حذف سیستماتیک هزاره‌ها از دانشگاه بامیان

وقتی که طالبان در آخرین دهه‌ی قرن بیستم برای نخستین بار در افغانستان به قدرت رسیدند، مشهورترین ابزارشان برای سرکوب مردمان دیگر افغانستان خشونت مستقیم و حذف فیزیکی علنی بود. طالبان در دور دوم حاکمیت خود که از پانزدهم آگست سال ۲۰۲۱ شروع شد، رویکردهای حذفی «نرم»تر را نیز به ابزارهای خشونت‌بار پیشین خود افزوده‌اند. یکی از این ابزارهای نرم بیرون راندن سیستماتیک و بدون سروصدای دانشمندان، متخصصان و آموزگاران از محیط‌های آکادمیک و جایگزین کردن افراد همسو با طالبان به جای آنان است. در این گزارش بخشی از این رویکرد حذفی نرم در مورد دانشگاه بامیان مستند شده است. 

در بیش از سه سالی که از حاکمیت گروه طالبان بر افغانستان می‌گذرد، این گروه به‌صورت هدفمند، به ‌حذف و جابه‌جایی کادرهای علمی و اداری در دانشگاه‌ها اقدام کرده‌ است. در دانشگاه دولتی بامیان در ولایت عمدتا هزاره‌نشین بامیان، این روند تصفیه به‌گونه‌ی شدید تطبیق شده است. بررسی‌های میدانی روزنامه اطلاعات روز نشان می‌دهد که پس از تسلط طالبان، دست‌کم ۴۹ استاد «هزاره‌تبار» در دانشگاه بامیان یا برکنار و یا مجبور به ترک شغل خود شده‌اند. همچنین در آخرین مورد وزارت تحصیلات طالبان در تاریخ ۱۱ قوس امسال، پنج استاد هزاره‌تبار دیگر این دانشگاه را به «مؤسسات» تحصیلات عالی پکتیکا و لوگر، در جنوب‌شرق کشور تبدیل کرده است. براساس بررسی‌های روزنامه اطلاعات روز، درجه‌ی تحصیلی ۱۶ استاد دکترا و ۳۳ استاد دیگر کارشناسی ارشد (ماستری) است. در جمع آنان، تنها پنج استاد با درجه‌ی تحصیلی کارشناسی (لیسانس) شامل اند. همچنین برخی از این استادان هم‌اکنون مصروف آموزش دوره‌های دکترا و ماستری هستند. در بیش از سه سال گذشته، اما هیچ استاد دیگری در دانشگاه بامیان از سایر اقوام برکنار نشده و ترک شغل نکرده است. در این مدت، تنها دو استاد از اقوام غیرهزاره از دانشگاه بامیان به دانشگاه‌های ننگرهار و پلی‌تخنیک کابل تبدیل شده‌اند. این افراد شامل آقاشیرین زمانی، استاد دیپارتمنت جغرافیه و میرویس خالقیار، استاد دیپارتمنت پشتو می‌شوند. براساس گفته‌های منابعی که هم‌اکنون در بیرون از افغانستان به‌سر می‌برند، این افراد برای تبدیلی خود، اعضای طالبان را «واسطه» کرده بودند. همچنین ناصر ویدا حسن‌زی، استاد دیپارتمنت پاراکلینیک که پشتون‌تبار است، برای ادامه‌ی تحصیل به ترکیه رفته است.

از سویی هم، بیشترین استادانی که از دانشگاه بامیان انصراف داده و یا مجبور به ترک آن شده‌اند، مربوط به دانشکده‌ی زمین‌شناسی است. پس از آن به ترتیب، در دانشکده‌های تعلیم‌وتربیه، علوم اجتماعی، اقتصاد، زراعت، علوم طبیعی و شرعیات بیشترین استادان، دانشگاه را ترک کرده‌اند.

دانشکده‌ی زمین‌شناسی

بررسی‌های روزنامه اطلاعات روز نشان می‌دهد که ۱۴ نفر از استادان هزاره‌تبار در دانشکده‌ی زمین‌شناسی دانشگاه بامیان یا از سمت‌شان برکنار، یا تبدیل و یا هم مجبور به ترک وظایف خود شده‌اند. این افراد بیش از نصف (۶۳ درصد) تعداد مجموعی استادان این دانشکده را شامل می‌شوند. قبل از تسلط طالبان، ۲۲ نفر استاد در آن تدریس می‎کردند.

استادانی که در شرایط پس از تسلط طالبان از دانشکده‌ی زمین‌شناسی دانشگاه بامیان انصراف داده و یا مجبور به ترک آن شده، شامل حسن‌علی مالستانی، محمدانور محقی، محمدحسن حسنیار، حسین‌علی جوادی، عطاءالله گلستانی، خان‌علی کیهان، عبدالمنان برهان، عبدالله صداقت و علی‌اکرم محمدی می‌شوند. همچنان علی نیکزاد، بصیر عصمت‌یار، عبدالله قاسم‌زاده و مجتبی محبی نیز از جمله‌ی کسانی در این دانشکده اند که یا از سمت‌شان انصراف داده و یا هم برکنار و منفک شده‌اند. افزون بر آنان، وزارت تحصیلات طالبان عباس آگاه، استاد دیپارتمنت استخراج معادن را نیز به «مؤسسه تحصیلات عالی لوگر» تبدیل کرده است. در جمع این استادان، حسن‌علی مالستانی، محمدانور محقی و محمدحسن حسنیار درجه‌ی تحصیلات دکترا دارند. حسین‌علی جوادی، عطاءالله گلستانی، خان‌علی کیهان، عبدالمنان برهان، عبدالله صداقت، علی‌اکرم محمدی، علی نیکزاد، عبدالله قاسم‌زاده و عباس آگاه ماستر هستند. درجه‌ی تحصیلی بصیر عصمتیار و مجتبی محبی هم لیسانس است. آنان هم‌اکنون دانشجوی دوره‌ی ماستری اند و از دانشگاه بامیان منفک شده‌اند.

