وزارت تحصیلات عالی افغانستان به‌تازگی نصاب‌های جدید 44 رشته‌ی تحصیلی را نشر کرده است. این رشته‌ها دانشکده‌های انجنیری، حقوق و علوم سیاسی، زراعت، تعلیم و تربیه و شرعیات را شامل می‌شود. وزارت تحصیلات عالی گفته است که «برنامه‌ی ملی بازنگری و انکشاف نصاب‌های تحصیلی دانشگاههای کشور» از بیش از دو سال پیش آغاز شده است. قرار است در طی این برنامه 165 رشته‌ی مختلف دوره لیسانس در کشور پوشش داده شود. این برنامه با شعار «ملت واحد – نصاب تحصیلی واحد» اجرا می‌شود. قرار است براساس این برنامه نصاب‌های تحصیلی دانشگاههای خصوصی و دولتی در کشور یکسان شود.
وزارت تحصیلات عالی گفته است که نصاب‌های تحصیلی جدید در یک روند تخصصی براساس نیاز بازار کار و معیارهای بین‌المللی تهیه شده است. برخی از استادان دانشگاه و دست‌اندرکاران این برنامه نیز روند تهیهی نصاب‌های جدید را دست‌کم از بیش از دو دهه به این‌سو بی‌پیشینه گفته است. اما با آن‌هم گفته‌اند که این برنامه آنچنانی که باید اجرا می شد نشده و نواقصی در آن وجود دارد. به‌ویژه در بخش تعامل و مطابقت نصاب تحصیلی با بازار کار و کمک به مهارت‌های عملی دانشجویان.
برخی از استادان دیگر بنابر نبود زمینه‌ی تطبیق نصاب‌های جدید تحصیلی به‌شدت از آن انتقاد کرده و گفته‌اند که تهیهی نصاب تحصیلی و تعلیمی در پیوند با همدیگر نیاز به کار بنیادی‌تری دارند که در آن سطح برداشت و توانایی افهام و تفهیم دانشجویان و استادان باید در نظر گرفته شود.
مسئولان دانشگاههای خصوصی نیز نگرانند که ممکن است نصاب تحصیلی جدید که به‌گونه‌ی یکسان تهیه شده برای‌شان دست‌وپاگیر شود. هرچند که وزارت تحصیلات عالی گفته است که در تهیهی نصاب‌های جدید نمایندگان و متخصصان بخش خصوصی تحصیلات عالی نیز دخیل بوده است. برخی از دست‌اندرکاران به اطلاعات روز می‌گویند که در نصاب‌های جدید انعطاف‌پذیری وجود دارد که دست دانشگاه‌ها را برای عملکرد دگرگونه و فراتر باز می‌گذارد.
سه سال پیش اشرف غنی در یک مراسم دانشگاهی از نصاب کهنه و ناکارآمد دانشگاههای دولتی به‌شدت انتقاد کرده بود. او در آن مراسم خواستار اقدام فوری برای اصلاحات نصاب تحصیلی شده بود. آقای غنی گفته بود که نصاب تحصیلی دانشگاه‌ها پاسخ‌گوی نیازمندی‌ها نیست و ادامه‌ی این وضعیت فاجعه به باور می‌آورد.
از یک طرف دانشجویان نیز هرازگاهی از شیوه‌های کهنه و فرسوده تدریس در دانشگاه‌ها به‌ویژه دانشگاههای دولتی شکایت دارند. روش‌های کهنه‌ی تدریس در دانشگاههای افغانستان و فاصلهی عمیق آن با بازار کار از عامل‌های عمده‌ی بیکاری است. جزوه‌های درسی فرسوده و کهنه و پرسش‌های غیرمعیاری آزمون پایانی سمیسترها در اکثر از دانشگاه‌ها، سال‌هاست که برای دانشجویان آزاردهنده است.
