شهر جنراتورها

عابر شایگان
این‌جا کابل است. فرقی نمی‌کند که چه زمانی از روز یا شب باشد؛ صدای جنراتورها بلند است. از ردیف بی‌انتهای دکان‌ها گرفته تا حیاط و پشت‌بام خانه‌ها، غوغای جنراتورها آزاردهنده است و آلودگی پخش می‌کند. 295 میگاوات برق کابل، در هر 12 ساعت، بخشی از این شهر را روشن می‌سازد و بخش دیگرش را تاریک. جنراتورها درست در همین لحظه، به داد تاریکی‌های کابل می‌رسد. وابستگی کار‌وبازار و نیازهای زندگی در عصر تکنالوژی، مردم را مجبور کرده تا صدای آزاردهنده و دودهای غلیظ و دیگر دشواری‌های جنراتورداری را تحمل کنند اما بدون برق نباشند.
جنراتورها؛ کالای پرمشتری بازار کابل
بازارهای فروش جنراتور در کابل، هیچ‌وقت بی‌مشتری نیست. ظرفیت پایین ولتاژ برق در این شهر، به اضافه‌‌ی مشکلاتی که برای مردم بار آورده، کم‌ازکم برای شمار کمی از تجاران و مغازه‌داران، زمینه‌ی کسب‌وکار را هم فراهم کرده است. مثل حمیدالله که هر روز از سه تا 10پایه جنراتور می‌فروشد. قیمت جنراتورها با توجه به ولتاژ، شرکت سازنده و کشور صادرکننده‌ی آن، متنوع است. جنراتورهایی با ولتاژ یک کیلووات از 5 هزار افغانی گرفته تا جنراتورهایی با ولتاژ بلند با قیمت چند هزار دالری در قفسه‌های فروشگاه‌ها برای مشتریان چیده شده است. بیش‌تر جنراتورهای چینی، بازار کابل را اشباع کرده است. در کنار آن جنراتورهای جاچانی است که در مقایسه با جنراتورهای چینی، قیمت آن چندین مرتبه بلند است اما مشتریان‌اش کم‌تر. حمیدالله، یکی از فروشندگان جنراتور می‌گوید: «قیمت جنراتور جاپانی 5 کیلووات، 70 تا 80 هزار افغانی است که در هر 45 دقیقه، یک لیتر مصرف داره. باز قیمت جنراتور 5 کیلووات چینایی 18 هزار افغانی است که در هر 20 تا 25 دقیقه، یک لیتر مصرف داره».
در طی گشت‌وگذارم در «قوای مرکز» کابل، متوجه نوعی بازار سیاه نیز شدم، بازاری که اغلب از دیدها پنهان است. رقم پولی دادوستد در این بازار نسبتا بلند است اما شمار آن به‌مراتب کم‌تر. در این بازار، جنراتورهایی خریدوفروش می‌شوند که مال دولت و به‌ویژه نهادهای نظامی بوده‌اند. حالا به‌نام «جنراتورهای دولتی» معروف شده است. این‌که جنراتورهای دولتی از کجا، توسط کی و چگونه از این بازار سر درآورده، احمد بشیر، یکی از فروشندگان می‌گوید: «جنراتورهای دولتی که از کمپ‌ها می‌براید، خوبایش را صاحب‌منصبان می‌برند. د دست ما هیچ نمی‌رسه. همان‌جا خودشان جابه‌جا راه‌جوری می‌کنن، می‌گن خراب است. این‌سو و آن‌سو یگان جایش را باز می‌کنن، می‌کشن دَ بیرون باز می‌برن د خانه‌شان. باز ماشینای دولتی که دَ بازار می‌رسه، چندان ماشینایی نیست که آدم خیر کنه. د همین‌جا هم بعضیا که دوست و رفیق خوب دَ اردو و پولیس داره، ماشینای خوب برای‌شان میاره که باز حساب‌وکتابش د دالر است و به دست آدمای فقیر و بی‌چاره نمی‌رسه».
جنراتورها و پیامدهای محیط‌زیستی استفاده از آن‌ها
اداره‌ی ملی حفاظت از محیط زیست می‌گوید: استفاده از جنراتورهای خصوصی در هیچ شهری از کشور مجاز نیست؛ البته در وضعیت عادی که برق شهری وجود داشته باشد، در غیر آن استفاده از جنراتورهای معیاری مانعی ندارد. این معیار را اداره‌ی ملی «نرم و استندرد» تعیین می‌کند. حالا که شهروندان کابل به‌طور هم‌زمان به انرژی برق دست‌رسی ندارند، مجبور اند که به جنراتورهای مولد برق پناه ببرند؛ ماشین‌های پر سروصدایی که مسوولان اداره‌ی محیط زیست را نگران کرده است. غلام‌محمد ملک‌یار می‌گوید که میزان آلودگی هوای کابل به یک هزار و 500 میلی مکرون در مترمکعب می‌رسد؛ آلودگی‌یی که اندازه‌ی آن چندین برابر بیش‌تر از حد معیار است. حد معیار، 100 تا 150 میلی مکرون ذرات معلق در هر مترمکعب هوا است. حالا در این آلودگی، جنراتورها هم بی‌تاثیر نیست. افزون بر تولید دود و ریزموادهای جامد، آلودگی صوتی هم ایجاد می‌کند.
