ترکمن‌ها از جمله اقوامی در کشور محسوب می‌شوند که بیشتر در ولایت‌های شمال و شمال‌شرقی زندگی می‌کنند. این قوم در گذشتهها شیوه‌ها و فرهنگ‌های جالب و متفاوت از دیگر اقوام افغانستان داشتند. از طرز لباس‌پوشیدن‌شان گرفته تا رسم‌ورواج‌های جالب و متفاوت در عروسی‌ها و مراسم‌ها. اما این فرهنگ و عنعنات ویژه پس از بیست حالا رو به نابودی است.
شغل اصلی و کهن مردان ترکمن‌ها مالداری، زراعت و تجارت میباشد و شغل زنان آنان، قالین‌بافی و نمدبافی است. ترکمن‌ها در صنایع زیورات نقره، انواع چپن‌ها و کلاه پشمی شهرت خاصی دارند.
فرهنگ مراسم عروسی ترکمن‌ها
از مهم‌ترین عنعنات قدیمی مردم ترکمن می‌توان از تفاوت عروسی‌های این قوم با سایر اقوام کشور نام برد. به‌طوری که پیش از آغاز مراسم عروسی، تدابیر زیادی به‌خاطر بهتر برگزاری آن برداشته می‌شود. ده روز مانده به مراسم عروسی، هر شب دختران جوان، مخصوصا اقارب داماد بالای بام می‌برایند و با طرز مخصوص خودشان دف می‌زنند و آواز می‌خوانند. آهنگ مخصوصی که دختران با دف اجرا می‌کنند «نای نای» است. به‌گونه‌ای که دختران بالای بام جمع شده و با اجرای دف به زبان ترکمنی «گیلین آلجق ای، گیلین آلجق ای نای نای» یعنی عروس نو می‌گیریم را خوانده و رقص و شادی می‌کنند. این کار الی روز برگزاری مراسم عروسی هر شب بدون وقفه اجرا می‌شود.
مراسم عروسی مردم ترکمن سه شب و یک روز ادامه می‌یابد. شب نخست اقارب نزدیک شان را به صرف غذا دعوت می‌کنند که به‌نام «چاقلق» یاد می‌شود. شب دوم اهالی مناطق دور و نزدیک را دعوت می‌کنند که به‌نام «میلیس» یا مجلس یاد می‌شود. در این شب «کورش» یا پهلوانی از سوی دامادخیل راه‌اندازی می‌شود و در آن پهلوان‌های ولایت‌ها و ولسوالی‌ها خبر داده می‌شوند. در شب پهلوانی از طرف داماد و اقارب آن طَبق‌هایی برای پهلوانان مانده می‌شود که حاوی جایزه‌های نقدی میباشد. فردای آن شب هم محفل عروسی برگزار شده و در آن روز نیز پهلوانی برگزار می‌شود. همچنان مردم از تمام مناطق در آن دعوت می‌شوند.
شب سوم دامادخیل، اقارب و همسایه‌های خود را دعوت می‌کند و برای تشکری از آنان سفره‌ای را برای‌شان ترتیب می‌دهند.
یک مورد جالب که ترکمن‌ها در عروسی‌های‌شان انجام می‌دهند و نسبت به اقوام دیگر متفاوت است، نرفتن داماد به خانه‌ی عروس در روز عروسی است. دیگران عروس را به تنهایی به خانه‌ی داماد می‌برند و نکاح شان را آن‌جا می‌بندند.
«توقوز»
یکی از رسم‌های دیگر که در جریان عروسی در میان ترکمن‌ها رواج دارد، توقوز یا نهم است. طوری که نُه روز مانده به برگزاری عروسی دامادخیل تمام موارد عروسی، از لباس عروس گرفته تا مواد خوراکه و ضروریات دیگر را خریداری و به خانه‌ی پدر عروس انتقال می‌دهند که با این کار آمادگی‌شان را برای اجرای جشن عروسی نشان می‌دهند.
