حزب وحدت اسلامی به رهبری محمدکریم خلیلی، در واکنش به موضع‌گیری‌های برخی از چهره‌های سیاسی دربارهی نظام سیاسی در افغانستان، گفته است که با توجه به تجارب گذشته، نظام پارلمانی فدرال «بهترین» گزینه برای پایان دادن به بحران سیاسی در کشور است.
در اعلامیه حزب وحدت که امروز (پنج‌شنبه، ۱۲ عقرب) منتشر شده، آمده است که در این اواخر، موضوع نظام سیاسی آینده افغانستان به یک بحث داغ در رسانه‌های اجتماعی تبدیل شده و گزینه‌های مختلف به‌شمول فدرالیسم مورد مطالعه، نقد و نظر آگاهان و کاربران رسانه‌ها قرار گرفته است.
حزب وحدت با اعلام موضع خود گفته این حزب معتقد است که با توجه به تجارب گذشته افغانستان، از میان ساختارهایی که مبتنی بر اراده‌ی آزاد مردم اند، نظام پارلمانی فدرال بهترین گزینه برای پایان دادن به بحران سیاسی در افغانستان است.
در اعلامیه این حزب آمده است که نظام پارلمانی فدرال یک نوع مکانیسم برای توزیع و پخش افقی و عمودی قدرت سیاسی است که در آن صلاحیت‌ها میان قوای سه‌گانه و نهادهای دولتی در سطح ملی و محلی به‌صورت معنادار توزیع و به مردم محل در تصمیم‌گیری‌های محلی نقش بیشتری داده می‌شود.
به باور حزب وحدت، فدرالیسم از انحصار قدرت جلوگیری کرده، دموکراسی و اراده‌ی آزاد مردم را به «بهترین وجه تمثیل می‌کند».
این حزب تأکید کرده است که برخلاف برخی نگرانی‌های موجود، نظام فدرالی بهترین ساختار برای حفظ افغانستان با ثبات، متحد و یکپارچه است: «امروز بزرگ‌ترین دموکراسی‌های جهان با فدرالیسم اداره می‌شوند. یکی از انگیزه‌های گرایش به فدرالیسم در این کشورها جلوگیری از تجزیه و حمایت از وحدت سرزمینی بوده است.»
حزب وحدت در بخشی از اعلامیه‌ای خود گفته است که افغانستان یک کشور چند قومی است و تلاش برای انحصار قدرت سیاسی، از عوامل اصلی تداوم بحران در کشور است. از سوی دیگر، به‌گفته‌ی حزب وحدت، تجربه سیاسی افغانستان نشان می‌دهد که ساختارهای تمرکزگرا به انحصار می‌انجامد، هرچند بر انتخابات مبتنی باشد.
حزب خلیلی اضافه کرده است: «به هر میزانی که قدرت و اداره متمرکز می‌شود، امکان این‌که حکومت فراقانونی و فراسیستمی شود و قدرت به استبداد و سرانجام به خشونت و بی‌ثباتی سیاسی بیانجامد خیلی بیشتر است. به همین دلیل، نظام ریاستی جمهوری اسلامی افغانستان یک نظام ناموفق بود و با شکست و فروپاشی مواجه گردید.»
این حزب در ادامه گفته است که با در «نظرداشت ظرفیت وسیعی که نظام فدرال در توزیع عادلانه‌ی قدرت و دخیل ساختن مردم در تعیین سرنوشت خود دارد، حزب وحدت اسلامی به رهبری عبدالعلی مزاری در زمان مقاومت غرب کابل، نظام فدرالی را به‌عنوان یکی از راه‌های حل بحران افغانستان مطرح نمود».
اخیرا، سرور دانش، معاون پیشین اشرف غنی با ایجاد یک حزب سیاسی تحت عنوان عدالت و آزادی افغانستان، گفته است که ایجاد نظام فدرالی در افغانستان یکی از اهداف این حزب است.
پیشتر عبدالرشید دوستم، رهبر حزب جنبش اسلامی نیز در اظهاراتی بر ایجاد نظام فدرالی تأکید کرده بود.
از جانب دیگر، نظام فدرالی مخالفان خود را نیز در میان چهره‌های سیاسی دارند. از این میان حنیف اتمر، وزیر پیشین خارجه گفته است که «در حالت کنونی فدرالیسم زمینه حاکم‌شدن ملوک‌الطوایفی را فراهم می‌کند». او تأکید کرده که «افغانستان به یک نظام واحد سیاسی نیاز دارد.»
اتمر در یک مصاحبه‌ای گفته که در لویه جرگه قانون اساسی ۲۰۰۴ فدرالیسم پذیرفته نشده است. این اظهارات واکنش‌برانگیز شده است.
عبدالطیف پدرام، رهبر حزب کنگره افغانستان که همواره بر فدرالی‌شدن تأکید کرده نیز در واکنش تند به اظهارات اتمر گفته است که با سخن گفتن از ساختار فدرالی، «موی بر بدن تمامیت‌خواهان راست می‌شود».
جروبحث میان چهره‌های در خارج از کشور دربارهی نظام سیاسی در شرایطی جریان دارد که در افغانستان کنونی، امارت اسلامی طالبان حاکم است. رهبری این رژیم را ملا هبت‌الله آخوندزاده، رهبر طالبان که امیرالمؤمنین خطاب می‌شود، بر عهده دارد.
مقام‌های طالبان می‌گویند سیاسیونی که در خارج تنظیم و ائتلاف می‌سازند، برای چهار روپیه طوق غلامی بر گردن می‌آویزند.