براساس گزارش بانک جهانی، آلودگی هوا چهارمین عامل مرگ‌ومیر زودرس انسان‌ها در جهان تشخیص شده و سالانه بیش از ۵.۵ میلیون انسان در جهان از اثر آلودگی هوا جان می‌دهند. یک پژوهش دیگر در سال ۲۰۱۵ آلودگی هوا را عامل شماره‌یک مرگ‌ومیر انسان‌ها خواند و نشان داد که ۹ میلیون انسان در این سال از اثر هوای آلوده جان داده‌اند. آلودگی هوا ضررهای بزرگ اقتصادی نیز در پی دارد که براساس گزارش بانک جهانی سالانه در سطح جهان پنج هزار میلیارد دالر به‌دلیل مسایلی مانند رخصتی روزهای کاری، پیش‌گیری از مرگ‌ومیر زودرس و تخریب منابع طبیقی به‌مصرف می‌رسد.
هوای شهر کابل نیز شدیداً آلوده است. تعبیرهایی چون «سونامی خاموش»، «مرگ تدریجی شهروندان» و «قاتل پنهان» برای توصیف از آن به‌کار برده می‌شوند. با آن‌که هر روز این سونامی خاموش شدیدتر می‌شود، اما برنامه‌یی برای کاهش آلودگی هوا وجود ندارد و به‌نظر نمی‌رسد که جزئی از اولویت‌های حکومت باشد. هرچند تحقیق علمی تازه‌یی از چگونگی دقیق کیفیت هوای کابل و موجودیت مواد مضر در ترکیب آن بر صحت انسان، وجود ندارد، اما آنچه که مثل آفتاب روشن است این است که باشندگان کابل در استفاده از هوای آلوده‌ی این شهر وجه اشتراک دارند.
در سال ۱۳۹۶ وزارت صحت عامه‌ی افغانستان اعلام کرد که سالانه سه هزار نفر در شهر کابل و ۵۰ هزار نفر در سراسر کشور از اثر آلود‌گی‌ها جان‌شان را از دست می‌دهند. این آمار نیز بنیاد علمی نداشت و گفته می‌شود که آمار واقعی ممکن است بالاتر از این باشد.
کاهش مقدار ذرات معلق در هوای کابل نسبت به دوسال گذشته
کابل یکی از آلوده‌ترین پایتخت‌ها در جهان است. با سرد شدن هوا و استفاده‌ی بی‌رویه‌ی باشندگان کابل از زغال‌سنگ، چوب و مواد دودافزای دیگر برای گرم‌کردن خانه‌های‌شان و استفاده از جنراتورها برای تولید برق بیشتر بر این آلودگی افزوده می‌شود. در صبح و شام این روزها، ستون‌هایی از دود از آپارتمان‌ها، خانه‌ها و حمام‌ها به‌سوی آسمان کابل بلند می‌شود.
هرچند آمارهای جدید از میزان آلاینده‌ها در هوای کابل وجود ندارد، اما اداره‌ی ملی حفاظت از محیط زیست می‌گوید که میزان ذارت معلق در هوای کابل نسبت به دو سال گذشته کاهش چشم‌گیری داشته است.
ذرات معلق بیشتر در آلوده کردن هوای کابل سهم داشته است. غلام‌محمد ملکیار، معین مسلکی اداره‌ی ملی حفاظت از محیط زیست به اطلاعات روز گفت که در هوای کابل بیشتر ذرات معلق با قطر ۱۰ ملی مایکرون وجود دارد: «سال‌های قبل بسیار بلند بود، حالا هم بلند و قابل نگرانی است، اما نسبت به سال‌های قبل به‌مراتب پایین آمده است. مقدار ذرات معلق کاهش یافته است، با آن‌هم مطابق معیارهای ملی افغانستان نیست.»
براساس بررسی اداره‌ی حفاظت از محیط زیست، دو سال قبل در این مواقع سال در هر مترمکعب هوای کابل بیش از ۶۳۰ ملی مایکرون ذرات معلق وجود داشت، اما امسال این مقدار به بین ۴۰۰ یا ۴۳۰ ملی مایکرون کاهش یافته است. منظور از ذرات معلق، ذراتی است که عمدتاً وجودشان باعث آلوده شدن هوا می‌شود و سلامتی انسان‌ها را تهدید می‌کند.
