به نظر می‌رسد که در تنش با خودش است و مانده که وضع را چگونه توضیح بدهد. یسرا (مستعار)، دانش‌آموزی است که سه سال را درس نخوانده، اما روز چهارشنبه (۱۶ قوس) آزمون صنف دوازدهم را سپری کرده است.
وقتی در مورد آزمون می‌پرسم، بغض می‌کند و شمرده شمرده می‌گوید که آرزوی او مهندس شدن بوده، اما اکنون این آرزو از او گرفته شده است: «صنف هفتم و هشتم مکتب تازه برای خودم هدف تعیین کرده بودم و تعهد کرده بودم که بچگی را کنار می‌گذارم و درس می‌خوانم. صنف نهم را خواندیم، اما بعد از آن هیچ.»
عضو یک خانواده‌ی هفت نفری است. سه خواهر و دو برادر دارد. یسرا فرزند بزرگ خانواده است و در حاشیه شهر کابل زندگی می‌کند. پدرش کارگر روزمزد است و می‌گوید که از پگاه تا بیگاه در چهارراه‌های پرازدحام کابل انتظار می‌کشد تا قدرت بدنی‌اش را بفروشد و در مقابل کار سنگین پولی بدست آورد. اما بسیاری از روزها دست خالی، شرمنده و عصبی به خانه برمی‌گردد.
مادرش نیز در ابتدا دوخت‌ودوز می‌کرده اما با توجه به خالی بودن وقت سه دختربچه‌اش که دانشآموز بودند، به قالین‌بافی رو آورده‌اند.
یسرا می‌گوید که او بعد از بسته شدن مکاتب به‌روی دختران به‌عنوان فرزند بزرگ خانواده و با توجه به وضعیت اقتصادی، ناامید شده و بدون بازکردن کتاب قالین بافته است: «دو سال اول که کرونا بود، امید به بازگشت به مکتب بود و من و خواهرانم در کنار قالین‌بافی درس می‌خواندیم، اما زمانی که طالبان اعلام کردند دختران بالاتر از صنف ششم مکتب نروند، کتاب را کنار گذاشتم تا همین سه روز پیش.»
او می‌گوید زمانی به دانشگاه راه می‌یابد که از مکتب فارغ شود، اما با توجه به اوضاع از مکتب فارغ نخواهد شد: «۱۷ مضمون را در دو روز خوانده نتوانستم. من حتا یک کتاب را نتواستم بخوانم. به همین دلیل پاسخی ننوشته‌ام.»
سازمان حفاظت از کودکان (Save the children) نیز می‌گوید که تعطیلی مکاتب دخترانه در افغانستان باعث شده که دختران برخلاف میل‌شان از دانش‌آموزان به کودکان کار تبدیل شوند.
کرونا
با شروع همه‌گیری کرونا در جهان و افغانستان، مکاتب در افغانستان نیز به‌دلیل وضع محدودیت‌های پیش‌گیری از شیوع کرونا مسدود شد و تدریس آنلاین و از راه دور روی دست گرفته شد. طرحی که به‌دلیل مشکلات حتا در شهر کابل نیز عملی نشد. وزارت معارف برای جبران این وضع، به مکاتب در سرتاسر افغانستان دستور داد که با طرح و ارائه سؤال و جواب به دانش‌آموزان، آنان را برای آزمون آماده کنند.
لیلا (مستعار)، دیگر دانشآموز است که روز چهارشنبه آزمون صنف دوازدهم را سپری کرده است. لیلا می‌گوید که در آن زمان (همه‌گیری کرونا) از هر مضمون ۲۷ سؤال به دانش‌آموزان داده شده بود و آنان تنها همان سؤال‌ها را خوانده‌اند: «در وقت کرونا ما درس خوانده نتوانستیم. استادان ما سؤال را با جواب آن در اختیار ما قرار دادند و ما تنها همان‌ها را خواندیم نه بیشتر.»
