شبکه زنان افغان
طالبان همیشه نگاه خشک و انعطاف‌ناپذیری نسبت زنان داشته است. به همین دلیل نه‌تنها هیچ نقشی برای زنان قایل نشده بلکه محدودیت بسیار شدید را علیه زنان وضع کرده‌اند، از جمله در مورد خروج زنان از خانه بدون محرم شرعی. طالبان این کار را مبنای فقهی و اسلامی داده‌اند. این وضعیت علیه زنان تا به امروز در مناطق تحت تسلط طالبان ادامه دارد.
پس از فروپاشی رژیم طالبان وضعیت زنان تغییر کرد. در دولت پساطالبان محدودیت‌های زیادی از سر راه زنان برداشته شد و نقش زنان در عرصه‌های مختلف به رسمیت شناخته شد. اما با این‌حال هرگز زنان جایگاه واقعی خود را باز نیافت. ساختار سنتی جامعه همچنان برخی محدودیت‌ها را علیه زنان حفظ کرد. گاهی در زیر چتر جمهوریت اتفاق‌هایی رخ داد که مصداق بارز نقض حقوق زنان بود. آخرین مورد دستور ولسوال ولسوالی کهمرد به شفاخانه است مبنی بر این‌که از مداوای زنان بدون محارم شرعی خودداری کنند. هرچند این دستور خیلی زود واکنش برانگیز شد و در نتیجه پس گرفته شد، اما پرسش اساسی این است که چرا واقعا مسأله‌ی محارم شرعی همیشه برای زنان در افغانستان یک مسأله است. آیا اسلام حکم می‌کند که زنان را باید محارم شرعی آنها همراهی کنند؟ در افغانستان امروز همراهی یک زن توسط محرم شرعی چقدر عملی است؟
برپایه این وضعیت، شبکه زنان افغان پرسش‌های مشخصی را در این رابطه به علما و کارشناسان دینی و همچنان فعالین حقوق زن در میان گذاشته است تا روشن شود که آیا این رفتار با زنان مبنای دینی دارد یا یک رفتار سلیقه‌ا‌ی است؟ اصولا چنین چیزی عملی است یا نه؟ یافته‌ها به طور کل این است که از نظر اسلام بیرون‌شدن زنان با محارم شرعی از خانه الزامی ندارد و رفتار کسانی که چنین محدودیتی را بر زنان اعمال میکنند، ناشی از کج‌فهمی و تفسیر نادرست از منابع دینی و بی‌خبری از تاریخ است. از طرفی، این خواست در جامعه عملی نیست. در ادامه به نظر چند تن از این کارشناسان پرداخته می‌شود.
دیدگاه دین مبین اسلام پیرامون فعالیت‌های زنان و همراهی آنان توسط محارم شرعی چیست؟
دیزی خان بنیانگذار ابتکار اسلامی زنان در معنویت و برابری، بزرگترین شبکه جهانی زنان مسلمان متعهد به ایجاد صلح، برابری جنسیتی و کرامت انسانی می‌گوید در دین مبین اسلام زن همانند مرد از یک شخصیت حقوقی و مذهبی برخوردار بوده و یک عنصر مسئولیت‌پذیر، یک شهروند آزاد و یک بنده خداوند(ج) میباشد. در برابر آزادی و تحرکات مشروع و قانونی وی هیچ‌گونه محدودیت و ممانعتی وجود ندارد، زیرا زن مانند مرد حق دارد منافع خود را جست‌وجو نماید و توانایی‌ها و استعداد خویش را در تمام فعالیت‌های بشری تجربه کند. در زمان پیامبر(ص) زنان هیچگاه در حصار خانه به سر نمی‌بردند، بلکه در عرصه‌های سیاسی، اجتماعی، دینی … جامعه نقش فعال ایفا می‌نمودند.
