تنش و جنجال روی ریاست مجلس نمایندگان افغانستان این‌روزها یکی از داغ‌ترین موضوعات سیاسی کشور است که نمایندگان برای رسیدن دو نامزد پیشتاز این پست، به جان هم افتادند، دشنام دادند و حتا به درگیری فیزیکی دست زدند.
مساله این است که ریاست مجلس نمایندگان چه امتیازهایی دارد که باعث خلق این همه جنجال‌ها شده و نمایندگان برای رسیدن به آن، از هیچ تلاش قانونی و غیرقانونی دریغ نمی‌کنند؟
انتخابات برای ریاست مجلس نمایندگان میان آقای میررحمان رحمانی و کمال ناصر اصولی در دور دوم جنجالی شد. آقای رحمانی ۱۲۳ رأی تایید گرفت، و پس از جنجال‌ها از سوی رییس موقت به‌عنوان رییس مجلس اعلام شد. این نتیجه از سوی کمال ناصر اصولی و نمایندگان هوادار او پذیرفته نشد. جنجال‌ها در مجلس در هفته‌ی گذشته ادامه داشت و کمیته‌ی حل تنش روز چهارشنبه، اول جوزا به‌خاطر اختلاف‌نظر اعضای آن روی یک رأی باطل‌شده‌ی آقای رحمانی، نتوانست فیصله‌ی قطعی صادر کند و نشست آن بی‌نتیجه پایان یافت.
پس از این انتخابات، آقایان اصولی و رحمانی از هیچ تلاشی چه قانونی و چه غیرقانونی برای رسیدن به ریاست مجلس دریغ نکردند. یکی از این دو نامزد پول‌های هنگفت برای رسیدن به این سمت مصرف کرد و آن دیگری خلاف اصول و قانون تلاش کرد با قومی‌کردن مسأله، نتیجه‌ی انتخابات دور دوم را نپذیرد و هر دو مسأله را به جایی کشاند که نمایندگان و اقوام افغانستان را به دو قطب مخالف و موافق در برابر هم قرار داد.
انتخابات ریاست مجلس نمایندگان همواره طولانی و پرتنش بوده است. انتخابات ریاست مجلس شانزدهم نیز جنجالی بود و حتا در چند دور انتخابات، منتج به انتخاب رییس نشد. در نهایت براساس یک فیصله، محمد محقق، عبدالرئوف ابراهیمی ازبیک‌تبار را به مجلس پیشنهاد کرد و اعضا در رأی‌گیری علنی به وی رأی دادند. ابراهیمی که تا آن زمان یک نماینده‌ی عادی و فرد گم‌نام بود، به یک‌بارگی به ریاست یکی از قوه‌های سه‌گانه افغانستان رسید و پس از آن تاکنون آقای ابراهیمی در نشست‌های مهم سیاسی و تصمیم‌گیری‌های بزرگ کشوری حضور دارد.
صلاحیت‌ها و مسئولیت‌های رییس مجلس نمایندگان براساس اصول وظایف داخلی مجلس
مطابق ماده‌ی سیزدهم اصول وظایف داخلی مجلس نمایندگان، رییس مجلس دارای وظایف و صلاحیت‌های زیر است: ۱) افتتاح، اختتام و اداره‌ی جلسات در اوقات معینه‌ی آن با کمال بی‌طرفی؛ ۲) ریاست کمیته‌ی رؤسا و هیأت اداری؛ ۳) تشخیص موضوع مورد بحث در جلسه و در صورتی که یک عضو از اصل موضوع منحرف شود، رییس مجلس شخص مذکور را متوجه می‌سازد؛ ۴) توظیف کردن کمیسیون‌های دایمی به بررسی موضوعات مهم و عاجل؛ ۵) ارائه پاسخ به سئوالات اعضای مجلس؛ ۶) اعلان نتایج رأ‌دهی؛ ۷) اعلان مصوبه‌های مجلس؛ ۸) اشتراک در جلسات سالانه اتحادیه بین‌الپارلمانی؛ ۹) مداخله‌ی مُصلِحانه و بی‌طرفانه حین بروز اختلاف در بین اعضای مجلس با در نظرداشت مصالح ملی؛ ۱۰) ارجاع مراسلات رسمی به کمیسیون‌ها؛ ۱۱) تماس و مذاکره با رییس‌جمهور طبق فیصله مجلس؛ ۱۲) امضای طرزالعمل‌ها و مقررات داخلی و اداری مجلس پس از تصویب کمیته‌ی رؤسا؛ ۱۳) اعمال تدابیر انضباطی به‌خاطر تأمین نظم جلسه مطابق ماده‌ی هفتاد و دوم این اصول؛ ۱۴) تمثیل و حفظ حیثیت مجلس در مجامع داخلی و خارجی؛ ۱۵) عقد موافقت‌نامه‌ها با شخصیت‌های حکمی مماثل بعد از تصویب مجلس؛ ۱۶) پیشنهاد تقرر رییس عمومی دبیرخانه مجلس به مقام ریاست‌جمهوری؛ ۱۷) تقرر و تبدل سایر مأموران ملکی و امنیتی دبیرخانه مطابق به احکام قانون؛ ۱۸) مراقبت از تطبیق بوجه‌ی مجلس؛ ۱۹) در صورت لزوم اشتراک در جلسات کمیسیون‌ها و کمیته‌ها و نظارت از اجراآت آنها؛ ۲۰) گزارش‌گیری از کمیسیون‌ها؛ ۲۱) امضای مکاتیب در سطح مجلس؛ ۲۲) کمک و بخشش از بودجه مجلس به مأمورین و کارکنان مجلس جهت تقدیر مطابق قانون؛ ۲۳) رییس و اعضای هیأت اداری از صحبت طولانی پرهیز و سخنان خویش را طور فشرده بیان کنند.
در بند دوم این ماده آمده است که رییس مجلس نمی‌تواند از بودجه‌ی مجلس کرایه‌ی خانه و مهمانخانهی خود را بپردازد.
رییس مجلس از چه جایگاه سیاسی برخوردار است؟
رییس مجلس نمایندگان، رییس قوه مقننه، یکی از قوه‌های سه‌گانه افغانستان است و از جایگاه سیاسی بلندی برخوردار است. رییس در سمتوسودهی مجلس و تضعیف یا تقویت نقش و جایگاه مجلس نقش بسیار مهم دارد. رییس می‌تواند که مجلس را به سکویی برای شنیدن صدا و مشکلات مردم و رفع کاستی‌های نهادهای اجرایی تبدیل کند یا می‌تواند در تبانی با نهادهای اجرایی، بر بسیاری از کاستی‌ها، کم‌کاری‌ها، فساد و قانون‌شکنی‌ها چشمپوشی کرده و موضوعات از این دست را شامل آجندای مجلس نکند.
محی‌الدین مهدی می‌گوید رابطه‌ی رییس مجلس و هیأت اداری با اعضای مجلس همانند نهادهای اجرایی، رابطه عمودی نیست که رییس بر مقام‌های پایین‌رتبه دستور بدهد بلکه یک رابطه افقی است.
اما از سوی دیگر به گفته‌ی آقای مهدی، رییس به مثابه‌ی زبان پارلمان است و در تمام محافل از مجلس نمایندگی می‌کند. در اسنادی که قبل از ورود نمایندگان به پارلمان به آنان داده می‌شود، ذکر شده که از نظر تشریفات، مقام رییس مجلس برابر با صدراعظم یک کشور است؛ چون رییس مجلس رییس قوه‌ی مقننه است و صدراعظم رییس قوه‌ی اجراییه است.
آقای مهدی می‌افزاید که رییس مجلس می‌تواند در تعیین آجندا اعمال نفوذ کند: «وقتی رییس پارلمان اراده‌ی سو داشته باشد و نخواهد تمثیل دموکراتیک بکند، می‌تواند از اراده‌ی خود در جهت مخالف کار بگیرد.»
کبرا مصطفوی، عضو پیشین مجلس نمایندگان در گفت‌وگو با اطلاعات روز جایگاه رییس پارلمان را بسیار مهم توصیف می‌کند و می‌گوید از آن‌جایی‌که رییس پارلمان رییس یک قوه است، نقش او در تصویب و نظارت از قوانین، تأمین عدالت و وارد کردن قوانین ناقص برای تعدیل در آجندای مجلس بسیار مؤثر است.
خانم مصطفوی می‌افزاید که نقش رییس پارلمان در سمتوسودهی پارلمان بسیار مهم و مؤثر است و می‌تواند پارلمان را به سمت جایگاه اصلی‌ِاش ببرد و هم می‌تواند معامله‌گری کرده و از حق مردم چشمپوشی کند.