دانشکده‌ی تعلیم‌وتربیه

پس از دانشکده‌ی زمین‌شناسی در دانشگاه بامیان، بیشترین استادان از دانشکده‌ی تعلیم‌وتربیه منصرف و یا هم برکنار، منفک و تبدیل شده‌اند. شمار این استادان به ۱۱ نفر می‌رسد و همه درجه‌ی تحصیلی دکترا و ماستری دارند. محمدامین جویا، روح‌الله فروغ و محمدظاهر فایز درجه‌ی دکترا دارند. متباقی استادان که شامل هادی نواندیش، مصطفا کامل محمدی، زینب مومنی، زینب بخشی، سیما گوهری، احمدشاه بینا، محمدیاسین همدرد و حسین‌علی حیدری می‌شوند، ماستر هستند. از این میان، هادی نواندیش و مصطفا کامل محمدی هم‌اکنون دانشجوی دوره‌ی دکترا اند.

همچنین وزارت تحصیلات طالبان محمدظاهر فایز، استاد ادبیات دری در دانشکده‌ی تعلیم‌وتربیه‌ی دانشگاه بامیان را به مؤسسه‌ی تحصیلات عالی پکتیکا تبدیل کرده است.

دانشکده‌ی علوم اجتماعی

پس از تسلط طالبان، هشت استاد از دانشکده‌ی علوم اجتماعی دانشگاه بامیان انصراف داده و یا هم مجبور به ترک آن شده‌اند. از جمله‌ی این استادان، سه نفر دانش‌آموخته‌ی دوره‌ی دکترا، سه نفر هم دانش‌آموخته‌ی دوره‌ی ماستری و دو نفر دیگر دانش‌آموخته‌ی دوره‌ی لیسانس اند. محمدرسول کریمی، لایق احمدی و علی‌جمعه همدرد درجه‌ی تحصیلی دکترا و محمدیاسر شهروند، سیدهادی هدایت و محمدجواد سلطانی درجه‌ی تحصیلی ماستری دارند.

از جمع استادانی که دانشکده‌ی علوم اجتماعی دانشگاه بامیان را ترک کرده و یا مجبور به ترک آن شده‌اند، تنها درجه‌ی تحصیلی حبیب‌الله حکمت و محمدعیسا درویش لیسانس است.

شمار استادانی که پس از تسلط طالبان منفک و یا برکنار شده و یا هم از دانشکده‌ی علوم اجتماعی انصراف داده، بیش از نصف شمار استادان این دانشگاه در اوایل تسلط این گروه اند. در آن هنگام، این دانشکده حدود ۲۰ استاد داشته است.

دانشکده‌ی اقتصاد

در دانشکده‌ی اقتصاد نیز هشت نفر از استادان یا از کار انصراف داده و یا هم تبدیل و برکنار شده‌اند. در میان این استادان، تنها درجه‌ی تحصیلی جمعه رسولی دکترا و از دوست‌محمد انوری لیسانس است. انوری هم‌اکنون دانشجوی دوره‌ی ماستری است. متباقی شش نفر دیگر آنان دارای درجه‌ی تحصیلی ماستری اند. علی موسوی، محمدشریف بابک، محمد مرادی و اکبر احمدی از استادانی با درجه‌ی تحصیلی ماستری اند که یا برکنار و یا هم از دانشگاه انصراف داده‌اند.

اما امین بامی و محمدباقر معرفت که دارای درجه‌ی تحصیلی ماستری اند، در اوایل ماه جاری (قوس) توسط وزارت تحصیلات این گروه به مؤسسه‌ی تحصیلات عالی پکتیکا تبدیل شده‌اند.

هم‌اکنون هیچ استادی با درجه‌ی تحصیلی دکترا در این دانشکده تدریس نمی‌کند.

دانشکده‌ی زراعت

در دانشکده‌ی زراعت دانشگاه بامیان در جریان سه سال گذشته، پنج نفر از استادان برکنار، تبدیل و یا از کار منصرف شده‌اند. از میان آنان، درجه‌ی تحصیلی زین‌الله حازم، سیدضیاالدین هاشمی و علی‌یاور سیرت و سایر استادان ماستری است. این استادان شامل محمداسحاق راسخ، فاطمه فهیمی و محمدجواد فاضلی می‌شوند.

از جمع این استادان دانشکده‌ی زراعت زین‌الله حازم اخیرا توسط وزارت تحصیلات طالبان به مؤسسه‌ی تحصیلات عالی پکتیکا تبدیل شده است.

دانشکده‌ی علوم طبیعی

از مجموع ۵۴ استاد دانشگاه بامیان که انصراف داده و یا برکنار و یا هم مجبور به ترک دانشگاه شده‌اند، چهار نفر آنان در دانشکده‌ی علوم طبیعی استاد بودند. از این میان درجه‌ی تحصیلی یک استاد دکترا و متباقی ماستری و یا کاندیدای دکترا اند. محمد عسکرزاده دکترا و نیلا پیمان ماستری دارد. معصومه خاوری و حسن رهنورد نیز دانشجوی دوره‌ی دکترا اند.

دانشکده‌ی شرعیات

قبل از تسلط طالبان، خدیجه رستمیان و رحیمه ناصری، تنها استادان زن در دانشکده‌ی شرعیات دانشگاه بامیان بودند. با تسلط این گروه، خدیجه رستمیان سال گذشته و در هنگام آموزش دوره‌ی ماستری منفک شد و در ۱۲ عقرب امسال نیز طالبان رحیمه ناصری را منفک کردند. او دارای درجه‌ی تحصیلی ماستری است.