نقش اقتصادی زنان در جامعه از جمله نقش‌های به شمار می‌رود که نشان‌دهنده حضور فعال و مؤثر زن در جامعه را وانمود می‌کند، یعنی نشان می‌دهد که زنان در عرصه‌های اقتصادی حضور فعال در جامعه دارند (سوره النساء، آیه ۳۲). به زنان استقلال اقتصادی داده شده است تا آنها بتوانند همانند مردان از حق مالکیت و ملکیت برخوردار باشند. در پیوند به این مسأله باید گفت که قرآنکریم به زنان این حق را داده است که از مال و دارایی خویش مطابق نیازمندی‌های خود و بدون هرگونه نظارت و مراقبت از جانب کسی دیگری استفاده نمایند. آیه مذکور منفعت اقتصادی و مالکیت زن و مرد را تصدیق می‌دارد که در واقع یکی از مثال‌های بارز و مشارک اجتماعی به شمار می‌رود و این تصور و پندار نادرست را که گویا منفعت اقتصادی و مالکیت تنها در گرو و انحصار مردان میباشد، به صراحت مردود می‌شمارد.
در آیه متذکره از حضور محارم شرعی در فعالیت‌های اقتصادی زنان هیچ‌گونه تذکری به عمل نیامده است. در سوره القصاص آیات ۲۳ و ۲۶ به کار اجتماعی دختران حضرت شعیب(رض) اشاره صورت گرفته است و نشان می‌دهد که در برابر کار زنان به منظور کسب درآمد و داشتن عواید هیچ‌گونه موانع وجود ندارد و زنان می‌توانند بدون محارم شرعی کار نمایند و از نقش اجتماعی برخوردار باشند.
فریده نیکزاد، ژورنالیست و مدافع حقوق زن، یک‌تن از بنیان‌گذاران آژانس پژواک، عضو کمیته مشترک حکومت و رسانه‌ها و عضو بورد مشورتی شبکه زنان ناروی می‌گوید عده‌ی از زنان بعد از مدت‌ها توانسته‌اند با سرمایه‌گزاری‌های کوچک در خانواده استقلال مالی داشته باشند و با این کار جایگاه‌شان نسبت به گذشته از لحاظ برخوردهای اجتماعی تغییر کرده است، زیرا با درآمدی که دارد مسئولیت‌های خانواده و حتا شوهر را به‌دوش می‌گیرند. و چون سطح بیکاری برای جوانان و مردان فعلا خیلی بلند است زنان جهت بازاریابی و توجه مشتریان داخلی و خارجی نیاز دارند همانند مردان تولیدات به‌خصوص صنایع دستی خویش‌را به نمایش بگذارند و در نمایشگاه‌های داخلی و خارجی اشتراک نمایند. درصورتی که محرم نداشته باشند همین است که جای رقابت‌شان خالی مانده و بازهم فضا برای مردان بیشتر مساعد می‌شود. این را نباید فراموش کنیم که زنان افغان طی چهار دهه اخیر فرزندان و شوهران‌شان را، که نان‌آور محسوب می‌شدند، ازدست داده‌اند و یا هم لادرک است. به همین دلیل بیشتر خانواده‌ها فعلا توسط زنان مدیریت می‌شوند و زنان نان‌آورند.
در اوایل ظهور دین مبین اسلام مسأله همراهی زنان توسط محارم شرعی چگونه بوده است؟
دیزی خان: در اوایل ظهور دین مبین اسلام ، شماری زیادی از زنان که به منظور مشرف‌شدن به دین مبین اسلام هجرت نمودند این کار را به تنهایی انجام می‌دادند و آنها خانواده و حتا همسران خویش را ترک می‌نمودند. آنها فواصل طولانی را مسافرت می‌کردند و بدون داشتن محارم شرعی تا به پیامبر(ص) بیعت نمایند. به همین ترتیب، زنان در اولین و دومین کنفرانس عقبه که قبل از مهاجرت به یثرب (مدینه) برگزار گردیده بود اشتراک ورزیدند، که در واقع به تأسیس دولت اسلامی انجامید.