ارتقا
در ماه اسد سال گذشته‌ی خورشیدی، در حالی‌که مکاتب به‌دلیل شیوع موج دوم کرونا مسدود بودند، ولایات و به تعقیب آن کابل بدست طالبان سقوط کرد. این گروه در تاریخ ۲۷ سنبله مکاتب را باز کرد، اما به دختران دانشآموز دوره متوسطه و لیسه اجازه‌ی ورود به مکاتب را نداد.
بعد از آن با وعده و نوید طالبان مبنی بر این‌که مکاتب به‌زودی به‌روی دختران بازگشایی می‌شوند، سال تعلیمی به پایان رسید، اما وعده عملی نشد.
در پایان سال این گروه به دختران دانش‌آموزی که در دوره جمهوریت صنف دوازدهم بودند، بدون آزمون اجازه‌ی فراغت و دختران دانشآموز صنف یازدهم را نیز یک سال ارتقا دادند.
علی‌رغم خواسته‌های جامعه‌ی جهانی مبنی به برداشتن محدودیت‌های آموزشی، وعده‌ی بازگشایی مکاتب به‌روی دختران از سوی طالبان در سال ۱۴۰۱ خورشیدی نیز عملی نشد. میلیون‌ها دختر دانشآموز به‌دلیل این محدودیت‌های طالبان همچنین از روند آموزش باز ماندند و این سال تعلیمی نیز بدون حضور دختران در مکاتب به پایان رسید.
آزمون عموم صنف دوازدهم
در اوایل ماه جاری خورشیدی طالبان به‌صورت غیررسمی اعلام کردند که از دختران دانشآموز صنف دوازدهم آزمون عمومی می‌گیرند و بعد از آن با توجه به لیاقت دانش‌آموزان، آنان را فاریغ می‌کنند.
الناز (مستعار) نیز دانشآموز است و در یک مرکز آموزشی خیاطی کار می‌کند. او می‌گوید که خانواده‌اش او را متقاعد کرده است که حرفه‌ی خیاطی بیاموزد، زیرا دختران در حاکمیت طالبان اجازه‌ی کار دیگر را ندارند: «خانواده گفتند که دیگر امیدی برای مکتب نیست و از همین رو خودم را از سرگردانی خلاص کنم.»
او می‌گوید که به همین دلیل و از روی ناچاری کتاب را باز نکرده است: «همیشه طالبان در مورد زنان و دختران دانشآموز یک حرف را گفته‌اند اما عملی نکرده‌اند. من وقتی به مکتب فکر می‌کردم، دچار ناراحتی می‌شدم. حتا وقتی گفتند که آزمون می‌گیرند و ما شانس راه‌یافتن به دانشگاه را می‌یابیم، به این حرف شان باورم نمی‌شد که عمل کنند. به همین دلیل حتا همان زمان اندک را نیز از دست دادم.»
شماری از آموزگاران مکاتب در شهر کابل نیز می‌گویند که وزارت معارف طالبان حتا به آنان دیر احوال داده که سؤال طرح کنند.
این آموزگاران می‌گویند که روز دوشنبه هفته‌ی جاری به آنان اطلاع داده است که آزمون عمومی صنف دوازدهم را روز چهارشنبه (۱۶ قوس) بگیرند.
این در حالی است که یکی از مسئولان وزارت معارف طالبان روز دوشنبه در یک پیام صوتی تأکید کرده بود که برای فراغت دانش‌آموزان صنف‌های دوازدهم لیسه‌های دخترانه، این دانش‌آموزان باید آزمون همه‌ی مضامین صنف دوازده را در یک روز (چهارشنبه) سپری کنند.
بربنیاد کارشیوه‌ی ارائه‌شده از سوی این وزارت، دانش‌آموزان در این آزمون ۱۴۰ پرسش را به‌شکل صحیح و غلط، چهارجوابه و خانه‌‌خالی در سه ساعت پاسخ دهند.