با این حال، طالبان از سال ۱۴۰۲ تنها در دانشکده‌ی شرعیات دانشگاه بامیان ۱۷ استاد را مقرر کرده‌اند که هیچ کدام از آنان هزاره نیستند.

همچنین طالبان دو سال پیش فقه جعفری را از برنامه‌ی درسی دانشگاه بامیان حذف کردند. شورای رهبری وزارت تحصیلات طالبان در آن هنگام گفت به‌دلیل این‌که «یک نظام واحد نیازمند نصاب و قانون واحد است»، این فقه از برنامه‌ی درسی حذف شده است. در فیصله‌ای که توسط این شورا نهایی شده، آمده است که دانشگاه بامیان، دانشگاه مشترک دانشجویان اهل تسنن و اهل تشیع است و بدون درنظرگرفتن مذهب، دانشجو جذب می‌کند. سال گذشته هم این گروه دیپارتمنت فقه جعفری را لغو و به‌جای آن دیپارتمنت فقه و قانون را در تشکیلات دانشگاه بامیان افزودند. هم‌اکنون فقه جعفری در هیچ یکی از دانشگاه‌های دولتی، دیپارتمنت ندارد.

حذف هزاره‌ها از هیأت رهبری

الف: ریاست دانشگاه

آخرین رییس دانشگاه بامیان در حکومت پیشین، عبدالعزیز محبی بود. او هزاره‌تبار است و حدود سه ماه پس از تسلط طالبان در این سمت کار کرد. محبی دانش‌آموخته‌ی دوره‌ی دکترا در رشته‌ی زراعت و انجنیری محیط‌زیست از دانشگاه «زراعت و فناوری توکیو» است. در سال ۱۳۹۸ خورشیدی رییس دانشگاه بامیان شد. قبل از آن نیز در دانشگاه کابل استاد بود. طالبان پس از تسلط خود و تعیین عبدالجلیل حکیمی به‌حیث نماینده‌ی فوق‌العاده در دانشگاه بامیان، صلاحیت‌های او در ریاست این دانشگاه را به حکیمی سپردند. عبدالعزیز محبی با بیرون‌شدن از افغانستان گفت که در پی تسلط این گروه «عملا» صلاحیتی نداشته است. او در ماه دسامبر ۲۰۲۱ افغانستان را ترک کرد و به ایرلند پناهنده شد.

طالبان در ماه فبروری ۲۰۲۲ (دلو ۱۴۰۰) محمدسالم فیضی را به‌حیث رییس دانشگاه بامیان تعیین کردند. او تاجیک‌تبار و از دره‌ی «غندک» ولسوالی شیبر است. محمدسالم فیضی تحصیلات ماستری دارد. لیسانس را نیز در دانشگاه بامیان در رشته‌ی زراعت خوانده است. پیش از ریاست دانشگاه بامیان، در دانشگاه قندوز استاد بود. رتبه‌ی علمی‌اش، پوهنیاری است و در زمان ریاست خود متهم به برکناری جمعی هزاره‌ها از این دانشگاه و استخدام نزدیکانش به‌جای آنان شد. پس از محمدسالم فیضی، طالبان حضرت‌محمد برهانی را به‌حیث رییس دانشگاه بامیان تعیین کردند. برهانی پشتون‌تبار و از ولایت میدان‌وردک است. قبل از ریاست دانشگاه بامیان، رییس دانشکده‌ی زبان و ادبیات دانشگاه تعلیم‌وتربیه‌ی کابل (تعلیم و تربیه شهید استاد ربانی) بود. تحصیلات لیسانس در رشته‌ی «تخصص فی الفقه و القضاء» و رتبه‌ی علمی پوهیالی دارد.

ب: معاونت‌ها

پس از تسلط طالبان سه معاون هزاره‌ی دانشگاه بامیان که از دوره‌ی جمهوریت در این پست‌ها کار می‌کردند، از سمت‌شان برکنار شدند. همچنان طالبان معاونت تحقیقات علمی را نیز در تشکیلات دانشگاه‌های دولتی، افزوده‌اند. هم‌اکنون هزاره‌ها در هیچ کدام از این معاونت‌های دانشگاه بامیان، معاون نیستند. از جمع چهار معاون دانشگاه بامیان، دو نفر پشتون، یک نفر تاجیک و یک نفر نیز ترکمن اند.