«کجاوه»
کجاوه به خانه‌ی کوچک چوبی گفته می‌شود که ترکمن‌ها آن را از تکه‌های زینتی و قالین آراسته می‌سازند. کجاوه رسم عجیب و قدیمی ترکمن‌ها و جزء فرهنگ عروسی آنان شمرده می‌شود. آنان در روز جشن عروسی کجاوه را بر بالای شتر قرار می‌دهند و از آن در انتقال عروس و «ینگه»های عروس استفاده می‌کنند.
در روز عروسی و بعد از خوردن نان، عروس در داخل یک نمد مخصوص شانده می‌شود، سپس از چهار گوشه‌ی نمد چهار محاسن‌سفید می‌گیرند و عروس را به یک‌سوی کجاوه قرار می‌دهند و در سوی دیگر آن دو ینگه‌ی عروس سوار می‌شوند و به خانه‌ی داماد روانه می‌شوند.
تاج عروس یا «آلین دانگی»
دختر تركمن بعد از عروسی كلاه تزيين‌شده بر سر می‌گذارد كه به آن «آلين دانگی» می‌گويند و روی كلاه را با روسری‌ای به‌نام «چأشو» می‌پوشانند. آلین دانگی از نی‌های بسیار باریک شبیه به جارو بافته شده و دور آن را با پارچه‌ها می‌دوزند و زیور پیشانی به‌نام «آلین شای» را بدان وصل می‌کنند.
بربنیاد معلومات بزرگان ترکمن، روی هم رفته زن ترکمن که به سنین میانه پا می‌نهد، از بلندی «تاج عروس» هر سال به اندازه‌ی دو انگشت کاسته می‌شود. پیشانی‌بند زنان رنگ سیاه می‌گیرد که این رنگ نشانه‌ی کارکشتگی و کسب تجربه آنان پنداشته می‌شود. برخلاف زنان جوان که رنگ قرمز پیشانی‌بند آنان به نشانه‌ی شادابی است. در مرحله‌ی پیری پیشانی‌بند زنان ترکمن سفید است؛ به نشانه‌ی آن‌که نوه‌ی دختری‌اش را عروس کرده و برای نوه‌ی پسری‌اش نیز عروس گرفته است.
مهریه و مصارف عروسی
یکی از رسم و رسوم‌های دیگر که بین ترکمن‌ها رواج دارد، مهریه بلند دختران و مصارف گزاف در جشن عروسی‌ها است. بربنیاد اطلاعات بزرگان ترکمن در قندوز، مهریه عروسی در ولسوالی‌های این ولایت از جمله قلعه‌زال در گذشتهها از پنج لک تا ده لک افغانی برعلاوه‌ی مصارف دیگر که عروس‌خیل برای داماد لیست می‌دهند، است.
در گذشتهها رسم بر این بوده که دختران بافنده‌ی ماهر در صنعت قالین، قالینچه، نمد و گلیم با مهریه‌ی بلند خواستگاری می‌شدند. به همین دلیل هزینه‌های بلند «قلین» و مراسم عروسی برای عروس‌های با مهارت و همچنان افزایش علاقه‌مندی جوانان برای یافتن دختران قالین‌باف برای ازدواج در میان ترکمن‌ها خیلی دشوار بوده است. طوری که از همان ایام که خانواده‌ی داماد به خواستگاری دختر قالین‌باف می‌رفتند، با هزینه‌های هنگفت روبه‌رو می‌شدند.
روی هم رفته، علاقه‌مندی زیاد به یک عروس خاص و با مهارت به این معنا است که خانواده‌اش می‌تواند بر طویانه پافشاری نموده و حتا هزینه‌های اضافی عروسی را نیز بر آن بیافزایند که این امر شامل مصارف عروسی، برگزاری مراسم عروسی و همچنان سایر مصارف می‌گردد که خانواده‌ی داماد مکلف به پرداخت آن است. با این همه هزینه‌های گزاف در عروسی‌ها، ترکمن‌ها از این‌که مردمان مالدار، کشاورز، زمین‌دار و تجارت‌پیشه هستند از عهده‌ی آن می‌برایند.