طبق رهنمود آزمون عمومی برای فراغت از مکتب که وزارت معارف طالبان به مکاتب فرستاده بود، به آموزگاران گفته شده است که این آزمون کامیابی، مشروطی و ناکامی خواهند داشت و افراد مشروط، ناکام و کسانی که به هر دلیلی نتوانسته‌اند در آزمون شرکت کنند، شانس فراغت از مکتب را از دست می‌دهند.
این آزمون روز چهارشنبه از ساعت نُه صبح الی ۱۲ ظهر در مکاتب ۳۱ ولایت به‌شمول کابل برگزار شد. مسئولان وزارت معارف طالبان، آماری دقیق از رقم شرکت‌کنندگان ارائه نمی‌کنند. اما دانش‌آموزان میزان حضور دختران را کم‌تر از رقم واقعی دانش‌آموزان می‌دانند.
آموزش معیاری
در حالی‌که شماری از دختران از برگزاری آزمون عمومی صنف دوازدهم خوشحالند؛ اما عده‌ی دیگر ناراحت اند. این دانش‌آموزان می‌گویند که آنان شهادت‌نامه‌ی صنف دوازدهم را نه، بلکه آموزش معیاری در مکاتب را می‌خواهند تا دختران بتوانند در آینده براساس اندوخته‌ها و لیاقت‌شان شناخته شوند.
رخسار (مستعار)، یکی از این دانش‌آموزان است. او در یک مرکز فن و حرفه، به دختران خیاطی آموزش می‌دهد و آرزو دارد که در رشته طراحی پوشاک تحصیل کند و به‌عنوان یک طراح سهمی در دنیای مُد و فیشن داشته باشد. او می‌گوید: «برای من و هزاران دختر مثل من، مدرک مطرح نیست. ما می‌خواهیم درس بخوانیم و آموخته‌های مان را به‌کار ببریم.»
شماری از خانواده‌ها نیز اخذ آزمون عمومی از دانش‌آموزان را توهین به مکتب و سیستم آموزشی می‌دانند. رقیه که دخترانش صنف دوازدهم، دهم و هفتم مکتب هستند و در کابل زندگی می‌کنند، می‌گوید: «این‌ها [طالبان] خودشان را مسخره می‌کنند. درس نخوانده، آزمون چه معنا دارد؟»
این مادر می‌گوید که طالبان دانش‌آموزان را تنها زجرکش می‌کنند و به کلی به سیستم آموزشی و معارف تمسخر می‌زنند: «یکونیم سال است که این طفلک‌ها به‌خاطر مکتب و درس خودشان را می‌خورند و افسرده و ناراحت اند.»
او اضافه می‌کند که طالبان به زخم دانش‌آموزان نمک می‌پاشند: «اگر قرار به این باشد که همه بدون درس آزمون بدهند، پس وزارت معارف و معلم و… به‌کار نیست.»
خلیل رئوفی، فعال مدنی که در حوزه‌ی مدیریت آموزشی درس خوانده است، می‌گوید: «منی که در حوزه‌ی آموزش و پروش درس خوانده‌ام نمی‌توانم هیچ نامی برای آزمونی که گرفته شد، بگذارم. نصاب معارف افغانستان برای دوره‌ی لیسه بسیار تخصصی و مغلق است و دانش‌آموزان بدون آموزگار نمی‌توانند آن را بخوانند و حال آن‌که دانش‌آموزان دو سال به مکتب نرفته‌اند.»
آزمون عمومی صنف دوازدهم از دختران دانشآموز در حالی گرفته شده است که دختران صنف دهم به‌دلیل شیوع کرونا ارتقا داده شده بودند و صنف یازدهم را نیز سال گذشته بدون رفتن به مکتب ارتقا کرده بودند و امسال صنف دوازدهم را همچنان.
