با فرار محمداشرف غنی، رییس‌جمهور پیشین از افغانستان در ۲۴ اسد سال ۱۴۰۰ خورشیدی، حکومت به‌دست طالبان سقوط کرد. این سقوط هر چند بدون درگیری در کابل پایتخت صورت گرفت، اما خسارت زیادی به بار آورده است.
از وحشتناک‌ترین خسارات به‌میان‌آمده، تأثیر این تحولات روی سکتور صحت است که با گذشت پنج ماه سبب فروپاشی ساختاری وزارت صحت‌عامه‌ی تحت کنترل طالبان شده است. چنانچه منابع از وزارت صحت به روزنامه اطلاعات روز می‌گویند که در پی تحول سیاسی شماری زیادی داکتران از مرکز و ولایت‌ها از افغانستان خارج شده‌اند و در شماری از ولایت‌ها به‌دلیل دریافت‌نشدن معاش و نبود دارو از رفتن به مراکز درمانی خودداری می‌کنند؛ چیزی که عرضه‌ی خدمات صحی در افغانستان را محدود کرده است. این محدودیت اما بیشتر زنان را متأثر کرده است.
به‌گفته‌ی منابع، اکثریت کادر درمانی زنان وظایف‌شان را ترک کرده‌اند و در نبود آنان، مریضان نسایی ولادی برای درمان با مشکل مواجه شده‌اند. زنان در مناطق دور‌تر حتا از دریافت خدمات صحی مختص مادران و کودکان نیز بازمانده‌اند.
کمبود داکتر متخصص
نظام صحی افغانستان مانند دیگر بخش‌ها با اتکا به کمک‌های جهانی فعال بود. قطع این کمک‌ها و وضع محدودیت‌های طالبان روند ارایه‌ی خدمات را تحت تأثیر قرار داده است. این تأثیر اما بیشتر در بخش ارایه‌ی خدمات صحی برای زنان و کودکان قابل مشاهده است.
چنانچه منابع از ولایات مرکزی می‌گویند که به‌دنبال سقوط حکومت به‌دست طالبان، کارمندان صحی، به‌ویژه زنان به‌دلیل عدم دریافت معاش، وظایف‌شان را ترک کرده و در نبود آنان، مردم با مشکلات صحی بسیار مواجه‌اند.
علی اکبر قاسمی، مدیر نرسنگ پیشین شفاخانه‌ی مرکزی ولایت دایکندی میگوید که خدمات شفاخانه‌ای در این ولایت بسیار محدود شده است. او میگوید که در چند ولسوالی این ولایت، خدمات داخل بستر اصلا وجود ندارد و مریضان باید به مرکز ولایت و یا به ولسوالی‌های دیگر مراجعه کنند.
به گفته‌ی قاسمی، مشکل اما زمانی بیشتر می‌شود که نیاز به خدمات جراحی پیدا شود: «متخصص جراحی در سطح ولسوالی‌ها موجود نیست و صرف یک متخصص جراحی در مرکز این ولایت است. همین طور متخصص در بخش نسایی ولادی در ولسوالی‌ها موجود نیست و تنها در مرکز ولایت یک نفر است و دسترسی خانم‌ها به خدمات تخصصی این بخش بسیار محدود است. در بخش اطفال نیز متخصص در سطح ولسوالی‌ها نیست و تنها در مرکز این ولایت یک متخصص به دسترس اطفال است.»
دایکندی در مرکز افغانستان تنها ولایتی نیست که با نبود یا کمبود کادر درمانی زنانه مواجه است. بسیاری از ولایت‌های افغانستان با این مشکل دست به گریبان‌اند.
چرا زنان از دریافت خدمات درمانی در افغانستان محروم می‌شوند؟
براساس معلومات وزارت صحت عامه‌ی طالبان، در تمام ولایات و در تمام بخش‌های صحی (داکتر، دندان پزشک، قابله، نرس و واکسیناتور) تنها ۱۱۶۲ کارمند زن فعالیت دارند. از این میان در شماری از ولایت‌ها یک داکتر خانم فعالیت دارد و در شماری دیگر هیچ داکتر زن فعالیت ندارد.