زنان و مردان مسلمان علاوه بر انجام فریضه‌های دینی خویش، ترغیب می‌شوند تا دانش معنوی، تقوا و عدالت را جست‌وجو نمایند. هر گاه یک زن صرف به خانه محدود بماند و از دسترسی به اماکن عامه مانند مکاتب، دانشگاه، مسجد، شفاخانه، محل کار و یا صندوق رأی‌دهی محروم گردد، یقینا که هیچ‌کدام این فعالیت‌ها عملا امکان‌پذیر نخواهند بود. دین اسلام از حق دسترسی زنان به دارایی‌های مادی محافظت و حمایت می‌نماید. در دین مبین اسلام زن بدون هرگونه نظارت و مراقبت از جانب شخص دیگری، از حق استفاده، از مال و دارایی خویش برخوردار میباشد. در چارچوب اهداف عمومی شریعت، حمایت و افزایش سرمایه و مال به زنان و مردان حق می‌دهد تا کار نمایند و از کار خویش دستمزد عادلانه به‌دست آورند. این مورد شامل حفاظت از معیشت زندگی در یک محیط اقتصادی میباشد که کارگران را قادر می‌سازند تا سرمایه و دارایی مشروع و قانونی به‌دست آورند. تحمیل محارم شرعی بر زنان و وضع محدودیت کارنکردن بر آنها، در واقع آنان را از حقوق شرعی‌شان که شامل فراهم‌ساختن مخارج زندگی، به‌دست‌آوردن سرمایه و دستیابی به استقلال مالی است، محروم می‌سازند.
عادله محسنی فعال حقوق زن، عضو کمیته تعدیل قوانین احوال شخصیه تشیع، عضو قانون منع خشونت علیه زن، قانون خانواده، و یک‌تن از مؤسسین کمیته مشارکت سیاسی زنان افغانستان به نقل از قرآن می‌گویددر جنبش بزرگ سیاسی – اجتماعی مهاجرت، زنان نیز با مردان نقش مشابه ایفا نموده‌اند و شانه به شانه با مردان مسلمان برای حفظ و گسترش اسلام مهاجرت می‌نمودند ( سوره النساء، آیات ۹۷ و ۹۸). در سوره القصاص آیات ۲۳ و ۲۶ به کار اجتماعی دختران حضرت شعیب رضی الله عنه اشاره صورت گرفته است و نشان می‌دهد که در برابر کار زنان به منظور کسب درآمد و داشتن عواید هیچ‌گونه ممانعت وجود ندارد و آنها می‌توانند بدون محارم شرعی کار نمایند و از یک نقش اجتماعی برخودار باشند.
خداوند متعال در سوره القصاص، آیه ۱۱، به نقش مادر و خواهر حضرت موسی(ع) اشاره نموده است و نشان می‌دهد که آنها چگونه در جامعه برای نجات پیامبر(ص) تلاش می‌نمودند و بدون داشتن محارم شرعی به فعالیت‌های خویش در جامعه ادامه می‌دادند.
تحمیل محدودیت‌ها چه تأثیری بر جایگاه زن در اجتماع دارد؟
دیزی خان: بعضی از مسلمانان آیه ۳۳ سوره ۳۳ را در مورد حکم بیرون نرفتن زنان بدون محرم و ماندن زنان در خانه استنباط میکنند، ولی اگر دقت به عمل آید این آیه به همسران پیامبر(ص) دستور داده است که با بیرون رفتن بدون موجب در سرک‌ها از زنان بت پرست تقلید نکنند. این آیه به «تمامی زنان مسلمان اطلاق نمی‌شود. محدودکردن فعالیت‌های زنان به خاطری است که از مورد سوءاستفاده قرار گرفتن‌شان با نبود اقارب (محارم) جلوگیری به عمل آید، و این تعبیر به حکم دین تعلق ندارد. قابل ذکر است که نیاز به داشتن محارم در دوران قرون وسطا احساس شد، چون‌که جنگ‌ها و آشفتگی‌های اجتماعی منجر به پاشیدن تمدن اسلام و فیودالیزم شد. تهاجم صلیبی‌ها، امنیت مردم عام را تهدید می‌کرد و امنیت شخصی زنان در معرض خطر قرار گرفت. فقها حکم دادند که جهت ایمن ماندن باید زنان یک محرم همراه‌شان داشته باشند. با گذشت زمان، این حکم تغییر شکل یافت و به طور کلی زنان را از رفتن به ساحات عامه منع کرد.