حضرت وهریز، از مسئولان مکتب آنلاین دریچه می‌گوید: «آزمون از دختران دانشآموز صنف دوازدهم، فکاههی جدیدی طالبان است؛ در شرایطی که رسما مکتبی برای دختران در یکونیم سال گذشته وجود نداشته است.» آقای وهریز اضافه می‌کند که دانش‌آموزان فارغ شده از «مکتب دریچه» تا روز سه‌شنبه از موضوع آزمون اطلاع نداشته‌اند.
حسین نصرت، یکی از آموزگاران در صفحه‌ی فیس‌بوک خود نوشته است: «پس از یکونیم سال تعطیلی اجباری، دختران آزمون را معجزه‌آسا سپری کردند. آزمون شفاف بود. هرچند دانش‌آموزان سمبول انتیگرال را نمی‌شناختند، اما حجاب شرعی داشتند. طالبان با تفنگ از جریان آزمون نظارت کردند.»
مؤسسه دیدبان حقوق بشر و رسانه‌های افغانستان نیز از برگزاری این آزمون استقبال کرده و آن را اقدام نیک وزارت معارف طالبان دانسته است. این نهاد اظهار امیدواری کرده است که در سال آینده‌ی خورشیدی دختران بتوانند بدون محدودیت به مکاتب باز گردند.
این نهاد در صفحه‌ی فیس‌بوک خود نوشته است که دانش‌آموزان دختر ارتقای صنف می‌کنند و این به معنای ارتقای سطح سواد نیست. مؤسسه دیدبان حقوق بشر و رسانه‌های افغانستان همچنین نوشته است که ارتقای صنف بدون آموزش، خلای بزرگی در روند آموزش دختران ایجاد می‌کند.
باج‌خواهی
شماری اما برگزاری این نوع آزمون را نتیجه‌ی فشار جامعه‌ی جهانی و باج‌خواهی طالبان می‌دانند و می‌گویند که طالبان در یکونیم سال گذشته حقوق بشر، به‌ویژه حقوق زنان را نقض کرده‌اند. به‌گفته‌ی آنان، طالبان با گروگان‌گیری حقوق بشر، از آن استفاده‌ی ابزاری می‌کنند و این آزمون نیز ابزاری برای باج‌خواهی است.
خلیل رئوفی، فعال مدنی می‌گوید که طالبان در یکونیم سال گذشته حقوق بشر را به‌صورت گسترده نقض کرده‌اند و حقوق زنان را به گروگان گرفته‌اند. آزمون عمومی از دانش‌آموزانی که در این مدت اجازه‌ی رفتن به مکاتب را نیافته‌اند، نیز اقدامی در راستای باج‌خواهی و گروگان‌گیری است. «طالبان به‌گونه‌ای هدفمند زنان را مورد تبعیض قرار داده و می‌دهند، اما با برگزاری آزمون می‌خواهند به مردم جهان بگویند که ما به حقوق زنان احترام داریم. از طرفی بگویند که دانش‌آموزان خودشان نتوانسته‌اند آزمون را سپری کنند، وگرنه ما به آنان فرصت داده بودیم.»
بلال کریمی، یکی از سخن‌گویان طالبان روز چهارشنبه به رسانه‌ها گفته است که بعد از بررسی نتایج آزمون، به کسانی که کامیاب شده باشند، سند فراغت و شانس اشتراک در آزمون کانکور سال آینده‌ی خورشیدی داده خواهد شد. به‌گفته‌ی کریمی، متباقی افرادی که در آزمون به هر دلیلی اشتراک نتوانسته‌اند یا در آزمون مشروط و ناکام بمانند، این شانس را نخواهند داشت.
این در حالی است که توماس وِست، نماینده ویژه‌ی امریکا در امور افغانستان به‌تازگی گفته است که مشروعیت داخلی و بین‌المللی طالبان، بستگی به رفتار این گروه با زنان و دختران در افغانستان دارد.