ولایت‌های ارزگان، نورستان و پکتیا از جمع ولایت‌های‌اند که تمامی کادر درمانی آن مردان‌اند. چیزی که روی درمان زنان به‌شدت اثر‌گذار است و زنان را از دریافت خدمات صحی محروم می‌کنند. با سقوط حکومت به‌دست طالبان در ۲۴ اسد سال جاری خورشیدی، این گروه اقدام به وضع محدودیت‌ها بر زنان کردند. یکی از این محدودیت‌های سخت و سفت، منع ارایه خدمات درمانی به زنان بدون محرم حتا توسط کادر درمانی زن است. این گروه همچنان داکتران مرد را از درمان زنان منع کرده‌اند. این درحالی است که پیش از این نیز در شماری از ولایت‌ها بعضی ازخانواده‌ها به داکتران مرد اجازه‌ی درمان زنان را نمی‌دادند. محدودیت طالبان حالا تمامی زنان را از دریافت خدمات درمانی [در صورت نبود داکتر زن] محروم می‌کند.
وزارت امر به معروف و نهی از منکر طالبان که وزارت صادر‌کننده‌ی این محدودیت‌ها است؛ میگوید که این وزارت تا کنون تنها در زمینه‌ی حجاب و سفر برای زنان محدودیت وضع کرده است. اما ریاست‌های این وزارت در ولایت‌ها محدودیت درمانی به زنان را عملی می‌کند. بنابر گفته‌ی سخن‌گوی وزارت امر به معروف، زنان مسلمان باید حجاب را رعایت کنند و مسافه‌ی بیش از ۴۵ کیلومتر را بدون محرم طی نکنند.
افزون به این، محدودیت به‌دلیل نداشتن محرم نیز روی ارایه‌ی خدمات درمانی به زنان اثر می‌گذارد و آنان را از دریافت خدمات درمانی محروم می‌کند.
پیش از این ریاست‌های وزارت امر به معروف و نهی از منکر طالبان در شماری از ولایات به کادر درمانی [داکتران مرد و زن] دستور داده‌اند که زنان بدون محرم حتا با همراهی زن دیگر را نیز درمان نکنند. مأموران این ریاست‌ها همچنین از داکتران مرد خواسته‌اند که زنان را درمان نکنند و از داکتران زن نیز خواسته‌اند که در جراحی‌ها همراه با همکاران مردشان شرکت نکنند.
این دستورها هرچند در تمام ولایت‌ها عمومی نیست، اما به باور زنان، به رفتار‌های زن‌ستیزانه‌ی طالبان در ولایات دوردست دامن می‌زند و در نهایت به فرهنگی برای عموم تبدیل می‌شود.
مشکلات درمانی
بنابر گفته‌ی داکتران، مریضی‌های نسایی، مشکلات پیش از بارداری، مشکلات دوران بارداری و مشکلات وضع حمل از عمده‌ترین مریضی‌های زنان است که نیاز به درمان و مراقبت‌های ویژه دارند و اگر به آن توجه نشود مشکلاتی زیادی را به بار می‌آورد.
داکتران با اشاره به صحت مادر و کودک در زمان بارداری می‌گویند که شمار زیادی از زنان به دلیل عدم توجه به خوراک‌شان در زمان بارداری همراه با کودک مبتلا به سوءتغذی می‌شوند و بعد از ولادت نیاز به مراقبت‌های ویژه پیدا می‌کنند. آنان تأکید می‌کنند که عدم دسترسی به این مراقبت‌ها حیات مادران و کودکان را با خطر مرگ مواجه می‌کند.
بیکاری و فقر
عامل دیگری که زنان را حتا از دریافت خدمات صحی خصوصی نیز محروم می‌کند بیکاری، فقر فزاینده و افزایش نرخ مواد اولیه است که روی‌کار آمدن طالبان به آن دامن زده است.
علی‌اکبر قاسمی، مدیر نرسنگ پیشین شفاخانه ولایتی دایکندی میگوید که مردم به‌دلیل نداشتن هزینه برای درمان به شفاخانه‌های خصوصی نیز مراجعه نمی‌کنند: «شفاخانه خدمات درست ندارد و اگر درست باشد، مردم هزینه‌ی سفر برای درمان به شفاخانه‌های دولتی را ندارند. آنان حتا نمی‌توانند به شفاخانه‌های خصوصی مراجعه کنند.»
در همین حال، شماری از داکتران شفاخانه‌های خصوصی نیز می‌گویند که با روی‌کار آمدن طالبان میزان مراجعه‌ی مردم برای دریافت خدمات درمانی به‌صورت قابل ملاحظه کاهش یافته است.
با سقوط حکومت در ۲۴ اسد، بازار کار در افغانستان شدیدا متأثر شد و هزاران نفر کارشان را از دست دادند. نبود کار فقر را افزایش داده است؛ عاملی که به‌گفته‌ی داکتران حتا روی دریافت خدمات صحی تأثیر منفی می‌گذارد و به گسترش بیماری، به‌ویژه بیماری سوءتغذی در افغانستان دامن می‌زند.