امکان سوء‌استفاده‌ی «بسیار بالا» از صلاحیت‌ها
در افغانستان سوءاستفاده از صلاحیت‌های مقام و وظیفه، یک امر معمول و بدون بازخواست است و شاید به‌ندرت مقامی را یافت که از صلاحیت‌های خود سوءاستفاده نکرده باشد. ریاست مجلس نمایندگان نیز مقامی است که زمینه‌ی سوءاستفاده از آن به گفته‌ی محی‌الدین مهدی، عضو پیشین مجلس نمایندگان، «بسیار زیاد» است. مواردی سوءاستفاده از صلاحیت‌های وظیفه‌ای عبدالرئوف ابراهیمی، رییس مجلس شانزدهم رسانه‌ای نیز شد.
آقای مهدی در گفت‌وگو با اطلاعات روز می‌گوید که رییس مجلس می‌تواند از صلاحیت‌های خود استفاده بهینه نکند، برعکس سوءاستفاده کند و مجلس را به سمتی ببرد که خود و ذهنیتش می‌خواهد. به گفته‌ی مهدی، کمال ناصر اصولی که در هفت سال گذشته رییس کمیسیون امور فرهنگی مجلس بود، با سوءاستفاده از صلاحیت خود، یک بار هم نگذاشت که از آدرس این کمیسیون، قانونی در زمینه‌های فرهنگی مربوط به اطلاعات و فرهنگ، تحصیلات عالی و معارف به مجلس عمومی برای تصویب پیش‌کش شود: «با آن که اکثریت کمیسیون‌ها می‌خواست که قانون تحصیلات عالی به مجلس عمومی بیاید، اصولی با استفاده از صلاحیت‌های خود نمی‌گذاشت قانون بیاید. (در نشست عمومی به بحث گرفته و تصویب شود) رییس پارلمان صلاحیت‌های بالاتر از این مسائل دارد و اگر بخواهد از صلاحیت خود سوءاستفاده کند، صلاحیت‌های فوق‌العاده دارد.»
آقای مهدی می‌افزاید که رییس مجلس صلاحیت‌های فوق‌العاده در تصویب قوانین دارد، می‌تواند یک قانون را به مجلس عمومی نیاورد و برعکس می‌تواند یک قانون را هرچند خلاف میل عمومی، وارد بحث نشست عمومی مجلس بکند.
کبرا مصطفوی می‌گوید که رییس مجلس می‌تواند برخی مسائلی را که به نفع مردم است، در آجندا نگنجاند و یا آجندایی را که نمایندگان پیشنهاد می‌کنند، با اعمال نفوذ از آن بگذرد.
در سال ۱۳۹۶ یک مورد سوءاستفاده مالی عبدالرئوف ابراهیمی، رییس مجلس شانزدهم افشا شد. گزارش تحقیقی طلوع‌نیوز نشان می‌داد که ۴۵ میلیون و ۹۰۰ هزار افغانی از بودجه‌ی شورای ملی برای پرداخت کرایه‌ی خانه و دفتر عبدالرؤوف ابراهیمی در بیرون از ساختمان شورای ملی به مصرف رسیده است. این عمل مخالف بند دوم ماده‌ی ۱۳ام قانون اصول وظایف داخلی مجلس نمایندگان است که در آن آمده رییس مجلس نمی‌تواند از بودجه‌ی مجلس کرایه‌ی خانه و مهمانخانهی خود را بپردازد.
ماده‌ی یک‌صدویکم قانون اساسی گفته که هیچ عضو شورای ملی به علت رأی یا نظریه‌ای که در هنگام اجرای وظیفه ابراز می‌کند، مورد پیگرد و تعقیب عدلی قرار نمی‌گیرد.
مصئونیت قضایی یکی از موارد وسوسه‌برانگیز برای نماینده‌شدن در افغانستان است و بسیاری‌ها از نمایندگی پارلمان مصئونیت قضایی آن را کار دارد. شاید بتوان گفت که مصئونیت قضایی و زمینه‌ی سوء‌استفاده‌ی بدون بازخواست مقام ریاست پارلمان، لقمه‌ی چربی است که نمایندگان برای رسیدن به آن پول‌های هنگفت مصرف و برایش جنگ و چکش‌‌کشی می‌کنند.
چرا ریاست پارلمان هفدهم دعوایی شد؟
در تنش‌های سیاسی افغانستان، همواره نقش قومیت نسبت به مسایل دیگر پرنگ‌تر بوده است. در تنش اخیر بر سر ریاست پارلمان، مسأله قومیت بیش‌تر از پیش خود را نشان داد.
