«توافقنامه شرمناک»

یک عصر پاییزی یک گروه 27 نفری از پناهجویان افغان به‌شمول زن، کودک، سالمند و چند جوان یکی از شهرهای غربی ترکیه را به قصد یونان ترک می‌‌کند. هوای آخر ماه میزان سرد و گاه‌‌گاهی باران هم می‌‌بارد. این گروه پناهجویان مجبور می‌‌شود شب را در جنگلی نزدیک سواحل دریای ایژه سپری کند. گلالی (مستعار) می‌بیند که کودکان در هوای سرد و ناملایم چگونه گریه می‏‌کند و به دستور قاچاق‌‌بر چگونه آن‌ها را با قرص خواب‌‌آور آرام می‌‌کند تا مبادا نیروهای ساحلی و دریایی ترکیه از حرکت آن‌ها بو ببرد و اگر از سوی نیروهای ساحلی گرفتار شوند، فرجام معلوم است: اخراج اجباری به ایران.

وضعیت بحرانی، طوفان دریا و خطرات گذر از کوه‌‌های میان ارومیه ایران و شهر وان ترکیه ذهن گلالی را درگیر و راکد کرده است. به‌خصوص گلوله‌‌هایی که از سوی سربازان مرزی ایران به‌سوی گلالی شلیک شده است: «در مرز پولیس‌‌های ایران به‌سوی ما فیر می‌‌کردند، پولیس‌‌های مرزی ترکیه با موترهای لاری خود ایستاد بودند که مبادا برگردیم به ترکیه.»

رویای زندگی بهتر

گلالی نزدیک به ده سال در مکاتب خصوصی کابل معلم بوده و در عین حال علوم اجتماعی را هم در کابل خوانده است. برای رسیدن به زندگی بهتر سرانجام در چهارم میزان 1398 خورشیدی کابل را به مقصد ایران و از آن‌جا به‌صورت قاچاقی مرزهای کوهستانی میان ایران و ترکیه را گذرانده وارد ترکیه می‌‌شود. در ترکیه دستگیر و بعد از سپری‌کردن «سه شب در روی سنگ‌های سرد در زندان» در ترکیه، به ایران اخراج می‌‌شود. گلالی وقتی از جنگل به‌سوی ساحل دریایی ایژه حرکت می‌‌کند، خطر غرق‌شدن در دریا، خاطرات یک بار اخراج‌‌شدن به ایران، فیر گلوله و در نهایت غم پدر و مادر در ذهنش ورق می‌خورد. صفحه آخر نمی‌‌شود که به ساحل دریایی ایژه رسیده و همه 27 نفر سوار یک قایق بادی می‌‌شود: «بلاخره خود را به دریا انداختیم. دریا پر از موج و پر از تلاطم بود. رعد و برق بود و کشتی ما سوراخ شد. پنج ساعت میان آب بودیم. آب داخل کشتی آمده بود و همه دعا می‌‌کردیم که بخیر تیر شویم و برسیم.»

«دو ساعت مانده بود که به یونان برسیم، پولیس مرزی یونان ما را پیدا کردند. هرچه می‌‌گفتند که ایستاد شوید، ما شما را را کمک می‌کنیم، ما از ترس این‌که دوباره به ترکیه رد مرز نکنند، فرار می‌‌کردیم و با دستان خود [آب را] پارو می‌‌زدیم تا به یونان برسیم.» در نهایت قایق که گلالی در آن سوار است، با تناب نیروهای دریایی یونان به دام می‌افتد و گلالی با 26 پناهجوی دیگر دستگیر می‌‌شوند. شب که گلالی دستگیر می‌شود، نیروهای ساحلی یونان پنج کشتی دیگر را هم دستگیر کرده است: «یک کشی نه متری بادی را که با هفتاد پناهجو در حال غرق‌شدن بوده، هم دستگیر کرده بود. همه مسافرین رنگ باخته بودند، لرزه و گریه می‌کردند.»

مشقت‌‌های گلالی را فردین (مستعار)، پناهجوی دیگر افغان هم سپری کرده است، با این تفاوت که درخواست پناهندگی فردین چهار بار از سوی اداره مهاجرت یونان رد شده است. درخواست پناهندگی گلالی در یک وضعیت پر از ابهام قرار دارد. مثل گلالی، فردین و هزاران پناهجوی دیگر افغان که با گذر از هفت‌خوان رستم در یونان شب و روز را در بیم و امید به‌سر می‌‌برند؛ ترس از اخراج اجباری و امید قبول‌شدن درخواست پناهندگی‌‌شان.

براساس آمار دو ماه قبل فعالان حقوق پناهندگان در اروپا، تنها در جزیره لیسبوس یونان از 26 هزار پناهجو، 17 هزار آن را شهروندان افغان تشکیل می‌‌دهند. مقبول صدیقی، مدافع حقوق پناهجویان در آلمان می‌‌گوید: «چیزی حدود 70 درصد پناهجویان این جزیره را شهروندان افغانستان تشکیل می‌‌دهد که بیشترشان جواب رد دریافت کرده‌اند.»