آقای ملکیار گفت سنجش‌های جدید این اداره نشان می‌دهد که مقدار ذرات معلق در فصل زمستان از طرف صبح در هر مترمکعب هوای کابل بین ۴۳۰ میلی مایکرون یا بالاتر از آن و بعد از ساعت یازده روز به ۳۰۰ الی ۳۵۰ ملی مایکرون می‌رسد. حکومت افغانستان هدف تعیین کرده که تلاش کند تا سال ۱۴۰۰ خورشیدی آلودگی‌های هوا بین ۱۰۰ الی ۱۵۰ میلی مایکرون کاهش یابد.
آقای ملکیار گفت که در سال ۱۳۸۶ در هر مترمکعب هوای کابل حدود ۱۵۵۰ ملی مایکرون ذرات معلق آلودگی وجود داشت که در حال حاضر به ۴۵۰ الی ۵۰۰ ملی مایکرون کاهش یافته است: «گفته می‌توانیم که ۷۰فیصد کاهش یافته است، اما تاهنوز به هدف نرسیده‌ایم و قابل قبول نیست.»
به گفته‌ی او، کانکریت جاده‌ها، استفاده‌ی نانوایی‌ها، هوتل‌ها و ادارات دولتی از سوخت‌های تمیزتری چون برق و گاز باعث کاهش آلودگی و کاهش مقدار ذرات معلق در هوا شده است.
تا دو هفته‌ی دیگر میزان آلودگی هوای کابل هر روز اعلام می‌شود
معین مسلکی اداره‌ی ملی حفاظت از محیط زیست می‌گوید که برای نخستین‌بار دستگاه‌های پیشرفته‌ی سنجش هوا از کشورهای دیگر خریداری و در اختیار این اداره قرار داده شده است که این دستگاه‌ها آمارهای بالایی را نشان داده است.
او افزود که اکنون دستگاه‌های سیار سنجش هوا در اختیار این اداره است و در حال حاضر کارمندان مرحله‌ی آموزشی را پیش می‌برند و تا «یک هفته بعد» این اداره به‌صورت روزانه آمار و ارقام کیفیت هوای کابل را منتشر می‌کند.
ده سال قبل تعیین کنترل هوا در افغانستان شروع شد، اما وسایل آن بسیار ابتدایی بود. فلترهای این دستگاه‌ها برای سنجش و وزن به خارج از کشور برده می‌شد. چند سال قبل یک دستگاه ثابت در اختیار اداره‌ی محلی حفاظت از محیط زیست وجود داشت که میزان آلودگی هوای کابل را با در نظرداشت شش شاخص سنجش می‌کرد. اکنون با دستگاه‌های سیار می‌توان کیفیت هوای هر نقطه‌ی شهر را سنجش و تعیین کرد.
در هوای کابل کدام مواد آلاینده وجود دارد؟
در سال ۱۳۸۶ اداره‌ی ملی حفاظت از محیط زیست با هم‌کاری بانک توسعه‌ی آسیایی چگونگی کیفیت هوای کابل را سنجش کرد که این ارقام نتیجه‌ی آن سنجش است: مقدار ذرات معلق ۱۷۳۶۳ تُن، مقدار کاربن دای‌آکساید ۶۵۰۸۴۶ تُن، مقدار سلفر دای‌آکساید ۲۴۳۴ تُن، مقدار کاربن مونوکساید ۹۷۰۶۸ تُن، مقدار نایتروجن اکساید ۱۶۱۳۳ تُن که مجموعاً میزان آلاینده‌ها تقریباً۸۰۰ هزار تُن بوده است. بانک توسعه‌ی آسیایی بابت آلوده‌کننده‌هایی چون ذرات معلق، نایتروجن آکساید و سلفر دای‌آکساید بیشترین نگرانی را ابراز کرده بود.