معین مسلکی اداره‌ی حفاظت از محیط زیست می‌گوید که برای جلوگیری از آلودگی‌های زیست‌محیطی در کشور، کمیسیونی را ایجاد کرده‌اند که راهبرد مشخصی را برای جلوگیری از آلودگی‌های زیست‌محیطی ساخته است. به‌گفته‌ی او، هدف کمیسیون این است که تا سال 1400خورشیدی، میزان آلودگی شهرها را به 15 تا 20 درصد کاهش دهد: «کمیسیون عالی جلوگیری از آلودگی‌ هوا تحت ریاست رییس اجراییه پیش می‌رود. یکی از برنامه‌های ما مطابق به استراتژی 10 ساله‌ی ارایه‌شده برای اداره‌های دولتی و بخش خصوصی، استفاده از مواد سوخت پاک به‌ویژه گاز است. برنامه‌ی دیگر ما توقف موترهای ماموران دولت است. چون موترهای ماموران بدترین و کهنه‌ترین موتر ها هستند».
آلاینده‌های هوای کابل از نظر این اداره، ذرات معلق دود وسایل حمل‌ونقل، گردوغبار جاده‌های خاکی و اسفالت‌ناشده و استفاده‌ی بی‌رویه از انرژی جامد است.
غوغای جنراتورها خاموش می‌شود؟
بر اساس برآورد شرکت برشنا، شهر کابل به 570 تا 600 میگاوات برق نیاز دارد که حالا تنها نیم این مقدار تامین شده است. مسوولان این شرکت می‌گویند که برنامه‌هایی را برای تامین برق کابل روی دست دارند؛ از جمله قرار است از سال آینده، سیستم انرژی خورشیدی در اداره‌های دولتی و خانه‌های مسکونی نصب شود. برنامه‌ی دیگری که برشنا بر آن تاکید می‌کند، برق وارداتی هزار میگاوات ترکمنستان است که قرار است که از اوایل سال 2019 کار آن آغاز شود.
به گفته‌ی سخن‌گوی شرکت برشنا، مجموع برق وارداتی‌ افغانستان از کشور ازبکستان 300 میگاوات است که از این میان 40 میگاوات آن برای ولایت بلخ و 15 میگاوات آن به ولایت پروان اختصاص داده شده است. وحیدالله توحیدی می‌افزاید که به‌تازگی دولت ازبکستان 50 میگاوات برق دیگر به خط برق صادراتی‌اش برای افغانستان افزوده است. بر اساس گفته‌های آقای توحیدی، قرار است از پانزدهم ماه قوس، 140 میگاوات برق حرارتی به شبکه‌ی برق کابل وصل شود. با اضافه شدن این مقدار برق، مجموع ولتاژ برق کابل به 295 میگاوات افزایش می‌یابد و قطع جریان برق این شهر از 50درصد به 35درصد خواهد ‌رسید.
آقای توحیدی می‌گوید که هنوز زمینه‌های تولید برق داخلی وجود ندارد. به‌گفته‌ی او مجموع برق تولیدی منابع آبی در کابل 100 تا 110 میگاوات است که در فصل بهار و آب‌خیز از بندهای برق نغلو و سروبی به‌دست می‌آید. این مقدار در فصل زمستان به 25 میگاوات کاهش می‌یابد که 20 میگاوات آن برای جلال‌آباد، 3 میگاوات برای کابل و 2 میگاوات آن برای شهرک سروبی اختصاص داده شده است.
حالا غوغای جنراتورها در کابل، بسته به تامین همان 600 میگاوات نیروی برق در این شهر است. در صورت اجرای موفقانه‌ی پروژه‌ی برق هزارمیگاواتی افغانستان-ترکمنستان، صدای جنراتورها خاموش خواهد شد.
با این‌حال، به‌نظر می‌رسد که بازار جنراتورها و استفاده‌ی فزاینده از آن بدون کم‌وکسر تا مدت‌ها پا برجا خواهد ماند و هوای آلوده‌یی که کم‌تر کسی نگران بدترشدن آن است، کماکان آلوده‌تر خواهد شد.