محی‌الدین مهدی به این نظر است که ریاست‌جمهوری و ریاست مجلس نمایندگان به سوژه‌های سیاسی بین اقوام تبدیل شده است: «هردوی این ریاست زمینه تقابل اقوام ساکن افغانستان را فراهم کرده است. ریاست مجلس به یک تقابل و دشمنی در داخل پارلمان و به‌عنوان یکی از نقطه‌های نفاق تبدیل شده است.»
او مدعی است که براساس قضاوت بی‌طرفانه، هیچ دلیل برای دعوای آقای اصولی وجود ندارد و ریاست مجلس تبدیل به یک سوژه‌ی سیاسی برای رجحان و حاکمیت یک قوم بر دیگر اقوام تبدیل شده و به همین اساس، مسأله جنجالی شده است: «شماری در مجلس ذهنیت تمامیت‌خواهی دارد. تمامیت می‌خواهند. تصاحب کرسی ریاست پرلمان [برای آنها] به معنای این است که حاکمیت تمامی نهادهای این مملکت به‌دست این قوم است. این [مسأله] همین قسم تصور و تفکر را می‌خواهد منعکس کند.»
کبرا مصطفوی می‌گوید از آن‌جایی که رییس‌جمهور، وزیر دفاع، رییس عمومی امنیت ملی، رییس قوه قضاییه و دادستانی کل از یک قوم است، رییس قوه مقننه باید از قوم دیگر یا از اقلیت‌های قومی باشد و این امر برای احقاق حقوق اقلیت‌ها مهم است: «همه می‌خواهند که در ساختار سیاسی کشور تأثیرگذار باشد.»
نقش رییس مجلس در تضعیف و تقویت نقش نظارتی مجلس
نظارت بر اعمال حکومت یکی از وظایف مجلس نمایندگان است. مجلس نمایندگان اگر بخواهد می‌تواند و صلاحیت دارد که این نقش را بسیار درست و مؤثر ایفا کند، اما اگر مجلس ضعیف باشد و یا نخواهد، این نقش به درستی و به نفع مردم ایفا نمی‌شود. نقش رییس مجلس در تثبیت جایگاه مجلس، تقویت یا تضعیف آن بسیار مهم و حیاتی است. رییس مقتدر و پاسدارنده‌ی جایگاه مجلس به مثابه‌ی مجلس مقتدر است.
محی‌الدین مهدی می‌گوید چون نظام سیاسی افغانستان نظام ریاستی است و رییس قوه‌ی اجراییه رییس دولت است که تفکیک قوا را زیر سوال می‌برد، زیرا همواره قوه‌های مقننه و قضاییه تحت تأثیر رییس دولت قرار دارد. به گفته ی این عضو پیشین مجلس، قوه قضاییه و قوه مقننه تحت تأثیر این مساله بوده و استقلالیت خود را نتوانسته تمثیل کند و در صورت که هم‌سویی ذهنی میان رییس پارلمان و رییس دولت وجود داشته باشد، استقلالیت پارلمان زیر سوال می‌رود و به‌صورت مستقل نمی‌تواند صلاحیت‌های خود را تمثیل کند: «دنباله‌رو عمل می‌کند و آنچه که حکومت خواسته باشد، مطابق مذاق حکومت قوانین را تصویب خواهد کرد.»
رییس مجلس چه امیتازهای مالی دارد و رأی او چقدر مهم است؟
حقوق و امتیازات مالی هر نماینده‌ی مجلس، ماهانه حدود ۳۰۰هزار افغانی است. امتیازهای نمایندگان شامل حقوق ماهانه، پاسپورت سیاسی و خدمت، چهار محافظ، موتر و خرج دسترخوان (مصارف روزانه) است.
رییس مجلس نمایندگان بیش‌تر از نمایندگان دیگر حقوق می‌گیرد، شمار محافظانش بیش‌تر است و کرایه‌ی خانه‌اش نیز پرداخت می‌شود.
رأی رییس پارلمان در مواردی تعیین‌کننده است. زمانی که روی مسأله‌ای، رأی مثبت و منفی نماینندگان مساوی باشد، رأی رییس پارلمان در هر طرفی که باشد، برنده همان طرف است. آقای مهدی می‌گوید که در مجلس شانزدهم یک مورد این چنینی رخ داد.