سوءتغذی
سال‌ها جنگ و ناامنی روی بازار کار و گسترش فقر اثر کرده است. افزون به این، تغییر اقلیم و خشک‌سالی‌های مداوم به آن دامن زده است. این مسأله روی برنامه غذایی (امنیت غذایی دسترسی داشتن به غذای سالم و متنوع و حتا مصونیت غذایی دسترسی داشتن به غذایی کافی) در افغانستان اثر گذاشته است.
طوری که یافته‌های یک نظرسنجی تازه‌ی برنامه جهانی غذا نشان می‌دهد که در چهار ماه گذشته میزان دسترسی مردم افغانستان به مواد غذایی کافی به‌گونه‌ی بی‌پیشینه کاهش یافته است. بر بنیاد این نظرسنجی، در حال حاضر از جمعیت نزدیک به سی و سه میلیونی کشور، ۹۸ درصد به مواد غذایی کافی دسترسی ندارند.
براساس یافته‌های این نظرسنجی، از هر ده خانواده، نُه خانواده غذای ارزان‌تری می‌خرند که مواد مغذی کم‌تری دارد. از هر ده نفر، هشت نفر غذای کم‌تر می‌خورند. از هر ده نفر، هفت نفر آنان مواد غذایی را قرض می‌گیرند.
به باور کارشناسان تغذیه، این وضعیت سلامت همه، به‌ویژه سلامت مادران و کودکان را از آنان گرفته و سبب به میان‌آمدن چالش دیگری (افزایش بیماری‌های مرتبط به سوءتغذی) در بین مادران و کودکان شده است.
وزارت صحت عامه‌ی طالبان میگوید که ۳.۲ میلیون کودک در کشور از سوءتغذیه رنج می‌برند. مقام‌ها در این وزارت همچنین می‌گویند که در تلاشند تا سطح عرضه‌ی خدمات بهداشتی را در کشور بالا ببرند.
داکتر عارف فرهمند، مسئول انجمن داکتران بامیان میگوید که در اثر تحولات سیاسی امسال، شیوع سوءتغذی در حال افزایش است: «از وقتی که حکومت سقوط کرده است، آمار سوءتغذی سیر صعودی پیدا کرده است.»
به‌گفته‌ی داکتران، در حال حاضر در افغانستان آمار کودکان مبتلا به سوءتغذیه‌ی حاد در حال افزایش است. داکتران تصریح می‌کنند که علت افزایش، بیکاری و فقر است که بیشتر و پیشتر از همه کودکان را متضرر می‌کنند.
معلومات ارایه‌شده از سوی مسئولان صحی ولایت‌های دایکندی، غور، ارزگان، غزنی، هلمند و بامیان نشان می‌دهد که سوءتغذی در پی تحولات سیاسی در کشور در این ولایات سیر صعودی داشته است.
نهادهای جهانی بهداشت در کنار کودکان، شرایط زندگی را برای مادران در افغانستان نیز نگران‌کننده گفته‌اند و از احتمال افزایش در مرگ‌ومیر مادران و نوزادان در افغانستان هشدار داده‌اند.
این درحالی است که به‌گفته‌ی داکتران تا پیش از سقوط حکومت به‌دست طالبان، زنان و کودکان به مراقبت‌های بیشتری دسترسی داشتند. اما اکنون در اکثریت ولایت‌های افغانستان شماری از زنان به‌دلیل دسترسی نداشتن به مراقبت‌های قبل از بارداری، جریان بارداری و مراقبت‌های بعد از ولادت همراه با کودک مبتلا به سوءتغذی شده‌اند. تمام این مسایل نشان می‌دهند که تحولات سیاسی تمام سیستم‌ها، به‌ویژه سیستم صحی در افغانستان را به‌شدت متأثر و عرضه‌ی خدمات صحی را محدود کرده است.
چیزی که به باور شماری از کارشناسان، مشکل عدم سلامت و بحران صحی در افغانستان را رقم زده و تأثیر آن تا سال‌ها بعد نیز ادامه خواهد یافت.
در همین حال، جاوید هژیر، سخن‌گوی وزارت صحت طالبان میگوید: «وزارت صحت عامه‌ی افغانستان در تلاش است که عرضه‌ی خدمات را بالا ببرد تا این آمار دوباره پایین شود.»
پیش از این کمیته‌ی بین‌المللی نجات در گزارشی از فروپاشی نظام صحی افغانستان هشدار داده و گفته بود که ممکن بیش از ۹۰ درصد مراکز صحی به‌شمول کلینک‌ها در افغانستان مسدود شوند.