در نصاب جدید چه آمده است؟
عارف نعیم‌زاد، رییس دانشکده‌ی انجنیری دانشگاه کابل و یکی از دست‌اندرکاران برنامه تهیه نصاب تحصیلی می‌گوید که در نصاب جدید منابع و کتاب‌های درسی به‌روز صریحا معرفی شده است. استادان دانشگاه از کتاب‌هایی استفاده خواهند کرد که از نشر آن بیش از ده سال نگذشته باشد و ویراست نهایی آن باید استفاده شود. آقای نعیم‌زاد می‌گوید که تهیهی جزوه یا به اصطلاح رایج «چپتر» در دانشکده‌ی‌های مثل انجنیری کاملا متوقف شده است. او می‌گوید منابعی که اکنون در دانشکده‌ی انجنیری برای تدریس و مطالعه‌ی دانشجویان در نظر گرفته شده است کتاب‌های دانشمندان خارجی است.
به گفته‌ی آقای نعیم‌زاد گرچند کابرد «چپتر» در دانشکده‌های علوم اجتماعی، شرعیات، علوم سیاسی و … هنوز هم وجود دارد و ممنوع نشده است؛ اما در نصاب جدید منابع که استادان باید در تهیهی «درسنامه» استفاده کنند مشخص شده است. او می‌گوید که در نصاب جدید تأکید شده که منابع باید به‌روز، معیاری و براساس نیازمندیهای بازار کار باشد.
برخی از استادان دانشگاه معتقدند که در تهیهی نصاب تحصیلی که سال‌هاست وزارت تحصیلات عالی ادعا می‌کند روی آن کار می‌شود، سطحی برخورد می‌شود. احمد‌ضیا رفعت، استاد دانشگاه کابل می‌گوید که در تهیهی نصاب تحصیلی زمینه‌های تطبیقی و عملی آن نادیده گرفته می‌شود. آقای رفعت به این نظر است که در دانشگاههای افغانستان هنوز چالش زبان و ارتباطات در انتقال پیام آموزشی وجود دارد. به گفته‌ی او این چالش ریشه در معارف دارد. آقای رفعت می‌گوید تا زمانی که استادان دانشگاه در سطح وسیع آن حتا در نوشتن متن مشکل داشته باشند چه انتظاری وجود دارد که بتوانند کتاب و جزوه‌های درسی معیاری تهیه کنند. همین طور سطح توانایی دانشجویان نیز نادیده گرفته می‌شود.
آقای رفعت با انتقاد از روند تهیهی نصاب تحصیلی می‌گوید که در این روند صرفا نمایشی و سطحی برخورد می‌شود. او به اطلاعات روز گفت که تهیه‌کنندگان نصاب وارد جزئیات چالش‌ها نشده و نمی‌شوند. به باور او هر دو سال وزارت تحصیلات عالی اعلام می‌کند که گویا روی نصاب تحصیلی کار می‌شود اما به جزء برخی از برنامه‌های ناقص و محدود کار جامع و بنیادی هنوز انجام نشده است: «اگر قرار باشد واقعا روی نصاب‌ها کار شود باید در سطح دیپارتمنت‌ها کار شود. متخصصان باید فرضا در 150 دیپارتمنت در هر دیپارتمنت 20 – 25 مضمون و جمعا 2500 مضمون را مورد بررسی قرار دهد. اما این کار نمی‌شود و وزارت تحصیلات عالی که گرچند وظیفه‌اش پالیسی‌سازی و مدیریت برنامه‌های تحصیلی است، هیچ آگاهی از وضعیت در سطح دیپارتمنت‌ها ندارد.»
اما آقای نعیم‌زاد می گوید که در تهیهی نصاب تحصیلی جدید که 44 رشته‌ی آن تا کنون تکمیل شده است، برای هر رشته یک هفته بحث شده است. او گفت در نشست‌های بازنگری نصاب تحصیلی نمایندگان و استادان دیپارتمنت‌ها حضور داشته و نسخه‌ی قدیمی نصاب و چالش‌های آن از سوی خود آنان مطرح شده است.