فراخوان مقابله با ترفند فریب
با این همه، آموزگاران در کابل می‌گویند که دختران دانشآموز باید به‌صورت هدفمند برای آینده‌ی‌شان تلاش کنند و نگذارند که آینده‌ی آنان در گرو تعاملات سیاسی بماند.
زهره (مستعار)، یکی از این آموزگاران که در یک مکتب زیرزمینی تدریس می‌کند. او می‌گوید که این مسئولیت همه افرادی است که در راستای آموزش و گسترش سواد تلاش و دختران دانشآموز را حمایت می‌کنند، است. «پیشرفت جامعه در گرو گسترش سطح سواد در بین عموم است. همه‌ی مان باید در تلاش فراهم‌آوری زمینه‌های آموزشی برای افراد محروم باشیم و دختران دانشآموز نیز باید شبانه‌روز تلاش کنند.»
براساس گزارش سازمان علمی، آموزشی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو)، رقم افراد باسواد در افغانستان در سال ۱۴۰۰ به ۴۳ درصد افزایش پیدا کرده بود. اما همچنین افغانستان در حال حاضر یکی از پنج کشور در منطقه است که بیشترین جمعیت بی‌سواد و کم‌سواد را دارد.
یافته‌های این گزارش نشان می‌دهد که از مجموع نفوس افغانستان، ۱۲ میلیون نفر بالاتر از سن ۱۵ سال بی‌سود اند که از این میان ۷.۲ میلیون زنان و ۴.۸ میلیون مردان اند.
آموزگاران می‌گویند که اگر با محرومیت‌های آموزش طالبان مبارزه نشود، نه تنها رقم بی‌سوادی در افغانستان افزایش می‌یابد، بلکه خشونت‌های خانوادگی و ازدواج‌های زیر سن نیز بین دختران دانشآموز افزایش می‌یابد و از دختران قربانی خواهند گرفت.
هرچند آمار مشخصی از ازدواج‌های زیر سن از دانش‌آموزان که در یکونیم سال گذشته اتفاق افتاده در دست نیست، اما گزارش‌ها می‌رساند که هزاران دختر دانشآموز به‌دلیل مسدود بودن مکاتب مجبور به ازدواج شده‌اند.
چنانچه اخیرا ویدیویی از یک دختر دانشآموز در رسانه‌های اجتماعی دست‌بدست می‌شد که در آن دختر دانشآموز می‌گفت او برای سپری‌کردن آزمون صنف دوازدهم عروسی‌اش را ترک کرده است.
محمدنجمان زمانی، یکی دیگر از آموزگاران می‌گوید: «به‌عنوان یک معلم از همه دختران می‌خواهم که از همین لحظه با اراده و با انگیزه، با استفاده از امکانات دست داشته اتکا به خویشتن شان کنند و خودشان را برای آزمون کانکور سال ۱۴۰۲ خورشیدی آماده کنند.»
هرچند تا اکنون مسئولان وزارت تحصیلات عالی طالبان در مورد برگزاری آزمون کانکور سال آینده چیزی نگفته‌اند، اما آموزگاران می‌گویند که با توجه به آزمون کانکور امسال، پنج ماه دیگر دختران دانشآموز فرصت دارند که برای ورود به دانشگاه با ترفند‌های محرومیت آموزشی گروه طالبان مبارزه کنند.
در یکونیم سال گذشته شماری از فعالان آموزشی تلاش کرده‌اند که با ایجاد مکاتب زیرزمینی، مکاتب آنلاین و ارائه بسته‌های آموزشی رایگان برای دختران دانشآموز، با سیاست محرومیت آموزشی طالبان مبارزه کرده و از روند آموزش دختران حمایت کنند. این تلاش‌های اندک، شمار محدود را تحت پوشش قرار داده و نتوانسته‌اند که محرومیت آموزش دختران را جبران کنند.