غلام‌محمد ملکیار، معین مسلکی اداره‌ی ملی حفاظت از محیط زیست می‌گوید که بیشترین مواد مضر در هوای شهرهای افغانستان و خصوصاً کابل، شامل انواع ذرات معلق، سلفر دای‌اکساید، نایتروجن دای‌اکساید، کاربن منو‌اکساید، کاربن دای‌اکساید است که مقدار آن‌ها در هوا از اندازه‌ی نرمال بالا می‌رود.
ذرات معلق به‌شکل‌های جامد، مایع و گاز است. هرگاه حجم ذرات بیشتر از ۱۰ مایکرون باشد توسط واکنش‌هایی مانند سرفه از وجود انسان خارج می‌شود، اما هرگاه حجم آن‌ها پایین‌تر از ۱۰ مایکرون باشد به‌طور عمیقی به شش‌ها نفوذ می‌کند و شامل چند نوع، ذرات PM10 و PM2.5 و… میباشد. ذرات PM۱۰ قطر کمتر از ۱۰ ملی‌مایکرون دارند: گرد و غبار ناشی از دود و غبار کارخانه‌ها، زراعت، سرک‌ها، وسایط نقلی، تبخیر فاضلاب در هوا متصاهد می‌شود. PM 2.5 ذرات کوچکی‌اند که اندازه‌ی قطر آن‌ها ۲٫۵ ملی‌مایکرون است. این ذرات معلق، معمولاً از سوزاندن سوخت‌های فسیلی مانند نفت، گاز و زغال‌سنگ در هوا پخش می‌شود.
اما دکتور داوود حیدری، دکتورای خاک‌شناسی و استاد دانشکده‌ی زراعت دانشگاه کابل می‌گوید که تاکنون کدام آمار علمی از اجزای ذرات معلق در هوای کابل وجود ندارد و همچنان بررسی علمی صورت نگرفته که کدام نوع میکروب‌ها که بستر رشد آن‌ها هوای آلوده است، در هوای کابل وجود دارد.
منابع آلایندگی هوای کابل
منابع مختلف آلایندگی هوا به‌صورت عموم به منابع طبيعی و منابع مصنوعی (خانگی، صنعتی، حمل‌ونقل) تقسیم می‌شود و آلودگی هوای کابل بیشتر از نوع مصنوعی است. استفاده از سوخت‌های فسیلی مانند نفت، گاز و زغال‌سنگ یکی از عوامل اصلی آلودگی خصوصاً در فصل زمستان است. تردد وسایط نقلیه و مواد سوخت این وسایط عامل اصلی دیگر آلودگی هوای کابل است.
معین مسلکی اداره‌ی ملی حفاظت از محیط زیست می‌گوید که بیشترین آلودگی هوای کابل ناشی از تردد وسایط نقلیه است. به‌گفته‌ی او، بیش از ۲۵۰ هزار وسایط در شهر کابل تردد می‌کند، رقمی که درستی آن هنوز مشخص نیست. نخست تردد این وسایط باعث بلند شدن گرد و خاک از سرک‌ها در هوای کابل می‌شود که مقدار ذرات معلق را بالا می‌برد. دوم وقتی مواد سوخت (نفت) این وسایط درست و مکمل نسوزد، مقدار زیاد گازهای مضره و ذرات را در هوا منتشر می‌کند.
همچنان استفاده‌ی شهروندان از جنراتورها در نبود برق عمومی یکی از منابع اصلی دیگر آلودگی هوای کابل در فصل زمستان است. ملکیار گفت که در نبود برق عمومی در حدود ۲۰۰۰ جنراتور در شهر کابل روشن می‌شود که خود منبع اصلی آلودگی هوا است.