وزارت تحصیلات عالی طالبان در تاریخ ۲۳ دلو ۱۴۰۰، هم‌زمان با تعیین محمدسالم فیضی در ریاست دانشگاه بامیان، عبدالجلیل حکیمی را به‌حیث معاون مالی و اداری این دانشگاه تعیین کرده است. قبل از او و در زمان جمهوریت تا شش ماه پس از تسلط طالبان، عباس ارشاد معاون مالی و اداری دانشگاه بامیان بود. ارشاد هزاره‌تبار و از دایکندی است. دو لیسانس در رشته‌های اقتصاد و علوم سیاسی دارد. قبل از معاونت در دانشگاه بامیان، عباس ارشاد در ادارات مختلف در دایکندی از جمله ریاست‌های اقتصاد، اطلاعات و فرهنگ، اداره‌ی مستوفیت و انستیتوت‌های کثیرالرشتوی و تخنیک کار کرده است. همچنین از طریق آزمون رقابتی کمیسیون مستقل اصلاحات اداری در معاونت مالی و اداری دانشگاه بامیان راه یافته بود. براساس ادعای منابعی که هم‌اکنون در بیرون از افغانستان به‌سر می‌برند، عبدالجلیل حکیمی او را به‌خاطر «تمرد» از «سفارشات» و سرپیچی از خواسته‌هایش برکنار کرده است. حکیمی تاجیک‌تبار و از غندک است. در رشته‌ی فیزیک از دانشگاه تعلیم‌وتربیه‌ی کابل لیسانس دارد. مدتی را در مراکز آموزشی خصوصی تدریس کرده و نیز در شهر بامیان زغال‌فروشی داشته است. هم‌زمان با تسلط طالبان، او خود را نماینده‌ی فوق‌العاده‌ی وزارت تحصیلات این گروه در دانشگاه بامیان معرفی کرد. منابع معتبر تأیید می‌کنند که در آن هنگام او حمایت مستقیم مولوی مقبول‌احمد وقاص، از فرماندهان این گروه در بامیان را داشت. وقاص نیز ساکن غندک و از نزدیکان عبدالجلیل حکیمی و محمدسالم فیضی است. او در ماه قوس ۱۴۰۱ در نشستی با حضور این دو نفر و سایر استادان و دانشجویان دانشگاه بامیان، دختران را تهدید کرد که در صورت عدم رعایت حجاب مورد نظر طالبان، «مجازات» می‌شوند. سپس وقاص به‌حیث رییس امر به معروف و نهی از منکر این گروه در بامیان تعیین شد. اکنون، او رییس امر به معروف و نهی از منکر طالبان در پنجشیر است.

عبدالجلیل حکیمی با آمدنش در دانشگاه بامیان مدیریت تمامی بخش‌ها را در دست گرفت. عبدالعزیز محبی در گفت‌وگو با روزنامه اطلاعات روز نیز تأیید کرد که حکیمی به‌حیث نماینده‌ی فوق‌العاده‌ی وزارت تحصیلات طالبان، «همه‌کاره‌ی دانشگاه» شده بود؛ «همه‌ی صلاحیت‌های اجرائیوی ما را صلب کرده بود.» منابع دیگر هم تأیید می‌کنند که او دست‌کم هشت فرد مسلح «غیررسمی» در دانشگاه داشت و از تمامی امکانات، وسایل و تجهیزات آن استفاده‌ی شخصی می‌کرد. یکی از این منابع توضیح داد: «هیچ کدام افراد مسلح حکیمی رسمیت و تقرر نداشتند. [حکیمی] موتر [نوع] هایلکس اداره‌ی دانشگاه را در مالکیت شخصی خودش درآورده بود. [او] جمعا حدود ۱۲۰ هزار افغانی در ماه از بودجه‌ی دانشگاه، مصارف شخصی و معاش نیروهای خود را طلب داشت. برای اخذ آن، کارکنان اداری را تهدید می‌کرد.» منبع دیگر نیز افزود: «[حکیمی] حاضری استادان را در نزدش قید کرده بود و همه مجبور بودند پیش او (حکیمی) بروند تا حاضری شان را امضا کنند.»

در پی تقرر عبدالجلیل حکیمی و محمدسالم فیضی، تغییرات و تعیینات گسترده و دسته‌جمعی در دانشگاه بامیان انجام شده است. براساس گفته‌های منابع، این دو فرد که باهم رابطه‌ی فامیلی دارند، نقش اصلی را در عزل و تقرر هیأت رهبری، استادان و کارکنان دانشگاه داشته‌اند. در نخستین اقدام، این افراد در معاونت اداری دانشگاه بامیان، علی‌داد علی‌زاده را از مدیریت منابع بشری برکنار کردند. علی‌زاده هزاره‌تبار است و حدود ۱۲ سال را در ادارات دولتی کار کرده است. پس از برکناری از این مقام، اعتراض کرد و اعتراضش هم به‌جایی نرسید. منابع تأیید کردند که علی‌زاده به‌خاطر تنگدستی مالی مجبور شد تا مدتی را در شهر بامیان کراچی‌وانی کند. به‌جای او، امرالله بشارت به‌حیث مدیر منابع بشری دانشگاه بامیان گماشته شده است. او تاجیک‌تبار، از دره‌ی غندک و از نزدیکان حیکمی و فیضی است. قبل از مدیریت منابع بشری، محتسب طالبان در شهر بامیان بود. همچنان طالبان عبدالله رجایی را از مدیریت عمومی خدمات، عزیزالله فطرت را از مدیریت عمومی خوابگاه‌ها، شکیلا رضایی را از مدیریت خوابگاه دخترانه، سهیلا سها را از مدیریت نشریه‌ی مجله‌ی علمی، راضیه خاضع را از مدیریت جندر و الله‌یار کارگر را از مدیریت حفظ و مراقبت برکنار کرده‌اند. اکثر این افراد ابتدا تنزیل بست و سپس منفک شده‌اند. همچنین طالبان در دست‌کم نُه مدیریت معاونت اداری دانشگاه بامیان، افراد جدید گماشته‌اند. ضمنا یک بست را تحت عنوان «ملاامام» نیز ایجاد کرده‌اند. منابع تأیید می‌کنند که از این جمع، پنج نفر، به‌شمول امرالله بشارت در مدیریت منابع بشری، از وابستگان و نزدیکان عبدالجلیل حکیمی و محمدسالم فیضی اند. این افراد شامل امان‌الله میرشفق سیغانی، مدیر عمومی خوابگاه‍‌ها، محمود جویا، انجینر ساختمانی، صبغت‌الله احمدی، مدیر حفظ و مراقبت می‌شوند. آنان تاجیک‌تبار و از دره‌ی غندک ولسوالی شیبر و ولسوالی سیغان هستند.

