سلیم مقیمی
در یک اتاق کوچک پرتوهای نور خورشید از میان درز دیوار بر پیشانی‌اش تابیده است. گرد و غبار در روشنی خورشید به خوبی دیده میشود. اما او نه به گرد و غبار توجه دارد و نه به آفتابی که در اتاق نمناک تابیده است. تمام هوش و حواسش این است که کرک‌های بیش‌تری به صاحب کار تحویل دهد تا پول روزمزد کف دستش گذاشته شود. راضیه نام دارد و مادر پنج فرزند است. می‌گوید، از پگاه تا بیگاه، برای تأمین خرج خانواده‌اش کرک‌پاکی می‌کند.
هنگام گفت‌وگو چشم از تارهای قهوه‌ای، سیاه و سفید پشم برنمی‌دارد. در بدل بیش از هشت ساعت کار در روز، فقط 160 افغانی می‌گیرد. راضیه می‌گوید، چرخ زندگی خانواده‌ی پرجمعیت او با این مقدار درآمد به کندی می‌چرخد: «شوهرم دوونیم سال پیش فوت کرده و برای تأمین خرج زندگی کرک‌پاکی می‌کنم.»
راضیه می‌گوید به کارکردن سخت عادت دارد. او می‌گوید زندگی روی خوشش را به او نشان نداده است: «شوهرم معتاد بود و قبل از مرگ او نیز خرج و مخارج خانه سر من بود. تمام معاشم در یک ماه چهارهزار افغانی میشود. این درآمد، مصارف روزانه‌ی ما میشود. اگر در خانه روغن داشته باشیم، برنج نیست و اگر برنج باشد، گاز و مواد سخت نیست.»
اداره مرکزی احصاییه می‌گوید بیش از ۵۴ درصد مردم افغانستان زیر خط فقر زندگی می‌کنند. به همین دلیل بیکاری یکی از بزرگ‌ترین مشکلات مردم در افغانستان است.
در فاصله‌ی دو متری راضیه زن کهن‌سالی با روسری آبی و لباس‌های عنابی نشسته است و کرک‌های پاک‌شده را در یک کیسه گونی نارنجی‌رنگ جابه‌جا می‌کند. نفس گل نام دارد و به سختی توانسته با کمک همسایه‌هایش برای خود در کارخانه‌ی کرک‌پاکی کار پیدا کند: «از هفت صبح تا چهار عصر این‌جا کرک پاک می‌کنم، بوی پشم‌ها و دوایی که به‌خاطر نگهداری کرک‌ها استفاده، میشود و گرد و خاک پشم نفس‌کشیدن را برایم سخت ساخته و تا حالی هیچ مسئول دولتی به‌خاطر بررسی وضعیت کارخانه‌های کرک‌پاکی و زنان کارگر در این کارخانه‌ها مراجعه نکرده است.»
زنان زیادی در هرات مشغول به کرک‌پاکی هستند. محیط کاری آنان به‌شدت آلوده و غیرمعیاری است که که در این گونه محیط‌ها خطر بیماری‌های تنفسی برای زنان کارگر زیاد است. زنان کرک‌پاک هیچ‌گونه امکانات در اختیار ندارند که معیارهای ایمنی را مراعات کنند.
استفاده از مجبوریت زنان
مقام‌های محلی برای بررسی اوضاع کارخانه‌های کُرک‌پاکی و حل چالش‌های زنان کارگر در این کارخانه‌ها گام موثری برنداشته‌اند.
مونسه حسن‌زاده، معاون اجتماعی ولایت هرات که سال گذشته به‌مناسبت هشتم مارچ، روز جهانی زن به چند کارخانه‌ی کرک‌پاکی جهت بررسی وضعیت زنان کارگر رفته بود، چشم‌دیدش را این‌گونه بیان کرد: «به سراغ چند کارخانه‌ی کُرک‌پاکی رفتیم، در برخی از کارخانه‌ها وضعیت زنان مطلوب بود، کارفرما معیارها را مرعات کرده بود، در برخی دیگر از کارخانه‌های کُرک‌پاکی کارفرما اصلا اصول را مرعات نکرده بود، حتا صاحب یکی از کارخانه‌های کُرک‌پاکی که نماینده‌ی مردم هرات در مجلس نمایندگان است، زنان در کارخانه وی در بدترین شرایط ممکن مصروف کرک‌پاکی بودند، زنان کارگر جای مناسبی نداشتند، حتا فرشی به زیر پای‌شان نبود و در هوای سرد روی زمین‌های نمناک با کودکان شیرخوارشان در میان انبوهی از گرد و خاک، سرگرم کرک‌پاکی بودند.»
نمایندگان مردم در شورای ولایتی هرات مالکان کارخانه‌های کرک‌پاکی را متهم به زیرپاکردن قانون کار می‌کنند.
براساس قانون کار، کارهایی که برای سلامتی ضرر دارند در هفته باید بیش از 30 ساعت نباشد، اما زنان کارگر در کارخانه‌های کرک‌پاکی که جز فعالیت‌های مضر به‌شمار می‌رود، ناگزیرند حدود 70 ساعت کار کنند.