ذرات معلق (گرد و غبار) از کارخانه‌ها، زراعت، سرک‌ها، وسایط نقلیه و تبخیر فاضلات در هوا پخش می‌شود. کاربن مونواکساید عمدتاً توسط وسایط نقلیه که سوخت نفت دارند، تولید می‌شود که در نواحی متراکم شهری مانند شهر کابل غلظت آن بیشتر است. کاربن دای‌اکساید از احتراق کامل سوخت به‌خصوص سوخت‌های فسیلی ناشی می‌شود. نایتروجن دای‌اکساید توسط وسایل نقلیه‌ی موتوری تولید می‌شود. گاز اوزون در هنگام افزایش درجه‌ی حرارت از ترکیب اکسید نایتروجن و هایدورکاربن‌های سوخته‌نشده در دودکش وسایط نقلیه در مجاورت نور تولید می‌شود. در اتمسفیر، اوزون به‌طور طبیعی به‌صورت لایه‌یی که ما را از اشعه‌ی ماورای بنفش محافظت می‌کند، وجود دارد، ولی زمانی که در سطح زمین تولید شود، کشنده است. سلفر دای‌اکساید نیز مهم‌ترین منبع تولید آن، مصرف نفت در کره و در برخی صنایع، تأسیسات تولید حرارت مرکزی و تاسیسات تولید نیروی برق میباشد.
متخصصان محیط زیست می‌گویند که مواد سوخت (نفت و گاز) که به افغانستان وارد می‌شود کیفیت‌سنجی نمی‌شود و بیکیفیتترین آن مواد به افغانستان وارد می‌شود که ممکن است در آن مقدار ذرات فلزات سنگین از جمله سرب شدیداً زیاد باشد. دکتور پویا دکتورای محیط زیست و استاد دانشکده‌ی زراعت دانشگاه کابل بیشتر از این ناحیه نگران است که در نفت و گاز وارد شده به افغانستان مقدار فلزات سنگین از جمله سرب زیاد باشد.
در افغانستان آلودگی رادیواکتیف وجود دارد؟
داوود حیدری که دکتورای خود را در زمینه‌ی خاک‌شناسی از جاپان گرفته می‌گوید، نمونه‌های خاک ۱۰ ولایت افغانستان از جمله کابل را در چاپان مورد بررسی قرار داده که نشان می‌دهد آلودگی یورانیم رادیواکتیف در افغانستان به‌صورت بسیار جدی وجود دارد. آقای حیدری می‌گوید زمانی‌که یورانیم تجزیه می‌شود عناصر دیگر رادیواکتیف مانند توریم، رادیم، بسموت رادیواکتیف و سرب رادیواکتیف را تولید می‌کند. بررسی او نشان داده که میزان این عناصر به‌استثنای سیزیم در خاک افغانستان بیشتر از خاک ایالت فوکوشیمای جاپان بوده است. افزون بر این‌ها، تحقیق او نشان داده که عنصر سیزیم رادیواکتیف مصنوعی نیز در شش نمونه خاک افغانستان وجود داشته که منابع این عنصر برای او یک سوال است.
تأثیر کارخانه‌های کوچک صنعتی بر آلودگی هوا
کابل یک شهر صنعتی نیست و صنعت تأثیرات اندکی بر آلودگی هوای این شهر دارد. شماری از متخصصان محیط زیست بر این باور اند که هوای کابل نسبت به شهرهای صنعتی کمتر مضر و خطرناک است. آن‌ها دو دلیل را مطرح می‌کنند؛ اول این که در نبود کارخانه‌های صنعتی مواد مضر کمتر در هوا متصاعد می‌شود، در حالی‌که در شهرهای صنعتی این میزان بسیار بالا است و دوم این‌که مقدار انرژی و حتا زغال‌سنگی که در کابل به مصرف می‌رسد کمتر از بسیاری از شهرهای صنعتی است.
دکتور پویا، دکتورای محیط زیست و استاد دانشگاه زراعت دانشگاه کابل می‌گوید که هوای کابل نسبت به شهرهای صنعتی چون دهلی، پکن، تهران کمتر آلوده است. به‌خاطر این‌که در کابل از سوخت‌های فسیلی به‌مراتب کمتر استفاده می‌شود.
پویا بیشتر از آلودگی هوا، نگران آلودگی خاک و آب در افغانستان است، چون به گفته‌ی وی، آلودگی هوا همیشه ثابت نیست و در اثر وزش باد برطرف می‌شود. هوای کابل نیز در این روزها چنین است. چند ساعت در اول شب و چند ساعت در اول صبح شدیداً آلوده می‌شود، اما ساعات دیگر روز و شب وضعیت بهتر است.
به گفته‌ی دکتور پویا، آلودگی هرگاه به دایره‌ی غذایی وارد شود خطرناک است و به‌تدریج مشکلات جدی را متوجه صحت انسان می‌کند.