در ۱۹ میزان ۱۴۰۱، محمدظاهر فایز از معاونت علمی این دانشگاه برکنار شد و به‌جای او طالبان محمدعثمان سولیزی را تعیین کردند. او هنوز در این سمت کار می‌کند. فایز هزاره‌تبار و دانش‌آموخته‌ی دوره‌ی دکترای ادبیات غنایی از دانشگاه اصفهان ایران است. سولیزی پشتون‌تبار و از ولایت ننگرهار است که تحصیلات ماستری زبان‌شناسی دارد. قبل از آن، او استاد ادبیات پشتو در دانشگاه بامیان بود. طالبان در این معاونت، نیکبخت رضایی را از مدیریت عمومی انکشاف مسلکی استادان و تضمین کیفیت و رضا احمدی را از آمریت تحقیقات علمی ابتدا تنزیل بست داده و سپس «مجبور به کناره‌گیری» کرده‌اند. مدیر عمومی انکشاف مسلکی استادان و تضمین کیفیت بست چهار و آمریت تحقیقات علمی بست سه اند. نیکبخت رضایی و رضا احمدی هر دو پس از تسلط طالبان به بست پنج تنزیل شده بودند. همچنین این گروه در اوایل تسلط خود، علی‌اکبر جوان را از آمریت استادان برکنار و به‌جای او، حبیب‌الله حق‌پرست را گماشتند. علی‌اکبر جوان هزاره‌تبار و حبیب‌الله حق‌پرست تاجیک‌تبار است. اکنون در آمریت استادان، نصرت‌الله نصرت آمر است.

محمدرضا ابراهیم نیز در میزان ۱۴۰۱، از معاونت امور محصلان دانشگاه بامیان برکنار و به‌جایش، عیدمحمد محمدی تعیین شد. محمدی هنوز در این سمت کار می‌کند. او ترکمن‌تبار، سنی‌مذهب و از پروان است. منابع تأیید می‌کنند که گرایش مذهبی به اهل سنت، دلیل اصلی تعیین او در این پست بوده است. او قبلا استاد پیداگوژی در دانشگاه بامیان بوده است. محمدرضا ابراهیم هزاره‌تبار و از بامیان است. او در دانشکده‌ی علوم اجتماعی این دانشگاه استاد است. منابع می‌گویند که برکناری او «غیرقانونی» و «غیراصولی» است. محمدرضا ابراهیم مطابق قانون تحصیلات، دو سال مدت معاونتش باقی مانده بود. طالبان در این معاونت، محمدجان محمدی را نیز از آمریت امور محصلان برکنار کرده است. براساس گفته‌های منابع، طالبان ابتدا او را از بست سه به بست پنج تنزیل بست داده و سپس او را مجبور به انصراف کرده‌اند.

افزون بر این‌ها، طالبان با ایجاد معاونت تحقیقات علمی در تشکیلات دانشگاه‌های دولتی، محمدخالد خاورین را به‌حیث معاون تحقیقات علمی دانشگاه بامیان تعیین کرده‌اند. او پشتون‌تبار است. درجه‎ی تحصیلی دکترا دارد. قبل از تقررش در دانشگاه بامیان، استاد دانشگاه قندوز بود.

ب: ریاست‌های دانشکده‌ها

دانشگاه بامیان هشت دانشکده دارد. از این میان، دانشکده‌ی علوم حیوانی امسال ایجاد شده است. هفت دانشکده‌ی دیگر آن از قبل فعال بوده‌اند. پس از تسلط طالبان برخی از رییسان هزاره‌تبار دانشکده‌ها از سمت‌شان برکنار شدند. اکثر این استادان دوره‌ی زمانی ریاست‌شان در هنگام برکناری، تکمیل نشده بود. براساس گفته‌های منابع، رییس تاجیک‌تبار دانشکده برکنار نشد، اما «به‌خواست» خودش و «واسطه»‌ی طالبان به دانشگاه پلی‌تخنیک کابل تبدیل شده است. هم‌اکنون از مجموع هفت دانشکده، رییسان سه دانشکده پشتون‌تبار و چهار دانشکده‌ی دیگر هزاره‌تبار اند.

در دانشکده‌ی زراعت قبل از تسلط طالبان، عبدالقیوم رضایی رییس بود. او هزاره‌تبار و دارای درجه‌ی تحصیلی دکترا است. طالبان او را برکنار و به‌جایش ناصر ویدا حسن‌زی را تعیین کردند. حسن‌زی پشتون‌تبار است و درجه‌ی تحصیلی لیسانس دارد. با دریافت بورسیه‌ی تحصیلی، او به ترکیه رفته و به‌جایش، دولت‌شاه پویش رییس دانشکده‌ی زراعت شده است. پویش هزاره‌تبار است و دکترا دارد. در دانشکده‌ی زمین‌شناسی نیز آقاشیرین زمانی رییس بود. او تاجیک‌تبار و دارای درجه‌ی تحصیلی ماستری است. پس از تسلط طالبان، خود را از دانشگاه بامیان به دانشگاه پولی‌تخنیک کابل تبدیل کرده است. به‌جای او، محمدکاظم گجر نیازی به‌حیث رییس دانشکده‌ی زمین‌شناسی تعیین شده است. نیازی قبل از تقررش در این ریاست، در دانشکده‌ی تعلیم و تربیه‌ی دانشگاه بامیان استاد ادبیات پشتو بود. او پشتون‎تبار و دارای رتبه‌ی علمی پوهنیاری و درجه‌ی علمی لیسانس است. براساس گفته‌های منابع، محمدکاظم گجر در حالی به ریاست دانشکده‌ی زمین‌شناسی رسیده که استادانی با رتبه‌ی علمی و درجه‌ی تحصیلی بلندتر در این دانشکده حضور دارند؛ «[ضمنا] ارتقای [گجر] خلاف رشته و اصول از دانشکده‌ی تعلیم‌وتربیه به دانشکده‌ی زمین‌شناسی انجام شده است.»