سکینه حسینی، عضو شورای ولایتی هرات به روزنامه اطلاعات روز می‌گوید که کارفرماها درکارخانه‌های کرک‌پاکی در هرات از مجبوریت زنان سوءاستفاده می‌کنند و در ازای مبلغ پول ناچیز، زنان کارگر را مورد استثمار قرار می‌دهند: «مالکان کارخانه‌های کرک‌پاکی قانون کار را عملی نمی‌کنند و زنان کارگر هم هر قانونی که کارفرما اجرا کند، به‌دلیل ناچاری و فقر از آن پیروی می‌کنند.»
به باور این عضو شورای ولایتی هرات، ریاست کار و امور اجتماعی هرات به‌دلیل کمبود کارمندان توانایی نظارت از کارکرد اداره‌های دولتی را ندارد، چه برسد به کارخانه‌های خصوصی. خانم حسینی می‌افزاید که در مجموع زنان شاغل در هرات از سوی کارفرماها از رخصتی‌های سالانه محروم هستند و در برخی موارد بیش‌ترشان به‌دلیل استشمام گرد و غبارِ برخاسته از پشم به بیماری‌هایی همچون تبرکلوز و نفس‌تنگی دچار شده‌اند.
کارفرمایان بی‌مهر
هرچند آمار دقیقی از شمار کارخانه‌های کرک‌پاکی در ولایت هرات وجود ندارد، اما مسئولان اتاق تجارت و صنایع زنان در هرات مدعی‌اند کارخانه‌های کرک‌پاکی به‌گونه‌ی غیرمعیاری مصروف تولید و پروسس کرک در این ولایت‌اند.
مریم جامع الاحمدی، رییس اتاق تجارت بانوان در هرات به روزنامه اطلاعات روز گفت کارخانه‌هایی که به‌گونه رسمی فعالیت می‌کنند، باید مجوز رسمی و معیارهای تجارتی به‌شمول ایزو را دریافت کرده باشند که متاسفانه بیش‌تر این شرکت‌ها با هیچ معیاری برابر نیستند و در این بین ریاست امور زنان، ریاست کار و امور اجتماعی، ریاست صحت عامه و اداره محلی هرات مکلف‌اند تا شکل جدی فعالیت‌های شرکت‌های کُرک‌پاکی را هر هفته زیر زره‌بین داشته باشند.
به گفته وی تا زمانی که اتاق تجارت و اداره محلی به‌صورت قانونی با مسئولان شرکت‌های کرک‌پاکی متخلف برخورد نکند، سوءاستفاده از ناچاری زنان کارگر در هرات همچنان ادامه خواهد یافت.
براساس برخی آمارهای رسانه‌های محلی در هرات بیش از 400 زن کارگر در کارخانه‌های کُرک‌پاکی در هرات مشغول کار هستند. قرارگرفتن طولانی‌مدت زنان در معرض گرد و غبار پشم مواشی که از آن کرک به‌دست می‌آید، سبب بیماری‌های زیادی میشود.
معمولا زنان جوان نیز در میان زنان کرک‌پاک زیادند که گاهی آنان مجبورند کودکان خود را در محیط کاملا غیرصحی با خود ببرند.
نمایندگان مردم در شورای ولایتی هرات کارفرمایان کارخانه‌های کرک‌پاکی را متهم به ظلم و بی‌مهری در قبال زنان کارگر می‌کنند. عبدالرحیم صالحی، عضو شورای ولایتی هرات به روزنامه اطلاعات روز گفت برخی از کارهای شرکت‌های کرک‌پاکی که سال‌ها میشود از زنان کارگر بهره‌کشی می‌کنند. به گفته‌ی این عضو شورای ولایتی، اداره محلی هرات و ریاست‌های زیرمجموعه و مرتبط به این موضوع مکلف‌اند تا به‌گونه‌ی جدی با افراد سودجو برخورد کند.
تا کنون هیچ گامی در قسمت افزایش معاش زنان کارگر، توجه به وضعیت بهداشتی کارخانه‌های کُرک‌پاکی و برخورد قانونی با کارفرمایان صورت نگرفته؛ اما مسئولان اتاق تجارت، ریاست امور زنان و ریاست کار و امور اجتماعی ولایت هرات پس از بررسی‌های مونسه حسن زاده، معاون اجتماعی ولایت هرات از وضعیت زنان کارگر در کارخانه‌های کرک‌پاکی به‌منظور پیش‌گیری از استثمار زنان کارگر از سوی کارفرمایان در جریان قرار گرفته‌اند. خانم حسن‌زاده به روزنامه اطلاعات روز گفت که این موضوع با عبدالقیوم رحیمی، والی هرات هم در میان گذاشته شده است و قرار شده تا مسئولان به‌گونه‌ی جدی با متخلفان برخورد کنند و صورت نوبتی وضعیت زنان کارگر را بررسی کنند.
اما هیچ صاحب کارخانه‌های کرک‌پاکی در هرات حاضر به پاسخ‌گویی در این گزارش نشدند.
افغانستان سالانه حدود یک‌هزار و ۵۰۰ تُن کرک را به کشورهای خارج صادر می‌کند که از این مقدار دست‌‌کم ۸۵ درصد آن تنها در هرات و ۱۵ درصد متباقی در سایر ولایات تولید میشود. قیمت هر کیلو کُرک در بازارهای هرات هشت‌هزار و ۵۰۰ افغانی است.