موسیقی ترکمنی
فرهنگیان ترکمن در قندوز می‌گویند در فرهنگ ترکمنی چهار آله‌ی موسیقی از جمله دوتار، نای، دایره و غیچک از اساسی‌ترین و کهن‌ترین آلات موسیقی آنان شمرده می‌شود. ترکمن‌ها این آلات موسیقی را در هنر موسیقی‌شان از دیرزمان استفاده می‌کنند.
موسیقی کلاسیک و کهن ترکمن فاقد آلات موسیقی ضربی بوده و امروز با گذشت زمان و همگام با رشد موسیقی، آلات موسیقی ضربی نیز در آهنگ‌های ترکمنی شنیده می‌شود. با آن‌هم ترکمن‌ها شنیدن آهنگ‌های کلاسیک خود را که در آن از آلات ضربی موسیقی استفاده نشده، بیشتر ترجیح می‌دهند. آهنگ‌های کلاسیک ترکمنی بیشتر براساس داستان‌های قدیمی ترکمنی توسط شاعران تصنیف گردیده و توسط هنرمندان که در ترکمنی به‌نام «بخشی» یاد می‌گردند، تنظیم و اجرا گردیده/می‌گردد.
غذای مخصوص ترکمن‌ها
بربنیاد روایت‌های بزرگان ترکمن در قندوز، غذاها و نوشیدنی‌های مشهور و قدیمی این مردم را «اشلکلی»، «دوغره مه»، «پلو ترکمنی»، «گوسفند تنوری»، «چای سبز» و «دوغ شتر» تشکیل می‌دهد.
دوغره مه، از جمله غذاهای مشهور دست‌پخت زنان ترکمن‌ها میباشد. زنان ترکمن دوغره مه اصلی را از نان فتیر آماده می‌کنند و بعضا در این غذا نان خشک که به ترکمنی به آن «چوریک» می‌گویند نیز استفاده می‌شود.
در غذای دوغره مه برعلاوه‌ی پارچه‌های فتیر، پارچه‌های بزرگ گوشت را با پیاز، آب و نمک جوش می‌دهند و بعد از خوب نرم شدن گوشت، آن را به‌وسیله‌ی پنجه یا دست تار تار نموده و با پیاز خام خردشده به شکل حلقه‌ای مخلوط می‌کنند. این غذا را معمولا در مراسم‌های خیرات و محافل شخصی‌شان پخته می‌کنند.
پلو ترکمنی، این غذا از «قابلی ازبیکی» متفاوت‌تر است. پلو ترکمنی اکثرا بدون زردک، سبزی و کشمش پخته شده و در صورت داشتن امکانات مالی، به‌طور حتمی با روغن کنجد و گوشت که اکثرا به‌شکل قیمه‌ی به اندازه‌ی خردتر از چهارمغز میباشد، یکجا می‌پزند.
غذای دیگر مورد علاقه‌ی ترکمن‌ها، گوسفند تنوری به سبک چوپانی است. ترکمن‌های مالدار معمولا در ساحات دشت‌ها و کوه‌پایه‌ها و زمانی که مال‌های‌شان را به ییلاق می‌برند از این غذا تهیه و همراه با چوپان‌ها و خانواده‌های‌شان می‌خورند.
ترکمن‌ها به چای سبز علاقه‌ی شدید دارند. کم‌تر اتفاق می‌افتد که ترکمن‌ها را در حال نوشیدن چای سیاه ببینید. در گذشته این مردم چاینک‌های مخصوص زینتی داشتند و در آن چای سبز دم می‌کردند و برای نوشیدن چای هم از چینی‌های مخصوص رنگه استفاده می‌کردند.
دوغ شتر، یکی از نوشیدنی‌های مخصوص ترکمن‌ها در زمان قدیم بوده است. با کاهش نسل شتر در چند سال اخیر و عدم نگهداری مردم از شترها، تقریبا این نوشیدنی نیز کاهش یافته و دیده نمی‌شود. این دوغ را در ترکمنی به‌نام «دویه‌چال» یاد می‌کنند.