فاصلهی زیاد دانشگاه و بازار کار
انتظار می‌رود که نصاب جدید تحصیلی چنانی که وزارت تحصیلات عالی ادعا می‌کند براساس نیازمندیهای بازار کار باشد. این مسأله در روند تهیهی آن نیز باید لحاظ شده باشد. در این ارتباط آقای نعیم‌زاد گفت که حدود 17 نماینده از نهادهای استخدام‌کننده‌ی دولتی و خصوصی نیز در جریان تهیهی نصاب حضور داشتهاند تا زمینه‌ی تطبیق و تعامل نصاب تحصیلی با بازار کار فراهم شود. اما آقای نعیم‌زاد حضور موثر این نمایندگان را ناکافی می‌داند. او به اطلاعات روز گفت که هرچند نمایندگان محدود از وزارت‌خانه‌ها و بخش خصوصی حضور داشتند، اما ساکت بودند و دیدگاهی در تهیهی نصاب تحصیلی نداشتند.
آقای نعیم‌زاد می‌گوید که فاصله میان بازار کار و نظام تحصیلی در سایر کشورها هم معمول است. اما در افغانستان بیشتر و عمیق‌تر است. او گفت در این زمینه تا هنوز کار اساسی انجام نشده است. به پیشنهاد او در تهیهی نصاب تحصیلی نمایندگان وزارت‌خانه‌ها و بخش خصوصی باید حضور کافی و موثر داشته باشند، اما به گفته‌ی آقای نعیم‌زاد متأسفانه در این دور از تهیهی نصاب حضور موثر نداشته‌اند و این چالش بزرگی است.
نگرانی‌های بخش خصوصی
با باور آقای نعیم‌زاد هرچند روند تهیهی نصاب تحصیلی جدید در بیش از 20 سال گذشته بی‌پیشینه بوده است. او به اطلاعات روز گفت که نصاب تحصیلی جدید برپایه نظامی آموزشی شاگردمحور استوار شده است. به گفته‌ی او نصاب قبلی قدیم و کلاسیک بود که تقریبا از سا‌ل‌های 1370 هـ ش تا کنون تغیر اساسی به آن نیامده بود. او به اطلاعات روز گفت که حتا برخی از دانشگاههای خصوصی هیچ معیاری در تدریس ندارند و جزوه‌های درسی را با نوشته‌های دست‌خطی به دانشجویان می‌دهند. نصاب تحصیلی جدید حداقل می‌تواند این‌گونه دانشگاههای خصوصی را کمک و با معیارها برابر کند. او همچنان گفت: «در نصاب جدید به‌نحوی دیدگاه‌ها و منابع درسی دانشگاههای مختلف به هم ادغام و ترکیب شده است. این کار منابع درسی دانشگاه‌ها را هماهنگ می‌کند و در بازار کار اختلاف‌ها را از بین می‌برد. وجه مثبت عمده‌ی نصاب تحصیلی جدید همین است. نصاب جدید نسبتا معیاری است اما متأسفانه دیدگاه‌ها برای تطبیق آن هنوز جدی نیست، کلاسیک و قدیمی است.»
نگرانی مسئولان اتحادیه‌ی دانشگاههای خصوصی نسبت نصاب تحصیلی جدید این است که ممکن وزارت تحصیلات عالی با همسان‌سازی نصاب‌های تحصیلی دانشگاههای خصوصی و دولتی از عملکرد خلاقانه‌ی برخی از دانشگاههای خصوصی جلوگیری کند. ذاکرحسین ارشاد، معاون اتحادیه‌ی دانشگاههای خصوصی به اطلاعات روز می‌گوید که نصاب تحصیلی جدید برخی از دانشگاه‌هایی که ظرفیت تدوین نصاب را ندارند کمک می‌کند، اما اگر انعطاف‌پذیری در آن نباشد ممکن است جلو فعالیت دانشگاه‌هایی را بگیرد که ظرفیت و امکانات فراتر از آن را دارد.
اما آقای نعیم‌زاد می‌گوید که در روند تهیهی نصاب تحصیلی جدید، نمایندگان برخی از نهادهای خصوصی نیز حضور داشتهاند. او گفت که انعطاف‌پذیری در اجرای برنامه‌های دانشگاه‌ها در نصاب جدید تحصیلی در نظر گرفته شده است.
آقای نعیم‌زاد می‌گوید که قرار بوده برنامه‌ی تهیهی نصاب تحصیلی جدید، زیر نظر متخصصان هندی در آن کشور انجام شود، اما بنابر بنابر دلایل نامعلوم این کار نشده است. هرچند متخصصان محدودی خارجی در برنامه حضور داشتهاند.