تا قبل از تسلط طالبان در دانشکده‌ی شرعیات دانشگاه بامیان سید خلیل کوهی رییس بود. درجه‌ی تحصیلی او ماستریو رتبه‌ی علمی‌اش نیز پوهندوی است. طالبان او را از سمت ریاست دانشکده‌ی شرعیات برکنار و به‌جایش ادریس حبیبی را تعیین کرده‌اند. او پشتون‌تبار است. درجه‌ی تحصیلی ماستری و رتبه‌ی علمی پوهنیاری دارد. یک منبع در وزارت تحصیلات طالبان تأیید کرد: «تقرر حبیبی به‌جای کوهی به‌دلیل پایین‌بودن درجه‌ی تحصیلی، خارج از اصول آکادمیک است.» همچنین با لغو دیپارتمنت فقه جعفری در دانشگاه بامیان، محمدابراهیم ذکی نیز از آمریت آن منفک شده است. او دکترا دارد و هم‌اکنون نیز در دانشکده‌ی شرعیات استاد است. طالبان همچنین در این دانشکده، کلثوم نظری را از مدیریت تدریسی برکنار و به‌جایش صفت‌الله مجددی را تعیین کرده است. کلثوم نظری هزاره‌تبار و صفت‌الله مجددی تاجیک‌تبار اند.

در دانشکده‌ی تازه‌تأسیس علوم حیوانی (وترنری)، نصرالله همت‌زی رییس است. او دارای رتبه‌ی علمی پوهنمل و پشتون‌تبار است.

در دانشکده‌ی اقتصاد طالبان محمدباقر معرفت را از ریاست برکنار و به‌جایش سید اسدالله کاظمی را تعیین کرده‌اند. همچنان در دانشکده‌ی تعلیم و تربیه بازمحمد فروغ به‌جای محمدالله معتمد، در دانشکده‌ی علوم طبیعی بنیادعلی معین به‌جای حسین عزیز و در دانشکده‌ی علوم اجتماعی علی امینی به‌جای محمدرضا اکبری به‌حیث رییس تعیین شده‌اند.

چرا استادان دانشگاه را ترک می‌کنند؟

در پی تسلط طالبان محدودیت‌های شدید در دانشگاه وضع و اعمال شده است؛ این گروه دسترسی به آموزش را براساس جنسیت سهمیه‌بندی کرده و تغییرات گسترده‌ای در نصاب آموزشی و رشته‌ها به‌میان آورده است؛ همچنان طالبان با تشدید تعارضات قومی و سمتی، به حذف و جابه‌جایی هدفمند و سیستماتیک کادرهای علمی و اداری در اکثر دانشگاه‌ها دست زده‌اند. به‌صورت کلی، این موارد سبب شده تا استادان و دانشجویان دانشگاه را به‌گونه‌ی گروهی ترک کنند. در دانشگاه بامیان که به‌دلیل جذب استادان جوان‌تر و به‌روزتر و رعایت توازن جنسیتی دانشجویان، جایگاه خود را در میان سایر دانشگاه افغانستان پیدا کرده بود، استادان زیادی انصراف داده و یا مجبور به ترک آن شده‌اند. اکثریت استادان، کارکنان و دانشجویان این دانشگاه هزاره‌تبار بودند.

عبدالعزیز محبی که سه ماه پس از تسلط طالبان «مجبور» به انصراف از ریاست آن شد، می‌گوید که هزاره‌ها هم‌اکنون در معرض «حذف سیستماتیک» از این دانشگاه و تحصیلات عالی قرار دارند. همچنین براساس گفته‌های او، طالبان در تلاش هستند تا با پاکسازی دانشگاه بامیان از استادان و کارکنان هزاره‌تبار، در نخست مانع از رشد این دانشگاه شوند و سپس کسانی را که از سیاست‌های آموزشی این گروه حمایت می‌کنند، جابه‌جا کنند؛ «دانشگاه در تربیت شهروندی و ملت‌سازی نقش اساسی دارد… به همین خاطر طالبان در تلاش هستند تا ترکیب دانشگاه بامیان را برهم بزنند. زمانی که ترکیب [دانشگاه] برهم بخورد، جامعه‌ای شکل خواهد یافت که ایدئولوژی طالبان در آن حاکم می‌باشد.» عبدالعزیز محبی اما می‌افزاید: «در دانشگاه بامیان همه در تلاش بودند تا افزون بر تدریس و آموزش رشته‌ها و مضامین اختصاصی، نیرویی تربیت کنند که در رفتار جمعی‌شان به آزادی‌های فردی و حقوق بشری و انسانی احترام بگذارند و آن‌ها را رعایت کنند.»