دستاوردهای زنان در طول تاریخ تمدن اسلامی فراتر از محیط مذهبی بوده است. روفیضه بنت سعد، یک نرس حاذق و ماهر بود و اولین کلینیک اضطراری موقت را تأسیس کرد که در جریان غزوات (جنگ‌ها) مجروحان را مراقبت و پرستاری می‌کرد. نوصیبه بنت کعب النصاریه متوفای ۶۳۴ و خواله بنت الازور متوفای ۶۳۹ به دلیل مهارت‌های جنگی‌شان مشهور بودند و هر دو در کنار مردان در غزوات زیادی شرکت کردند. خلیفه عمر(رض) الشیفا بنت عبدالله را به عنوان اولین تفتیش در بازار مدینه منصوب کرد که فعالیت‌های مشکوک در بازارها را کنترل می‌کرد و تاجران را در مورد مجاز بودن معاملات تجاری راهنمایی می‌کرد. او این کار را بدون محرم انجام می‌داد.
مسیحه فایز، مدافع حقوق زن، فعال حقوق بشر با تجارب هژده ساله در عرصه‌های منع خشونت علیه زن، برابری جنسیتی و حاکمیت قانون و همکار با نهادهای ملی و بین‌المللی می‌گویدفقر، مادر هر نوع فساد اجتماعی و ناهنجاری‌هایی مانند دزدی است. جامعه‌ای که از نظر اقتصادی دچار فقر نباشد امنیت اجتماعی بیشتری دارد. ما از نظر شرعی مسئولیت داریم که جامعه اسلامی را از فقر و بدبختی نجات بدهیم و این‌که کشورهای اسلامی از نظر اقتصادی فقیر هستند یکی از دلایلش عدم فعال بودن زنان است که ما نیمی از جامعه را مصرف‌کننده بار می‌آوریم و درامد و مخارج را فقط مسئولیت مردان می‌دانیم. این کار ما ریشه مذهبی ندارد، چنان‌که در صدر اسلام زنان مسلمان تجارت می‌کردند و در اجتماع حضور داشتند.
حمیده رمضانی، آگاه و دادخواه در زمینه حقوق زن، صلح و امنیت می‌گوید اگر حضور یک مرد در کنار هر زنی در یک جامعه اجباری تلقی شود، قبل از هر چیز، آن جامعه ناامن به نظر می‌رسد. ثانیا این قانون مسئولیت‌های اضافی را بر عهده مردان تحمیل می‌کند. این بدان معناست که۵۰ فیصد جامعه باید همیشه ۵۰ فیصد دیگر را همراهی کنند که از نظر اقتصادی و زمانی به صلاح یک جامعه نیست. علاوه بر همه‌ی این‌ها، نباید حقوق زنان را نادیده گرفت. زنان انسان هستند و از حقوق برابر مانند مردان برخوردارند. اگر آنها (طالبان) به‌خاطر ایمنی زنان این مطالبه را می‌نمایند، باید از همه بیشتر به موضوعات امنیتی بپردازند تا نسبت به محدودیت زنان.
چهل سال جنگ چگونه پویایی جنسیتی را در افغانستان تغییر داده است؟
عادله محسنی: در طول دهه‌های جنگ هزاران مرد افغان در جنگ‌ها جان خود را از دست داده‌اند. این باعث ایجاد خلای نیروی کار در اقتصاد گردیده است که متعاقبا با کارگران زن این خلا پر شده است. بیگانه خواندن حقوق زنان و نادیده‌گرفتن دستاوردهای حاصله زنان افغان بر کار آفرینی و رقابت در اقتصاد تأثیر منفی خواهد گذاشت و بسیاری را به فقر و گرسنگی باز می‌گرداند. داشتن یک محرم به صورت اجباری می‌تواند موانعی را در مسیر کسب تحصیلات عالی ایجاد کند، که به خاطر تأمین معیشت زندگی و مدیریت امور مالی آنها لازمی است. در بسیاری از مناطق افغانستان که افراد محافظه‌کار جامعه تلاش میکنند و تحرک زنان را منع میکنند و خواستار بودن محرم برای همراهی زنان در خارج از خانه‌شان هسنتد، بسیاری از حقوق تضمین‌شده زنان در دین اسلام را نقض میکنند. علاوه بر این، داشتن محرم برای دختر و زن از نظر علمی و منطقی غیرممکن است.
