سمت راست سراج‌الدین حقانی و سمت چپ سفیر عربستان در کابل/ وزارت داخله طالبان

طالبان و عربستان؛ متحدان قدیمی در فضای جدید

عربستان سعودی با بازگشایی سفارت خود در کابل، رویکرد تازه‌ای را برای نزدیک شدن به گروه طالبان در پیش گرفته است. رهبران سعودی می‌کوشند با افزایش حضور آن کشور در افغانستان مانع گسترش نفوذ رقیبان منطقه‌ای خود، از جمله جمهوری اسلامی ایران، قطر و ترکیه شوند و وزن یکی از گروه‌های رادیکال مخالف خود، یعنی القاعده را نیز بسنجند. بخش مهمی از این استراتژی، تمرکز بر همکاری با شبکه حقانی، متحد دیرینه‌ی عربستان در افغانستان است که نقش محوری در این روابط ایفا می‌کند.

سفیر عربستان سعودی در هفته‌های اخیر با دو وزیر طالبان در کابل دیدار کرده است. فیصل طلق البقمی، سفیر عربستان سعودی، روز سه‌شنبه (۲۵ جدی) به دیدار سراج‌الدین حقانی، وزیر داخله و رهبر شبکه حقانی در وزارت داخله رفت. در یکی از عکس‌های منتشرشده از این دیدار، سراج‌الدین حقانی با چهره‌ای گشاده و متبسم به سخنان سفیر عربستان گوش می‌دهد.

در اطلاعیه‌ی وزارت داخله‌ی طالبان آمده بود که سراج‌الدین حقانی برای سفیر عربستان آرزوی موفقیت در مأموریتش در افغانستان کرده و درباره‌ی اهمیت روابط «عمیق اسلامی و تاریخی» با این کشور صحبت کرده است.

همچنین، در این اطلاعیه به نقل از سفیر عربستان ذکر شده است که ریاض بر گسترش روابط با «دولت افغانستان» و همکاری براساس «ارزش‌های مشترک اسلامی و فرهنگی» تأکید کرده است.

سفارت عربستان در افغانستان با انتشار اطلاعیه‌ای نوشت که با سراج‌الدین حقانی گفت‌وگوهای دوستانه‌ای انجام شده و درباره‌ی موضوعات مورد علاقه‌ی مشترک بحث و بررسی شده است. با این‌حال، این سفارت و طالبان جزئیات بیشتری در این مورد ارائه نکرده‌اند.

نفر وسطی جلال‌الدین حقانی، پدر سراج‌الدین است/ طالبان

روابط خانواده‌ی حقانی با عربستان سعودی به دوران جنگ سرد بازمی‌گردد. در آن زمان، عربستان از نیروهای مجاهدان، از جمله جلال‌الدین حقانی، پدر سراج‌الدین حقانی، حمایت مالی و تسلیحاتی می‌کرد. این حمایت‌ها باعث گسترش روابط خانواده‌ی حقانی با عربستان شد و ریاض به یکی از متحدان این خانواده تبدیل شد.

در سال جاری، سراج‌الدین حقانی، وزیر داخله‌ی طالبان و رهبر شبکه حقانی، به‌صورت رسمی به عربستان سعودی سفر کرد تا در مراسم حج فرضی شرکت کند. این سفر که نخستین حضور رسمی او پس از سلطه‌ی مجدد طالبان بر افغانستان به شمار می‌رود، بازتاب گسترده‌ای داشت.

هواداران شبکه حقانی این سفر را نشانه‌ای از آغاز یک فصل جدید در روابط میان شبکه حقانی و عربستان سعودی دانسته و ادعا کردند که حقانی در تلاش برای تقویت روابط خود با ریاض است.

حقانی پس از بازگشت از حج و دیدار با مقام‌های امارات متحده عربی، به‌وضوح تلاش کرد به رقبای داخلی خود، از جمله ملا هبت‌الله آخوندزاده، رهبر طالبان و جناح قندهار، نشان دهد که در صدد گسترش روابط با کشورهای منطقه، به‌ویژه عربستان سعودی است. این تلاش‌ها حاکی از عزم او برای تثبیت جایگاه جناح حقانی در میان طالبان و معادلات منطقه‌ای است.