روزنامه اطلاعات روز با سایر استادان این دانشگاه که از افغانستان بیرون شده، نیز گفت‌وگو کرده است. براساس گفته‌های آنان، اکثر استادان دانشگاه براثر تشدید محدودیت‌های طالبان و ناامنی انصراف داده‌اند. یکی از این استادان گفت: «در صنف‌هایی که درس می‌دادم، طالبان [در میان دانشجویان] خبرچین داشتند. حتا در یک صنف، دانشجویی عضو کندک انتحاری طالبان بود. این فرد در ظرفیتی نبود که دانشگاه بخواند، اما در صنف حضور داشت و در رفتارش هم ملاحظه‌ای نداشت. در امتحان ناکام مانده بود. برایم تماس گرفت که کامیابش کنم. قبول نکردم. بار دوم یک عضو استخباراتی-امنیتی طالبان تماس گرفت که او را کامیاب کنم. ترسیدم، کامیاب کردم.» یک استاد دیگر هم این مورد را تأیید کرد و افزود: «ما خودسانسوری شدید داشتیم. قبل از درس، چند دقیقه را مقدمه می‌چیدیم [و] توضیح می‌دادیم که وابستگی عقیدتی به موضوع درس نداریم و بعد تدریس می‌کردیم. چند بار سررشته‌ی کلام از پیشم [در] رفت. نگران واکنش‌‌ها بودم. ترس داشتیم و این ترس در امتحان اوج می‌گرفت.» براساس گفته‌های آنان، اکثر استادان این ترس را تجربه کرده و حتا در مواردی هم تهدید شده‌اند. عبدالعزیز محبی در مدت‌زمانی که در افغانستان بوده، طالبان دو بار به سراغ او، به درِ خانه‌اش می‌روند. یک بار محبی در خانه بوده است. نیروهای طالبان از او در مورد رابطه‌اش با جبهات مخالف این گروه می‌پرسند. محبی توضیح می‌دهد که فرد دانشگاهی است و با جبهه‌ای ارتباط ندارد. اکنون محبی می‌گوید که طالبان به‌خاطر انصراف او از دانشگاه، این تهدیدات را ایجاد و تشدید کرده بودند.

افزون بر این موارد، اعمال محدودیت‌ها بر پوشش ظاهری و گذاشتن ریش، گشت‌وگذار، بیان و رفتار و صلاحیت‌ها و راه‌اندازی برنامه‌هایی عقیدتی این گروه در دانشگاه‌ها از عوامل دیگر برای انصراف استادان در دانشگاه است. یک استاد دانشگاه بامیان توضیح داد: «فضا به‌شدت خفقانی است. دانشگاه کاملا تبدیل به مدرسه شده است. ملاک [داشتن] ریش، [پوشیدن] کلاه و پیراهن‌وتنبان و قومیت و مذهب کارمندان است، نه ارزش‌های آکادمیک. مشمئزکننده است که یک ملای پشمالو و با ظاهر چرکین بیاید در محیط دانشگاه استادان را هر روز به‎صورت اجبار حدیث درس بدهد.» این برنامه‌ها در تمامی دانشگاه‌های کشور به اجرا گذاشته شده که مقصود از آن آشناسازی استادان با اسلام سیاسی مورد نظر طالبان است و حد و حدود آن را در محیط دانشگاه مشخص می‌کند. پارسال استادان برخی دیگر از دانشگاه‌های دولتی به روزنامه اطلاعات روز تأیید کردند که از سوی مسئولان دانشگاه‌ها برای‌شان گفته شده تا در هنگام نام‌بردن از ملامحمد عمر، رهبر پیشین و بنیان‌گذار و ملااخترمحمد منصور، دومین رهبر طالبان عبارت «رحمه‌الله» و «تقبله‌الله» را به‌کار ببرند. در مورد هبت‌الله آخوندزاده، رهبر فعلی طالبان و سایر چهره‌های مطرح دیگر این گروه که زنده‌اند، هم گفته شده عبارت «حفظه‌الله» استفاده شود. استادان دانشگاه‌ها ملزم شده‌اند تا در تألیفات، پژوهش‌ها و آثار علمی خود این عبارات را درباره‌ی چهره‌های مطرح طالبان لحاظ کنند. این مورد شامل مقالات برای ترفیع رتبه‌ی علمی استادان دانشگاه‌های دولتی هم می‌شوند.

تبدیلی یک‌جایی پنج استاد دکتر و ماستر؛ ماجرا چیست؟

وزارت تحصیلات طالبان در اوایل ماه قوس تبدیلی پنج استاد دانشگاه بامیان با درجه‌ی تحصیلی دکترا و ماستری به مؤسسات تحصیلات عالی پکتیکا و لوگر را تأیید کرد. از میان این پنج نفر محمدظاهر فایز، امین بامی، محمدباقر معرفت و زین‌الله حازم به مؤسسات تحصیلات عالی پکتیکا و عباس آگاه به مؤسسه‌ی تحصیلات عالی لوگر تبدیل شده‌اند. درجه‌ی تحصیلی فایز و حازم دکترا و رتبه‌ی علمی‌شان نیز پوهندوی است. متباقی آنان دارای درجه‌ی تحصیلی ماستری اند. از جمع این استادان، رتبه‌ی علمی معرفت و آگاه پوهنیاری و رتبه‌ی علمی بامی نیز پوهیالی است.