فردین در انتخابات ریاست‌جمهوری سال 1393 خورشیدی در یکی از ولسوالی‌‌های نسبتا ناامن ولایت هرات به‌عنوان مدیر انتخابات کار می‌کرده است. در زمانی که طالبان انگشتان شماری از شهروندان را به‌دلیل اشتراک در انتخابات می‌‌برید، فردین ترجیح می‌دهد راه مهاجرت را برای رسیدن به زندگی امن در پیش بگیرد.

در آن انتخابات محمداشرف غنی پیروز انتخابات اعلام شد و در حکومت آقای غنی شماری زیادی از شهروندان افغانستان مجبور به ترک وطن شدند. براساس آمار وزارت مهاجرین و عودت‌‌کنندگان افغانستان در پنج سال گذشته حدود دو میلیون شهروند افغانستان، کشور را ترک کرده‌‌ و شماری زیادی از آن‌ها به قصد رسیدن به اروپا و استرالیا جان‌‌های‌شان را به خطر انداختند. شماری زیادی از این پناهجویان در شهرها و جزایر یونان در دهلیز کشورهای عضو اتحادیه اروپا به‌سر می‌‌برند.

«توافقنامه شرمناک»

تا حدود یک ماه پیش، این پناهجویان تنها سختی‌‌های زندگی در کمپ‌‌ها و اتاق‌‌های اجاره‌‌ای را تحمل می‌‌کردند و در فکر رسیدن به یکی از کشورهای اروپایی شب‌‌ها را سحر می‌‌کردند. اما امضای یک توافقنامه میان یونان و افغانستان به گفته‌ی پناهجویان خواب را بر آن‌ها را حرام کرده است. پناهجویان و فعالان حقوق پناهجویان می‌‌گویند که این توافقنامه «شرمناک» است، اما دولت افغانستان می‌‌گوید که ربط به پناهجویان ندارند.

حدود یک ماه قبل (۳۰ میزان)، میرویس ناب، معین سیاسی وزارت امور خارجه کشور با میلتادیس واروتسیاتس معین اول وزارت امور خارجه یونان توافقنامه‌‌ای را در آتن پایتخت یونان به امضا رساند که وزارت خارجه از آن به‌عنوان «یادداشت تفاهم مشورت‌‌های سیاسی میان وزارت‌‌های امور خارجه دو کشور» یاد کرده است.

در اعلامیه‌‌ی وزارت خارجه آمده است که براساس این یادداشت تفاهم، وزارت‌های امور خارجه دو کشور مشورت‌های منظم را جهت بررسی همه ابعاد روابط دوجانبه، تبادل دیدگاه‌ها درباره موضوعات منطقه‌ای و بین‌المللی مورد علاقه به‌شمول حمایت و دفاع از حقوق مهاجرین افغان در یونان انجام خواهند داد.

در عین حال، در اعلامیه‌‌ی وزارت امور خارجه‌‌ یونان آمده است که معاون اول وزارت خارجه‌‌ یونان «موضوع تسهیل بازگشت داوطلبانه برای شهروندان افغانستان را که حق حمایت بین‌المللی را ندارند، مطرح کرد و با استقبال مثبت ناب (میرویس ناب) از پیشنهاد یونان برای انعقاد تفاهم‌نامه همکاری دوجانبه روبه‌رو شد.»

به نقل از اعلامیه‌‌ی وزارت خارجه یونان، آقای واروتسیاتس در دیدار با آقای ناب تأکید کرده است که موضوع بازگشت پناهجویان بخش اساسی پیمان مهاجرت و پناهندگی جدید اتحادیه اروپا است. در اعلامیه‌ی وزارت خارجه افغانستان اما برگشت/اخراج پناهجویان غیرقانونی ذکر نشده است.

معاون وزیر خارجه یونان گفته است که بیش از 40 هزار پناهجوی افغان در یونان به‌سر می‌‌برند که «بسیاری از آن‌ها دارای وضعیت پناهندگی‌اند، برخی از آن‌ها دارای وضعیت پناهندگی نیستند و مهاجر غیرقانونی محسوب می‌شوند.» رسانه‌‌های یونانی و خبرنگاران در یونان تیتر«برگشت پناهجویان غیرقانونی» را برای این تفاهمنامه به‌کار برده‌‌اند.

امضای این توافقنامه نگرانی‌‌های زیادی در میان پناهجویان افغان در یونان و فعالان حقوق پناهجویان در پی داشته است.