لباس ترکمن‌ها
طبق روایت‌های بزرگان ترکمن در قندوز، در گذشتهها لباس‌های مشهور جوانان و مردان ترکمن را چپن یا «قاقمه»های مخصوص تولیدی خودشان تشکیل می‌داده است. قاقمه‌های آنان از پشم شتر بافته می‌شود که به‌نام «چکمن» نیز یاد می‌شود. سایر اقوام نیز آن را بدون تغییر به همان نام ترکمنی‌اش یاد می‌کنند.
آنان به همراه قاقمه‌ها، کلاه‌های سفید پشمی هم بر تن می‌کنند.
زنان ترکمنی لباس‌های مخصوص دارند؛ قسمی که دختران کلاه، که به زبان ترکمنی «بوریک» گفته می‌شود را به‌سر و یخن‌های زینتی می‌پوشند. بوریک، یا کلاهی که دختران ترکمن بر سر می‌گذارند، به‌صورت گرد و دارای برجستگی میباشد که با پولک و قوبلک‌های نقره‌ای تزیین می‌شوند. دختران موهای خود را به‌صورت چهاررشته می‌بافند؛ دو رشته در جلو و دو رشته به عقب. موها را با آویزهایی از جنس طلا و نقره به‌نام «ساچ باغ» (موبند) می‌آرایند.
لباس زنان ترکمن سرشار از تنوع و زیبایی است و برای هر دوره‌ی سنی نوع پوشش متفاوت دارند. لباس ترکمنی به‌وسیله‌ی دستگاه «چتاراب» ساخته و با رنگ‌های طبیعی پوست انار و گیاهان رنگ‌زا رنگ‌آمیزی می‌شود. زنان متأهل هم «قصاره» یا کلاه دراز که از کارتن ساخته می‌شود را بر سر می‌گذارند. نام این زنان با پسوند «ایکه» گفته می‌شوند.
نابودی فرهنگ و عنعنات ترکمن‌ها
پس از بیست سال و با پیشرفت مردم در بخش‌های گوناگون، مردم ترکمن نیز با مشاهده‌ی فرهنگ دیگران آهسته آهسته عنعنات قدیمی و اصیل خودشان را گم کرده‌اند. آنان در حال حاضر از عنعنات قدیم به‌جز قصه‌های پدران‌شان چیزی دیگری به یاد ندارند.
«حاجی عبدالرحیم»، باشنده‌ی ولسوالی چهاردره و از بزرگان قوم ترکمن در ولایت قندوز است. او می‌گوید در حال حاضر فرهنگ و عنعنات آنان به‌گونه‌ی کلی تغیر کرده است. به‌گفته‌ی او، آنان در زمان‌های قدیم رسم و رسوم خاصی خودشان را داشتند که از دیگر اقوام متفاوت بود.
او برگزاری جالب مراسم‌های عروسی، بازی‌های ریسمان‌کشی، نشان‌زنی، پهلوانی، بزکشی و طرز لباس‌پوشی زنان، دختران و جوانان‌شان را از مهم‌ترین فرهنگ وعنعنات شان عنوان می‌کند. وی اضافه می‌کند که در حال حاضر از این رسم و رسوم چیزی باقی نمانده و مردم با مشاهده‌ی فرهنگ و عنعنات دیگران و بیرونی، فرهنگ اصیل خودشان را از یاد برده‌اند.
در ده سال اخیر مردم این قوم در ولسوالی‌های ولایت قندوز به‌جای کجاوه از موتر برای انتفال عروس استفاده می‌کنند. در عروسی‌ها هم دیگر از بازی‌های جالب مثل ریسمان‌کشی، نشان‌زنی، بزکشی و پهلوانی خبری نیست. به‌گفته‌ی این بزرگ قومی، در حال حاضر برخی از جوانان آنان رسم و عنعنات قدیمی‌شان را به دیده‌ی حقارت می‌نگرند؛ اما یک تعداد روشن‌فکران‌شان در حال احیای دوباره‌ی فرهنگ خویش هستند.
«حاجی احمدضیا»، از دیگر بزرگان قوم ترکمن در قندوز می‌گوید در حال حاضر فرهنگ و عنعنات آنان در این ولایت نابود شده است. او می‌افزاید با نابودی فرهنگ و عنعنات شان جوانان آنان در تلاش حفظ لباس مخصوص و احیای رسم و رسوم شان این روزها تلاش می‌ورزند.