در یک مکتوب دانشگاه بامیان که اطلاعات روز به آن دست یافته، آمده است که این استادان براساس «هدایت شفاهی مقام» وزارت تحصیلات طالبان و با درنظرداشت رعایت اصل «توازن آکادمیک» تبدیل شده‌اند. آنان همه هزاره‌تبار اند و در دانشگاه بامیان از جمله‌ی «فعال‌ترین» استادان بوده‌اند. با این‌حال، منابع آگاه که اکنون در بیرون از افغانستان به‌سر می‌برند، می‌گویند این اقدام در ادامه‌ی «حذف سیستماتیک هزاره‌ها» از دانشگاه بامیان انجام شده است. یکی از منابع گفت: «استادان دانشگاه بامیان با تبدیلی در مؤسسات تحصیلات عالی پکتیکا و لوگر تنزیل بست شده‌اند؛ یعنی آنان را از دانشگاه به مؤسسه‌ی تحصیلی پایین‌تر تبدیل کرده‌اند.» مطابق قانون تحصیلات عالی، دانشگاه به آن نوعی از مؤسسه‌ی تحصیلی گفته می‌شود که حداقل دارای شش دانشکده و یک برنامه‌ی ماستری باشد. ضمنا باید ۳۰ درصد از استادان یک دانشگاه دکترا داشته باشند. مؤسسه اما دارای حداقل یک دانشکده است. ۱۵ درصد از استادان آن نیز باید ماستر و پوهنمل باشند. همچنین استادانی که از بامیان به پکتیکا و لوگر تبدیل شده‌اند، قبل از تسلط طالبان سمت، درجه‌ی تحصیلی و رتبه‌ی علمی بلند در دانشگاه بامیان داشته‌اند. منابع تأکید می‌کنند که این افراد به‌گونه‌ی مرحله‌وار ابتدا از سمت‌های مهم، از جمله معاونت علمی دانشگاه و ریاست دانشکده‌ها کنار زده شده و سپس از دانشگاه به مؤسسات؛ آن هم در «دوردست‌ترین مناطق» تبدیل شده‌اند. ضمنا در مؤسسات تحصیلات پکتیکا و لوگر تدریس به زبان پشتو است. اما براساس گفته‌های منابع، استادانی که به آن جا تبدیل شده‌اند، نمی‌توانند به زبان پشتو تدریس کنند. یکی از منابع گفت: «آنان بر زبان تا حد تدریس مسلط نیستند. محیط و جامعه [برای‌شان] ناآشنا است. از خانه‌های خود دور می‌شوند. لذا طاقت‌آوردن در آن‌جا دشوار خواهد بود.»

همچنین یکی دیگر از منابع گفت که این استادان از تبدیلی‌شان رضایت ندارند، اما به این تصمیم طالبان اعتراض هم نمی‌توانند: «آنان بارها صدای‌شان را علیه نابسامانی‌ها آشکارا بلند کرده‌اند. نمی‌توانستند در مقابل اقدامات حذفی در دانشگاه ساکت بمانند. برای هیأت رهبری کنونی دانشگاه این اعتراض قابل تحمل نبود. آنان را عمدا به ولایاتی تبدیل کرده که در درازمدت نتوانند گذاره کنند و سرانجام مجبور به استعفا و یا ترک وظیفه شوند.» همچنین براساس گفته‌های این منابع، مخالفت با این اقدام طالبان، ممکن استادان را در معرض اخراج از تحصیلات عالی قرار دهند. با این‌حال، عبدالعزیز محبی می‌گوید که تبدیلی جمعی استادان نیز در ادامه‌ی «حذف سیستماتیک هزاره‌ها» و به ‌هدف تضعیف دانشگاه بامیان و پایین‌آوردن کیفیت علمی در آن انجام شده است. او توضیح داد که برخی از دانشکده‌های بامیان ظرفیت راه‌اندازی برنامه‌ی ماستری را یافته بودند. مطابق مقرره‌ی تحصیلات عالی، داشتن حداقل چهار استاد دکترا و یا ماستر با رتبه‌ی علمی حداقل «پوهنوال» یکی از شرایط تدویر برنامه‌های ماستری در دانشگاه است. سایر شرایط آن، شامل فراغت سه دوره دانشجوی دوره‌ی لیسانس، داشتن نتیجه‌ی ارزیابی موفقانه‌ی روند ارتقای کیفیت و اعتباردهی، داشتن امکانات مالی و داشتن لابراتوارهای معیاری می‌شود. در فهرستی از استادان دانشگاه بامیان که اطلاعات روز به آن دست یافته، نیز دیده می‌شود که قبل از تسلط طالبان دانشکده‌ی زراعت پنج استاد با درجه‌ی تحصیلی دکترا و زمین‌شناسی نیز سه استاد با درجه‌ی تحصیلی دکترا داشته است. عبدالعزیز محبی می‌افزاید که در آن هنگام در اکثر دانشکده‌ها استادان دیگر هم نامزد دوره‌ی دکترا بودند.

او تأکید می‌کند که با برکناری استادان، طالبان در تلاش اند تا ظرفیت و توانایی دانشگاه بامیان را ازبین ببرند. ضمنا این دانشگاه در اواخر دوران جمهوریت به‌خاطر جذب کادر علمی با درجه‌ی تحصیلی بلند، توانسته بود به دانشگاه زون در مرکز کشور تبدیل شود. عبدالعزیز محبی می‌گوید در آن هنگام دانشگاه بامیان صلاحیت ارزیابی و تعیین استادان در سایر دانشگاه‌های مرکزی را یافته بود که اکنون این صلاحیت را از دست داده است.

برکناری گروهی استادان زن

در تاریخ ۲۱ عقرب ریاست دانشگاه بامیان در ابلاغیه‌ای به ریاست دانشکده‌ها و آمریت منابع بشری این دانشگاه از برکناری هم‌زمان نیلا پیمان، سیما گوهری و رحیمه ناصری، سه استاد زن خبر دادند. در این ابلاغیه که نسخه‌ای از آن در اختیار روزنامه اطلاعات روز قرار گرفته، برای «منفکی» آنان هیچ دلیلی آورده نشده است. اما صرفا در این ابلاغیه آمده است که این استادان براساس حکم وزارت تحصیلات طالبان «منفک» شده‌اند.

با این‌حال، منابع می‌گویند که نیلا پیمان، سیما گوهری و رحیمه ناصری براساس پیشنهاد مسئولان طالبان در دانشگاه بامیان برکنار شده‌اند. براساس گفته‌های آنان، این اقدام در ادامه‌ی حذف «سیستماتیک» هزاره‌ها از تحصیلات عالی صورت گرفته است. هم‌اکنون استادان زن اجازه‌ی حضور و فعالیت در دانشگاه‌ها را ندارند. این گروه همچنین برای تمامی کارکنان زن، از جمله استادان دانشگاه، پنج‌ هزار افغانی معاش در ماه تعیین کرده‌اند.