«جلو این ستم باید گرفته شود»

مقبول صدیقی، مدافع حقوق پناهجویان در آلمان به اطلاعات روز می‌‌گوید که همه ترس از برگشت اجباری دارند؛ چیزی که اتحادیه اروپا و دولت افغانستان به آن برچسپ داوطلبانه می‌‌زنند و برگشت داوطلبان اصلا واقعیت ندارد: «اگر این توافقنامه عملی شود -ترس من این است که عملی می‌شود- به این معناست که بیشتر پناهجویان جواب رد گرفته و به افغانستان برگردانده می‌‌شوند. درحالی‌که از نگاه امنیتی افغانستان در وضعیت بدی قرار دارد و این تصمیم عاقلانه نخواهد بود و هیچ دلیل منطقی برای برگشت اجباری پناهجویان نمی‌‌بینم. واقعا نمی‌‌دانم که دولت افغانستان این ظلم بزرگ را با چه منطقی به مردم توضیح می‌‌دهد؟»

به باور آقای صدیقی، شماری زیادی از افغان‌‌ها ده سال یا بیشتر از آن است که در یونان زندگی می‌‌کنند، با آن‌که درخواست پناهندگی‌‌شان رد شده اما بازهم می‌‌توانند زندگی کنند، کار و گشت‌وگذار کنند: «آن‌ها تشکیل خانواده داده، کودکان مکتب می‌‌روند، خویش و قوم برای‌شان ساختند. چون افغانستان امن نیست یونان نمی‌‌تواند آن‌ها را اخراج کنند، اما این توافقنامه نگرانی‌‌های زیادی در بین پناهجویان به‌وجود آورده است.»

این فعال حقوق پناهجویان می‌‌گوید که شماری زیادی از این پناهجویان قبلا هم به مدت 20 یا 30 سال در ایران و پاکستان مهاجر بوده و در افغانستان هیچ کسی را ندارند و در میان آن‌ها هزاران کودکی بدون سرپرست است که وقتی به افغانستان برگردند هیچ شانسی برای زندگی عادی را ندارند: « دولت افغانستان قادر به ارائه چنین خدماتی است که چنین توافقنامه شرمناکی را به امضا می‌رساند؟»

«این خبر به قدری برای ما پناهجویان دردناک و تأسف‌آور است که این را آقای رییس‌جمهور به هیچ وجه درک نمی‌کند. ما از کشوری که مدارس، مکاتب، دانشگاه، مسجد، خیابان، کوچه و… که هیچ کدامش امنیت ندارد پا به فرار گذاشته و از مرزهای خاکی و آبی خود را برای آینده‌‌ی روشن به کشورهای اروپایی رسانیدیم. اگر شما می‌توانستی امنیت و آزادای ما را تضمین کنی، هیچ‌گاه به خود اجازه نمی‌دادیم خاک وطن را به بهشت دست‌ساز اروپا ترجیح دهیم. اما ظاهرا این حرف‌ها از ادراک شما خارج است زیرا شما فرزندان‌تان همراه چندین بادیگارد در کشورهای خارجی در امنیت و آسایش و رفاه کامل به‌سر می‌برند و برای شما جان ما و آینده ما چه اهمیتی دارد!؟» این پاسخ فردین به پرسش من در مورد نگرانی‌‌های او بود.

او در صحبت با اطلاعات روز گفت: «دست از سر ما بردارید لطفا و به‌جای این‌که پی‌گیر [حامی] مهاجرین باشید فکری برای آوردن امنیت در کشور کنید.»

وزارت‌های خارجه شمار زیادی از کشورهای اتحادیه اروپا به‌شمول هالند، یونان و آلمان افغانستان را یک کشور خطرناک می‌‌داند و شهروندان‌‌شان را از سفر به افغانستان هشدار می‌‌دهند.

آقای صدیقی همچنان می‌‌گوید که این «معامله دولت» افغانستان خلاف عرف بین‌المللی و خلاف کنوانسیون ۱۹۵۲ ژنو است. براساس کنوانسیون ژنو «وقتی کسی درخواست پناهندگی می‌‌دهد، تا زمانی که دادگاه حکم برگشت ندهد، هیچ کسی دیگری نمی‌‌تواند او را به کشورش برگرداند.»

او می‌‌گوید که این توافقنامه برد عملی ندارد چون در افغانستان شرایط برای زندگی مناسب نیست و پناهجویان که اخراج هم شوند، دوباره برمی‌‌گردند: «جلوی این ستم باید گرفته شود و دولت افغانستان حق این کار را ندارد.»

پاسخ حکومت افغانستان

مقامات وزارت خارجه‌‌ی افغانستان در پاسخ به انتقادهای پناهجویان افغان در یونان و فعالان حقوق پناهجویان می‌‌گویند که هیچ توافقنامه‌‌ای در مورد اخراج پناهجویان میان افغانستان و یونان به امضا نرسیده است.

میرویس صمدی، سفیر افغانستان در یونان به اطلاعات روز می‌گوید که در مورد برگرداندن پناهجویان افغان از کشور یونان هیچ تفاهمنامه‌‌ای میان دو دولت امضا نشده است: «توافقنامه‌‌ای که بین معین وزارت خارجه افغانستان و یونان به امضا رسید، مختص به مشورت‌‌های سیاسی میان وزارت‌های خارجه دو کشور است که این در دنیا معمول است.»

آقای صمدی می‌‌گوید که معین وزیر خارجه کشور در دیدار با معین وزارت خارجه یونان روی حمایت از حقوق پناهجویان، تسریع روند ادغام آن‌ها در جامعه یونان و رسیدگی به وضعیت کمپ‌‌های مهاجران صحبت کرد.

او می‌‌گوید که هیچ مورد اخراج اجباری از یونان تا هنوز وجود ندارد، اما از جلوگیری مهاجرت‌‌های غیرقانونی حمایت می‌‌کند.