معین مسلکی اداره‌ی حفاظت از محیط زیست نیز می‌گوید مقدار کاربن در هوای افغانستان در سطح دنیا بسیار پایین است: «ما فعلاً تشویش و نگرانی برای صنعت را نداریم. اما با آن‌هم آلودگی‌های پراکنده قابل نگرانی است.»
به گفته‌ی وی، در شهر کراچی بیشتر آلودگی ناشی از کاربن دای‌اکساید و در دهلی کاربن دای‌اکساید و سلفر دای‌اکساید است، «اما در افغانستان بیشتر آلودگی ناشی از ذرات معلق و ذرات گرد و خاک کنار جاده است».
براساس پلان حالات اضطراری کنترل آلودگی هوا در افغانستان، زمانی‌که دو فیصد مردم یک شهر به شفاخانه‌ها بروند، وزارت صحت عامه باید تصمیم بگیرد و به اداره‌ی محیط زیست اعلام کند که شهر قرنطین شود. به گفته‌ی معین اداره‌ی حفاظت از محیط زیست، شهر کابل به وضعیتی نرسیده است که وزارت صحت عامه حالت اضطرار اعلام و شهر را قرنطین کند. همچنان از اثر آلودگی هوا پروازها کنسل می‌شود که در شهر کابل تاکنون چنین اتفاقی نیفتاده است.
کشورهای بنگله‌دیش، چین، هایتی، هند، پاکستان، هردو کره از جمله‌ی کشورهایی هستند که بیش از سایر کشورها از آلودگی هوا متأثر شده‌اند.
معین مسلکی اداره‌ی حفاظت از محیط زیست، آلودگی هوای کابل را در مقایسه با برخی از شهرها زیاد نگران‌کننده نداسته و می‌گوید که شهر کابل در سطح آسیا در رتبه‌های نهم تا یازدهم شهرهای آلوده قرار دارد.
تأثیر منفی آلودگی هوا بر صحت انسان
آلودگی هوا بر تمام موجودات زنده‌ی کره‌ی زمین تأثیر منفی می‌گذارد و اکوسیستم موجودات زنده را متأثر می‌سازد. مطابق آنچه که گفته شد آلودگی هوا چهارمین عامل مرگ‌ومیر زودرس در جهان است و سالانه جان ۵.۵ میلیون انسان را می‌گیرد. در افغانستان آمار مشخصی از میزان مرگ‌ومیر بر اثر آلودگی هوا وجود ندارد.
نخستین اثر منفی آلودگی هوا بر صحت انسان بروز مشکلات تنفسی است و آن را شدیدتر می‌کند. هچنان آلودگی هوا باعث امراض چشم، حملات قلبی، امراض جلدی و حتا سرطان می‌شود. چگونگی عملکرد آلاینده‌ها و مواد مضر در هوا بر صحت انسان یک بحث بسیار تخصصی و پیچیده است.
ذرات معلق PM۱۰ و PM2.5 برای سلامتی زیان‌بار است و PM2.5 به بخش‌های عمیق‌تر شش نفوذ می‌کند که یکی از عوامل سرطان‌ها به‌حساب می‌آید.
متخصصان می‌گویند که میزان تأثیر منفی آلودگی هوا نظر به سن انسان‌ها فرق می‌کند. کودکان، بزرگ‌سالان و خانم‌های باردار سه قشری‌اند که بیشتر از همه از آلودگی هوا آسیب می‌بینند.
وقتی زنان باردار در آخرین ماه‌های حاملگی در معرض هوای آلوده قرار بگیرند خطر کمبود ویتامین «D» را در بدن نوزاد افزایش می‌دهد و همچنان اثرات جدی بر میزان رشد جنین می‌تواند داشته باشد. آلودگی هوا اثرات منفی بر زایمان، رشد و سلامت جنین، هوش نوزاد و هم چنین زایمان زودرس می‌گذارد. در این وضعیت خطر ابتلای کودک به بیماری‌های مختلف در سال‌های بعد از تولد تشدید می‌شود.