این سفر از آن جهت برای حقانی اهمیت داشت که نخستین سفر رسمی او از زمان بازگشت طالبان به قدرت بود و در حالی انجام شد که نام او همچنان در فهرست افراد و سازمان‌های تروریستی امریکا قرار دارد. ایالات متحده برای اطلاعاتی که به دستگیری یا شناسایی محل اقامت او منجر شود، ۱۰ میلیون دالر پاداش تعیین کرده است.

اقدام حقانی برای تقویت روابط با کشورهای منطقه، به‌ویژه عربستان، در شرایطی که وی تحت تعقیب بین‌المللی قرار دارد، موضوعی حساس و قابل‌توجه است. این سفر نشان‌دهنده‌ی نقش و تلاش‌های جناح حقانی در معادلات سیاسی افغانستان و روابط منطقه‌ای طالبان است.

دیدار امیرخان متقی با سفیر عربستان در کابل/ وزارت خارجه‌ی طالبان

آغاز روابط دیپلماتیک

دو روز پیش از ملاقات با سراج‌الدین حقانی، فیصل طلق البقمی، سفیر عربستان سعودی با امیرخان متقی، وزیر خارجه‌ی طالبان در دفتر کارش دیدار کرد.

طبق اطلاعیه‌ی وزارت خارجه‌ی طالبان، امیرخان متقی در این دیدار از سفیر عربستان خواسته است تا سهمیه‌ی حج فرضی و عمره برای شهروندان افغانستان افزایش یابد. همچنین، او از عربستان خواستار کمک در ارائه‌ی خدمات قنسولی به شهروندان افغانستان مقیم این کشور شده است.

متقی همچنین پیشنهاد داده است که دیدارها و تبادل هیأت‌های طالبان و عربستان سعودی افزایش پیدا کند تا روابط میان دو طرف تقویت شود.

در اطلاعیه‌ی وزارت خارجه‌ی طالبان آمده است که هدف ازسرگیری فعالیت سفارت عربستان در کابل، ارائه‌ی خدمات به شهروندان افغانستان است.

در دوم جدی، سفارت عربستان در کابل اعلام کرد که فعالیت‌های دیپلماتیک خود را در افغانستان ازسر گرفته است. در اطلاعیه‌ی این سفارت‌خانه تأکید شده بود که این تصمیم برای ارائه‌ی خدمات به مردم «برادر افغان» گرفته شده است.

پس از سقوط کابل در ماه اسد ۱۴۰۰، عربستان سعودی سفارت خود را تعطیل کرد و دیپلمات‌هایش را از افغانستان فراخواند. اما سه ماه پس از این تاریخ، ریاض خدمات قنسولی خود را دوباره آغاز کرد، هرچند سفیری به کابل نفرستاد.

در این مدت، عربستان سعودی با اعطای ویزای حج به شهروندان افغانستان و ارائه‌ی کمک‌های بشردوستانه، وضعیت افغانستان را بررسی کرد. اکنون با بازگشت فعالیت دیپلماتیک خود، عربستان همچنان حکومت طالبان را، برخلاف دوره‌ی نخست حاکمیت این گروه، به رسمیت نشناخته است.

از حمایت تا فاصله‌گیری و بازگشت محتاطانه

عربستان سعودی در نیمه‌ی دوم دهه‌ی ۹۰ میلادی یکی از متحدان اصلی طالبان بود و در کنار پاکستان و امارات متحده عربی این گروه را به رسمیت شناخت. این روابط، عربستان را در کنار دیگر کشورهای حامی طالبان قرار داد. اما پس از حملات ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ به خاک امریکا و برج‌های تجارت جهانی در نیویورک، شرایط به‌طور اساسی تغییر کرد. در این حملات که القاعده مسئولیت آن را بر عهده گرفت، نقش اسامه بن لادن، رهبر وقت شبکه القاعده برجسته بود. بن لادن که در یک خانواده‌ی ثروتمند عربستانی به دنیا آمده بود، سال‌ها پیش از رویداد ۱۱ سپتامبر به افغانستان آمده بود تا در زمان هجوم اتحاد جماهیر شوروی پیشین به این کشور، «جهاد» را آغاز کند.

