمانند. اما کویتی‌ها می‌گویند که این نخستین‌ بار است که در تاریخ معاصر اسلام نماز جماعت لغو می‌شود.

سایر کشورها نیز از کویت پیروی کرده‌اند. مصر، پرجمعیت‌ترین کشور عربی، برای اولین‌بار مدت‌زمان خطبه‌های نماز جمعه را به 15 دقیقه محدود کرد. سپس الازهر، معتبرترین مرکز علمی جهان سنی‌مذهب اسلام، دستور داد که برای جلوگیری از انتشار ویروس کرونا، مسلمانان می‌توانند نماز جمعه را به‌طور کلی متوقف کنند. امارات متحده عربی روز 18 مارچ این دستور را عملی کرد. مسجد الاقصی در بیت‌المقدس برای مدت نامعلومی بسته شده است، هرچند نمازگزاران هنوز در صحنِ بزرگ آن جمع می‌شوند.

این تغییرات در مکه، مرکز معنوی جهان اسلام، چشم‌گیرتر از هرجای دیگری است. در زمان‌های عادی، در مسجدالحرام جای سوزن‌انداختن یافت نمی‌شود؛ هر روز و هر شب هزاران زائر گرد خانه‌ی کعبه، مکعب گرانیتی عظیم که مقدس‌ترین مکان اسلام دانسته می‌شود، طواف می‌کنند. با این‌حال در چهارم مارچ مقامات عربستان سعودی حج عمره را به حالت تعلیق درآوردند. سعودی‌های شگفت‌زده، عکس‌هایی از صحن مرمرین مسجدالحرام را که خالی از زائر بود، در انترنت گذاشتند. جز چند کارگر که در حال ضدعفونی‌کردن محوطه بودند، احدی به چشم نمی‌خورد.

جوان‌ترهای سعودی هرگز کعبه را چنین خالی ندیده‌اند. بزرگ‌تر این‌روزهای کعبه را با سال 1979 مقایسه می‌کنند، وقتی که مسجدالحرام توسط تندروها تصرف شد و برای دو هفته تحت محاصره قرار داشت. دولت سعودی هنوز در مورد مراسم سالانه حج که باید از اواخر ماه جولای آغاز شود، تصمیمی نگرفته است. لغو این مراسم، یک ضربه‌ی معنوی و اقتصادی برای سعودی خواهد بود؛ مراسم حج سالانه میلیون‌ها مسلمان را به خود جلب می‌کند و بیش از 10 میلیارد دالر به اقتصاد عربستان سعودی کمک می‌کند. زیارت‌گاه‌ها پس از نفت، بزرگ‌ترین منبع درآمد خاندان سلطنتی سعودی است.

کلیساهای قبطی در مصر بیشتر فعالیت‌ها و برنامه‌های خود را به حالت تعلیق درآورده‌اند. آن‌ها به‌جای برگزاری یک مراسم دسته‌جمعی بزرگ قصد دارند چندین مراسم کوچک برای جلوگیری از ازدحام جمعیت و انتشار ویروس کرونا برگزار کنند. کلیسای مارونی در لبنان به کشیش‌ها دستور داده است که نان «همدلی و صمیمیت» را به جای این‌که روی زبان عبادت‌کنندگان قرار دهند، به دست‌شان دهند. در این کلیسا از مایع ضدعفونی‌کننده به جای آب مقدس استفاده می‌شود. در اورشلیم، دیوار غربی یا «دیوار ندبه»، مقدس‌ترین مکان که در آن یهودیان مجاز به عبادت و دعا هستند، متروک است. خاخام‌ها از یهودیان خواسته‌اند که سنگ‌های مقدس را نبوسند.

قم، ایران

ایران دیرتر دست به کار شده است. پس از چین و ایتالیا، بیش‌ترین تعداد موارد تایید‌شده‌ی ابتلا به کرونا در ایران گزارش شده است. با این‌وجود مقامات ایران برای چند هفته از بستن زیارت‌گاه‌ها و اماکن مذهبی شلوغ در قم، شهری مذهبی که مرکز شیوع ویروس جدید کرونا در ایران دانسته می‌شود، امتناع ورزیدند. با این‌حال وقتی مقامات سرانجام در 16 مارچ زیارت‌گاه‌های قم را بستند، تعدادی به رسم اعتراض به زور وارد این اماکن شدند. چند مورد اعتراض دیگر نسبت به بسته‌شدن اماکن مذهبی و زیارت‌گاه‌ها، در خارج از ایران نیز گزارش شده است. از جمله یکی در لبنان؛ مقامات پس از آن‌که گروهی از مردم در «عجلتون»، روستایی در کوهستان‌های شمال‌شرقی بیروت، در مورد تغییر رسم و رسوم عبادات دینی-مذهبی دست به اعتراض زدند، مجبور شدند تدابیر سخت‌گیرانه‌ای را روی دست بگیرند.

اکثرا این تغییرات را پذیرفته‌اند و برای برخی از گروه‌ها این تغییرات دلیل کوچکی برای سرگرمی شده است. تابوی جدید در مورد تماس و دادوستد اجتماعی برای بسیاری از افراد خاورمیانه که دست‌دادن و بوسیدن گونه‌ در میان‌شان یک رسم کهن بود، بیگانه است. با این‌حال این کلاه برای مسلمانان سنتی قدیمی شده است؛ آن‌ها از قبل از تماس جسمی با جنس مخالف خودداری می‌کردند. آن‌ها به جای نوآوری‌های ناشی و نچسبی چون به‌هم‌زدن آرنج موقع سلام و احوال‌پرسی، به رسمی بازگشته‌اند که از قدیم وجود داشت: گذاشتن دست روی قفسه‌ی سینه و اندکی خم‌شدن به رسم احترام. با همه‌گیری جهانی ویروس کرونا، چیزها بسیاری تغییر کرده است، اما نه همه‌چیز.