قدسیه رهین، عضو کمیته جوانان دادخواه برای صلح و فعال مدنیمی‌گوید بیایید در این‌جا با استفاده از منطق صحبت کنیم. تعداد افراد در خانواده‌های افغانستان حد اوسط هفت تن است. هرگاه در این حالت مادری را فرض کنیم (که یک معلم است و دخترانش به مکتب و دانشگاه می‌روند و دو پسرش در مکتب ابتدائیه هستند) که شوهرش را از دست بدهد، آن‌وقت چه پیش می‌آید؟ مادر نان‌آور خانواده است. در خانواده چه کسی او را به محل کارش برساند و در رفت و برگشت همراهی کند و کی باید دخترانش را همراهی کند؟ آیا پسران باید مکتب را ترک کنند و برای مادر و خواهرشان محرم باشند؟ آیا این غیرعادلانه و نقض حق تحصیل آنها نخواهد بود؟ آیا دختران باید تحصیل خود را ترک کنند؟ آیا این به معنای نقض حق تحصیل آنها نیست؟ یا مادر باید کار خود را ترک کند؟ آیا این نقض حق وی برای کسب درآمد نیست؟ کی مسئول رسیدگی به نیازهای خانواده خواهد بود؟ میلیون‌ها خانواده افغان در شرایط مشابه زندگی میکنند. ۴۲ سال جنگ، پویایی جنسیتی جامعه را تغییر داده است.
نجلا راحل، معاون انجمن مستقل وکلای مدافع، عضو ارشد شبکه زنان افغان و عضو شبکه زنان منطقه می‌گوید از آنجایی‌که قربانیان مستقیم جنگ در افغانستان را اکثرا زنان تشکیل می‌دهند، با مرگ همسران‌شان، زنانی که دارای فرزندان خردسال هستند مسئولیت‌های زیادی را به عهده می‌گیرند، از جمله تأمین نفقه و تحصیل فرزندانش. علاوه بر این، زنان موظف‌اند که در خارج از خانه در جامعه کار کنند تا مسئولیت‌های خود را در قبال یتیمان خود ایفا کنند. بنابراین اگر کارکردن جداگانه مردان و زنان را در نظر بگیریم، زمینه‌ی کار برای زنانی که باید زیر نظر یک مدیر و مرد کار کنند، محدود می‌شود و این روند از یک طرف باعث پیدا نتوانستن نفقه یتیمانش می‌شود و از طرف دیگر به تحصیل آنها توجه کافی نمی‌شود. در چنین حالت، و از آن‌جایی که آینده‌سازان میهن اطفال هستند، پس آینده‌ی میهن نیز در معرض خطر قرار خواهد گرفت.
آیا در سایر جوامع اسلامی هم باید زنان با محرم شرعی همراهی شوند؟
دیزی خان: زنان مسلمان در ۵۷ کشور عضو سازمان همکار اسلامی (OIC) برای سفر به کشورهای‌شان و یا به خارج از کشورهای‌شان به محرم احتیاج ندارند. در ماه جولای سال ۲۰۱۹ عربستان سعودی شرط داشتن و یا دریافت اجازه از محرم برای زنان جهت سفر، تحصیل، راه‌اندازی تجارت و یا کار برای تأمین معیشت را لغو کرد.
اما اگر افغانستان از چنین قوانین پیروی نکند نداشتن محرم تأثیر کاملا منفی بر زندگی زنان افغان وارد می‌کند. این امر باعث می‌شود دست زنان از تأثیرات مثبتی که بر جامعه وارد میکنند دور نگه داشته شوند. اما با تضمین امنیت زنان آنها می‌توانند در عرصه‌های عمومی شرکت کنند؛ صدا و دیدگاه‌های خود را در زمینه تدوین پالیسی‌های اجتماعی و امنیتی ارایه دهند و به تحقق صلح، ثبات و شگوفایی انسانی برای همه افغان‌ها کمک کنند.