اسامه بن لادن با سلطه‌ی طالبان در افغانستان، حمایت خود از ملا عمر، بنیان‌گذار طالبان را تقویت کرد و روابط نزدیکی با این گروه برقرار ساخت. ملا عمر نیز حمایت خود از بن لادن را آشکارا نشان داد و تصریح کرد که وی را به امریکا تحویل نخواهد داد. حدود یک‌ونیم سال پیش، مولوی عبدالکبیر، معاون سیاسی نخست‌وزیر طالبان در آن زمان، اعلام کرد که ملا عمر این «ننگ» را به جان نخرید که یک مسلمان (اشاره به اسامه بن لادن) را به کافران (اشاره به امریکا) تحویل دهد.

حملات ۱۱ سپتامبر و پناه دادن طالبان به اسامه بن لادن، روابط عربستان با طالبان را وارد مرحله‌ی جدیدی کرد. در پی این حملات، ائتلاف جهانی به رهبری امریکا، به افغانستان حمله کرد و حکومت طالبان را سرنگون ساخت. عربستان سعودی که روابط نزدیکی با امریکا داشت و میزبان پایگاه‌ نظامی بزرگ این کشور بود، از طالبان فاصله گرفت. این کشور نه‌ تنها روابط رسمی خود را قطع کرد بل‌که همراهی آشکاری با سیاست‌های واشنگتن علیه طالبان نشان داد.

پس از سرنگونی حکومت طالبان، رهبران و فرماندهان این گروه به پاکستان پناه بردند و تلاش کردند روابط خود را با کشورهای دیگر منطقه، به‌ویژه قطر، گسترش دهند. قطر، به‌عنوان یکی از رقبای اصلی عربستان در جهان اسلام، با حمایت مالی و سیاسی از طالبان زمینه‌ساز مذاکرات این گروه با ایالات متحده شد. این مذاکرات به امضای توافق‌نامه‌ی دوحه و اعلام خروج نیروهای نظامی امریکا از افغانستان انجامید.

با این‌حال، پس از سقوط دولت افغانستان و بازگشت طالبان به قدرت، عربستان سعودی به تدریج تلاش‌هایی را برای بازسازی و ترمیم روابط خود با طالبان آغاز کرد. این تلاش‌ها طی سال جاری شدت بیشتری یافته است. عربستان سعودی اکنون ویزای حج برای فرماندهان و نیروهای طالبان صادر می‌کند. مراسم حج، که یکی از آرزوهای بسیاری از طالبان است، نقش مهمی در این تعاملات ایفا کرده است.

ریاض در عین حال تلاش می‌کند با گسترش روابط خود با طالبان، نفوذ خود را در افغانستان احیا کند و میدان دیپلماتیک را به رقبای منطقه‌ای خود، از جمله جمهوری اسلامی ایران، قطر و ترکیه واگذار نکند. با وجود این، عربستان تا اکنون طالبان را به‌عنوان حکومت رسمی افغانستان به رسمیت نشناخته است و همچنان در بازتعریف روابط خود با این گروه محتاطانه عمل می‌کند.

از دوران مجاهدان تا اکنون، حاکمان و رهبران افغانستان همواره تلاش کرده‌اند تا حمایت مادی و معنوی عربستان سعودی را جلب کنند. این تلاش‌ها شامل سفرهای متعددی به عربستان برای ادای مناسک حج و درخواست از مقام‌های سعودی برای صدور اعلامیه‌هایی در حمایت از آنان بوده است. رهبران افغان از پادشاهی عربستان می‌خواستند که جنگ مخالفان آنان را از منظر شرعی «حرام» اعلام کند.