براساس گزارش‌ها، در روزهای اخیر صدها باشنده‌ی کابل پس از بروز مشکلات تنفسی به شفاخانه‌ها رجوع کرده‌اند. اسماعیل کاووسی، سخن‌گوی وزارت صحت عامه به اطلاعات روز گفت که هیچ آمار و ارقامی از میزان ابتلای افراد با امراض از اثر آلودگی هوا در کشور نزد این وزارت وجود ندارد.
داکتر یوسفزی، داکتر شفاخانه‌ی صحت طفل در کابل می‌گوید که آلودگی هوا سبب مرگ نمی‌شود، اما زمینه را برای امراض متعدد دیگر مساعد می‌سازد. از جمله آلودگی هوا زمینه‌ی مصاب شدن افراد به سینه‌بغل (سینه‌پهلو) را فراهم می‌کند.
برای کاهش آلودگی هوا در کابل چه باید کرد؟
کشورهای مختلف با توجه به ظرفیت‌ها و توانایی‌های مالی که دارند از گزینه‌های مختلف برای کاهش آلودگی هوا استفاده می‌کنند. اداره‌ی حفاظت از محیط زیست می‌گوید که افغانستان از لحاظ قانونی در عرصه‌ی محیط زیست مشکل ندارد و چندین قانون و مقرره ساخته شده است. به‌گفته‌ی ملکیار، قانون محیط زیست، مقرره‌ی کنترل آلودگی هوا، مقرره‌ی کنترل لایه‌ی اوزون، مقرره‌ی ارزیابی اثرات محیط زیست، مقرره‌ی زباله‌های کلینیکی، مقرره‌ی کنترل کیفیت آب ساخته شده که بدون این اسناد قانونی کارهای اجرایی انجام نمی‌شود. در کد جزای افغانستان کد جزای محیط زیست نیز گنجانده شده و مطابق آن برای متخلفان محیط زیست جزا تعیین شده است.
متخصصان تأکید دارند که کاهش آلودگی هوا تنها به‌عهده‌ی دولت نیست، شهروندان می‌توانند سهم بزرگی در پاک نگه‌داشتن محیط زیست‌شان داشته باشند. آنان توصیه می‌کنند که شهروندان به‌جای استفاده از سوخت‌های ناپاک، انرژی‌های تمیزتری استفاده کنند. باید توجه داشته باشیم که ملکیت شخصی در رابطه به محیط زیست جایگاهی ندارد. آلوده کردن محیط زیست من (حتا در محیط خانه‌ام) در حال و آینده بر محیط زیست جمعی اثر می‌گذارد.
استفاده از برق و گاز یکی از راه‌های اصلی کاهش آلودگی هوای کابل گفته می‌شود. آقای ملکیار می‌گوید نخستین راه‌کار برای کاهش آلودگی هوای کابل عرضه‌ی بیشتر برق و کاهش یا ثابت نگه‌داشتن قیمت گاز در فصل زمستان است.
اما باشندگان شهر کابل از کمبود برق به‌شدت رنج می‌برند و در نبود برق، شهروندان به سمت زغال‌سنگ، چوب و سوخت‌های ناپاک دیگر رجوع می‌کنند.
در چنین وضعیتی و نبود برق کافی و افزایش قیمت گاز، توصیه‌ی متخصان به شهروندان این است که هنگام گشت‌وگذار در بیرون از ماکس‌ها استفاده کنند و تلاش کنند هنگام صبح و شام از خانه‌های‌شان بیرون نشوند. اما این توصیه‌ها نیز عملی نمی‌شود. مردم مجبور اند صبح، زمانی‌که هوا به‌شدت آلوده است برای رفتن به کار، دانشگاه و مکتب از خانه بیرون شوند و شام در هوای آلوده‌ی به خانه برگردند.
همه در معرض خطرهای ناشی از هوای آلوده‌ی کابل قرار دارند و در درازمدت صحت همگی از آن متأثر می‌شود. اما رسیدگی به مشکل آلودگی هوا در اولویت شهروندان و دولت قرار ندارد و این «سونامی خاموش» صحت همه‌ی ما را تهدید می‌کند.
هوای کابل همه را به کام مرگ خواهد فرستاد
