رویکارآمدن طالبان در افغانستان، روزهای خوش را از آوازخوانان، نوازندگان و سازندگان آلههای موسیقی گرفته است و بسیاری از اهالی موسیقی به کشورهای دیگر کوچ کردهاند. در ولایت فرهنگی هرات در غرب افغانستان که موسیقی محلیاش نامآشنا و در عین حال مطرح است، اهل موسیقی در خفقان شدید بهسر میبرند.
زیر پرچم طالبان، فعالیت اهل موسیقی جایی ندارد و به همین دلیل تمام دفاتر آوازخوانان، مراکز آموزشی و همچنین کارگاههای ساخت آلههای موسیقی در هرات تعطیل شده است.
وداع اشکبار
بر بنیاد آمار اتحادیه هنرمندان موسیقی هرات تا پیش از رویکارآمدن طالبان، بیش از ۸۰ گروه موسیقی فعالیت داشتند، اما حالا هیچ کدام از این گروهها فعالیت ندارند.
از ترس طالبان بسیاری از آوازخوانان و نوازندگان هرات به ایران رفتهاند و در این کشور نیز در حالت بیسرنوشتی بهسر میبرند.
قاسم جامی، یکی از مشهورترین هنرمندان جوان هرات در سبک محلی است و با سقوط کابل بهدست طالبان خودش را به هرات رساند و راهی ایران شد. او در گفتوگو با روزنامه اطلاعات روز، لحظهی وداع از افغانستان را دشوار و در عین حال زجرآور توصیف میکند: «من با چشم پر اشک افغانستان را ترک کردم و میفهمیدم که در دورهی طالبان جایی برای فعالیت هنرمندان نیست. ای کاش ما میتوانستیم در کشور خود به فعالیتهای هنری ادامه بدهیم.»
او مانند دهها هنرمند موسیقی هرات هیچ امیدی برای برگشت به افغانستان در زمان حاکمیت طالبان ندارد. او از طالبان میخواهد که نباید مخالف هنر موسیقی باشند؛ چرا که در کشورهای اسلامی نیز هنر موسیقی ممنوع نیست.
بیکاری و موسیقی پنهانی
همچنین شمار زیادی از آوازخوانان و نوازندگان موسیقی در هرات، نیز خوش اقبال نبودند که افغانستان را ترک کنند. غلامنبی ۵۵ ساله یکی از آنان است. او سه دهه از عمرش را صرف نواختن ساز در محافل خوشی هراتیان کرده است، اما حالا با پهنشدن بساط حکومت طالبان، دو ماه میشود که بیکار و در بدترین شرایط ممکن اقتصادی زندگی میکند. او در صحبت با روزنامه اطلاعات روز میگوید که حیران است چگونه بتواند مصارف خانوادهی پنج نفریاش را تأمین کند.
نورمحمد به جزء نواختن ساز دیگر هیچ هنر و حرفهای بلد نیست و حالا که پا به سن گذاشته، بیش از هر زمانی درمانده و عاجز بهنظر میرسد: «طالبان حالا به افغانستان آمدند و فعالیت موسیقی را منع کردند و برای من این کار طالبان خیلی سخت است و در این سن من به جزء نواختن ساز کار دیگری نیز بلد نیستم.»
او از طالبان میپرسد که چگونه شکم گرسنه فرزندانش را سیر کند، در شرایطی که هیچ فرصت شغلی در هرات وجود ندارد.
برخی از آوازخوانان و نوازندگان در اعتراض به ممنوعیت موسیقی از سوی طالبان، در محافل خوشی پنهانی شرکت میکنند. محمدعلی یکی از آوازخوانان محلی در هرات است و برای پیدا کردن لقمه نانی برای خانوادهاش و هم اعتراض به اختناق موسیقی، همچنان با اشتیاق زیاد به خانههای هراتیان جهت اجرای موسیقی میرود.
او در صحبت با روزنامه اطلاعات روز با عزم راسخ میگوید که تا آخرین لحظهی زندگیاش در هرات برای روشن نگهداشتن مشعل موسیقی تلاش خواهد کرد و باید طالبان بفهمند که دست از مخالفت با موسیقی بردارند: «من آوازخوان و نوازندهام و همچنان برای هنر موسیقی زندگی میکنم. حالا طالبان موسیقی را اجازه نمیدهند و من هم مثل دورهی اول گروه طالبان، پنهانی به محافلهای خوشی مردم میروم.»
توقف کارگاههای ساخت آلههای موسیقی
هرات در بخش ساخت آلههای موسیقی بهویژه، رباب، دوتار و حتا طبله در میان هنرمندان نام نیک دارد و تا قبل از آمدن طالبان، در حدود ده کارگاه ساخت آلههای موسیقی در هرات فعالیت داشت، اما حالا همگی این کارگاهها تعطیل شده است.