در دوران نظام جمهوریت، اشرف غنی، رییس‌جمهور وقت چندین سفر به عربستان انجام داد. او نیز همانند رهبران پیشین، از مقام‌های سعودی و علمای این کشور خواست تا جنگ افغانستان را ناروا اعلام کنند. اشرف غنی تلاش می‌کرد از طریق جلب حمایت مذهبی و سیاسی عربستان، مشروعیت جنگ علیه مخالفان دولتش را زیر سؤال ببرد.

اکنون طالبان نیز که خود را به‌عنوان مجری «شریعت اسلامی» معرفی می‌کنند، به‌دنبال تقویت روابط با عربستان سعودی هستند. این گروه می‌خواهد از حمایت علمای عربستان و فتواهای شرعی آنان برای مشروعیت‌بخشی به حکومت خود و مقابله با مقاومت مخالفان‌شان استفاده کند. طالبان تلاش دارند با تأیید علمای سعودی، مخالفت با حکومت خود را از منظر دینی «ناروا» جلوه دهند و از این طریق ادعای تطبیق «شریعت اسلامی» را محکم‌تر سازند.

این رویکرد نشان می‌دهد که جلب حمایت مذهبی عربستان سعودی همچنان یک ابزار مؤثر تصور می‌شود.

سراج‌الدین حقانی در جریان ادای مناسک حج فرضی/ طالبان

خطر در کمین متحد

با روی‌کارآمدن طالبان، پاکستان که تصور می‌شد بیشترین بهره از به قدرت رسیدن این گروه را ببرد، خود را در بازی چالش‌انگیز جدیدی درگیر یافت. این کشور که  یکی از متحدان کلیدی عربستان سعودی در جنوب آسیا است، نتوانست طالبان را متقاعد کند که حمایت خود از گروه‌های افراطی ضدحکومت پاکستان را متوقف کند. گروه‌های مسلحی همچون تحریک طالبان پاکستان (تی‌تی‌پی) و ارتش آزادی‌بخش بلوچستان حملات مسلحانه، انفجاری و انتحاری خود را بر اهداف حکومتی و نظامی پاکستان شدت بخشیده‌اند. اسلام‌آباد مدعی است که این گروه‌ها از پناهگاه‌های امن در افغانستان بهره می‌برند و طالبان باید برای رفع این تهدید اقدام کنند. در همین راستا، جنرال عاصم منیر، رییس ستاد ارتش پاکستان در ماه حمل به عربستان سعودی سفر کرد و با محمد بن سلمان، ولیعهد این کشور دیدار داشت. در این دیدار، جنرال منیر خواستار گسترش روابط نظامی میان دو کشور شد. محمد بن سلمان نیز روابط میان ریاض و اسلام‌آباد را «برادرانه، تاریخی و مستحکم» توصیف کرد و بر ایستادگی مشترک دو کشور در دفاع از منافع یک‌دیگر تأکید کرد.

با وجود چالش‌های موجود، گسترش روابط عربستان سعودی با طالبان می‌تواند برای اسلام‌آباد فرصتی جدید برای اعمال فشار بر طالبان فراهم کند. عربستان، به‌عنوان یکی از متحدان سنتی پاکستان، ممکن است برای کاهش تهدید تروریسم و ایجاد ثبات در منطقه، در جهت تقویت روابط خود با اسلام‌آباد و اعمال نفوذ بر طالبان گام بردارد.

این در حالی است که روابط طالبان با پاکستان، به‌ویژه در زمینه‌ی مبارزه با تروریسم و فعالیت گروه‌هایی همچون تحریک طالبان پاکستان، به‌شدت تنش‌آلود شده است. نقش عربستان سعودی در این میان می‌تواند به‌عنوان واسطه‌ای مؤثر در مدیریت این تنش‌ها و کاهش تهدیدهای امنیتی عمل کند.