عوامل از بین رفتن فرهنگ ترکمن‌ها
آگاهان امور اجتماعی عوامل نابودی و تغیر عنعنات و فرهنگ‌های یک قوم را تغیرات محیطی و فکری جوانان آن می‌دانند. به‌گفته‌ی آنان، با پیشرفت جهان در شرایط کنونی و به‌کارگیری از وسایل مدرن، جوانان بیشتر از فرهنگ کشورهای در حال پیشرفت استفاده می‌کنند.
آگاهان امور اجتماعی یگانه عوامل عمده‌ی تغییر فرهنگ و عنعنات مردم را مشاهده‌ی سریال‌های خارجی که به نحوی فرهنگ و رسم و رسوم خودشان را بازتاب می‌دهند، می‌دانند. به‌گفته‌ی آنان، در صورتی که جوانان و افراد تحصیل‌یافته به فرهنگ و عنعنات اصیل خود ارزش بدهند، می‌توانند با تفکرات شان برای دوباره زنده نگهداشتن آن گام بردارند.
حاجی عبدالرحیم در این‌باره می‌گوید: «رسم و رواج هر قوم و قبیله برای خودشان مهم و ارزشمند پنداشته می‌شود.» به‌گفته‌ی او، رسم و رسوم ترکمن‌ها در حال حاضر کاملا نابود شده است. وی علت آن را آمدن فرهنگ‌های بیگانه و خارجی عنوان می‌کند.
وی هرچند یادآوری می‌کند که در چند سال اخیر جوانان ترکمن در قندوز با راه‌اندازی نمایشگاه‌ها، از لباس‌های مخصوص چون چپن با کلاه پشمی ترکمنی رونمایی می‌کنند. به‌گفته‌ی او، جوانان اکنون در برخی محافل عروسی چپن و کلاه پشمی ترکمنی را به تن می‌کنند. او از همه‌ی بزرگان و جوانان ترکمن می‌خواهد که برای حفظ فرهنگ و ارزش‌های‌شان تلاش کنند و از کاهش و نابودی آن جلوگیری نمایند.
عبدالله کلانتری، رییس شورای ترکمن‌های ولایت قندوز می‌گوید در گذشتهها همه چیز به خوبی پیش می‌رفت و مردم از رسم و عنعنات اصیل خود راضی بودند. به‌گفته‌ی او، در گذشتهها مردم از شتر در جازها برای روغن‌کشی از کنجد و زغیر استفاده می‌کردند. در آن زمان جوانان با استفاده از روغن‌های طبیعی قوت و توانایی خاص خود را داشتند، اما حالا بیشتر مردم با استفاده‌ی روغن‌های وارداتی به بیماری‌های زیادی دچار می‌شوند.
آقای کلانتری تأکید می‌ورزد که نظر به مرور زمان و تغیرات محیطی و فرهنگی، عنعنات آنان نیز تغیر کرده است. او اضافه می‌کند که جوانان را برای احیای فرهنگ شان تشویق می‌کنند که این کار نتیجه‌ی خوب و مثبت داده است.
فرهنگ و عنعنات یک قوم و قبیله جزء زندگی روزمره و راه برای طرز پیش‌برد امورات و مراسم‌های همان قوم گفته می‌شود. با تغیر رسم و رسوم، اتحاد و اتفاق میان آن قوم نیز کاسته می‌شود. طوری که در گذشتهها هر روستا از خود یک «بای» یا «خان» داشت و هر عضوی از روستا بر او احترام داشتند و مطابق رهنمودهای او مراسم‌های خوشی و غم شان را راه‌اندازی می‌کردند. اما حالا با تغیر رسم و رسوم، دیگر از اتحاد و همدلی‌های سابق نیز در میان ترکمن‌ها خبری نیست.
بیشتر اقوام ترکمن در ولسوالی‌های قلعه‌زال، چهاردره، امام‌صاحب، دشت ارچی و مرکز قندوز بودوباش دارند. این قوم بیشتر به کشاورزی، مالداری و تجارت مصروف هستند.