بارها سازندگان آلههای موسیقی در هرات به روزنامه اطلاعات روز گفتهاند که بهخاطر سبک خاص در ساخت رباب و دوتار، حتا فرمایشهایی از اروپا و امریکا دارند. هراتیانی که به مقصد اروپا و امریکا سفر میکردند، از این آلههای موسیقی بهعنوان «سوغاتی» هرات میبردند.
تا دوونیم ماه پیش غلامنبی در نزدیکی چوک سینما در یکی از مارکیتها مصروف ساخت رباب و صدفکاری بدنهی رباب بود، اما حالا دروازه کارگاهش مسدود است.
او در گفتوگو با روزنامه اطلاعات روز میگوید که با شدت گرفتن جنگ طالبان برای تصرف هرات، تمام ربابهایش را به یک مکان امن منتقل کرده است، تا دوباره سناریوی شکستن ربابهایش به مانند دوران نخست حاکمیت طالبان تکرار نشود.
او در دوران حکومتداری طالبان هیچ امیدی برای فعالسازی دوباره کارگاه ربابسازی خود ندارد و این وی را آزار میدهد: «خیلی برای من سخت است که یک عمر برای ساخت و آموزش رباب زحمت کشیدم، اما حالا باید خانه بنشینم و هیچ کاری نکنم. ربابهای دست ساز من در کشورهای مختلف ارسال میشد و این برای موسیقی محلی ما خیلی خوب بود.»
از ترس طالبان و ایجاد مشکل احتمالی و یا محتملشدن سناریوی زندان رفتن، بسیاری از سازندگان آلههای موسیقی در هرات را به سکوت در مقابل خبرنگاران واداشته و آنان نمیخواهند که با خبرنگار در مورد وضعیت کنونیشان زیر سلطه طالبان لب به سخن بگشایند.
گروههای بدیل آوازخوانی
بیشتر آوازخوانان و نوازندگان هرات با رفتن به محافل خوشی، مصارف زندگیشان را تأمین میکردند، اما طالبان این منبع درآمد را نیز از اهل موسیقی گرفتهاند. از تسلط طالبان بر هرات بیش از ۵۰ روز میگذرد و در این مدت، اجرای موسیقی در تالارهای عروسی ممنوع بوده و این فرصت را برای ظهور گروههای بدیل آوازخوانان و نوازندگان ایجاد کرده است.
رامین فرهمند، گروه اسلامی مصلح را پس از سقوط حکومت بهدست طالبان تأسیس کرد و با اقبال زیادی مبنی بر شرکت در مراسمهای عروسی برخوردار بوده است. این گروه متشکل از شش نفر است و آنان برنامههای تبلیغ اسلامی، سرگرمی و همچنین سهمدادن به هنرمندان تئاتر در تلاش گرم نگهداشتن محافل خوشی هراتیان هستند.
رامین فرهمند، مسئول گروه مصلح به روزنامه اطلاعات روز میگوید که دستکم هفته ۱۰ محفل عروسی شرکت میکنند و سطح عایدشان نیز با گذشت هر روز بلندتر میرود: «خوشبختانه مردم هرات استقبال خوبی از گروه اسلامی ما کردند و ما را به عروسیهای که به شکل سنتی برگزار میشود، دعوت میکنند. موسیقی با آمدن طالبان منع شده و به همین خاطر ما بهجای گروههای موسیقی در محافل اشتراک میکنیم.
طالبان با هنر موسیقی میانه خوبی ندارند و در دوران نخست حاکمیتشان در نیمهی دوم دهه ۹۰ میلادی نیز طالبان افغانستان را به کشور بدون ساز و سرود در سطح جهان مبدل کرده بودند. در آن زمان، برخورد نامناسب با هنرمندان و نوازندگان صورت میگرفت. بهنظر میرسد که هیچ تغییری در ذهنیت گروه طالبان در قبال موسیقی و هنر نیامده است.
مبینخان، یک عضو فرهنگی گروه طالبان در مصاحبه با تلویزیون افغانستان، از آوازخوانان و هنرمندان خواست که دست از فعالیت بکشند و بهجای آن ماهوار ۳۰ تا ۴۰ هزار افغانی از جیب شخصی خود برای آنان معاش پرداخت میکند. او حتا گفت که از سرود ملی افغانستان نیز خوشش نمیآید و هیچگاهی تمایل برای گوش کردن موسیقی ندارد.
پیشتر نیز ذبیحالله مجاهد، سخنگوی گروه طالبان در یک کنفرانس خبری در کابل گفته بود که موسیقی در شریعت اسلامی حرام است.
با قدرتگرفتن طالبان، تاریخ بار دیگر در افغانستان تکرار شده و مشعل موسیقی در این کشور خاموش شده و بیم آن وجود دارد که در زیر حاکمیت طالبان، ضربه سنگین بر پیکر موسیقی بهویژه سبک فولکور وارد شود.