احمدجاوید شکیب
رییس مرکز تحقیق و تدوین محتوای امتحانات کمیسیون مستقل اصلاحات اداری و خدمات ملکی
استخدام در حوزه‌ی اداره‌ی عامه در اکثر کشورها ــ به‌خصوص در کشورهایی که دولت به مثابه‌ی عمده‌ترین جای برای کار انگاشته می‌شود ــ یک روند پرچالش، بغرنج و توأم با نارضایتی است. در افغانستان، در جریان بیش از یک دهه، استخدام بیشتر با اوصاف منفعت‌محوری، فساد، سلیقه‌ای‌بودن و تبانی‌های قومی و گروهی توصیف می‌شد. روند‌های استخدامی پیچیده و زمان‌گیر بود، فساد بیداد می‌کرد و محتوای امتحانات نیز از عقبه‌ی تحقیقاتی و روشمندی تهی بود. رهبری جدید کمیسیون مستقل اصلاحات اداری و خدمات ملکی در یک چنین فضای ملتهب و اوج ناباوری، مسئولیت اصلاحات در روند استخدام را به عهده گرفت و با به‌کارگیری استراتیژی‌های خلاق به مصاف این چالش رفت. در سه سال اخیر، اصلاحات استخدامی با تدوین مکانیزم‌های جدید، تعدیل قانون کارکنان خدمات ملکی، به حداقل‌رساندن مداخله‌ی انسانی در ارزیابی متقاضیان بست‌های خدمات ملکی و معیاری‌سازی محتوای امتحانات، شکستاندن حلقه‌های فساد و زدودن بینش مافیایی در ادارات خدمات ملکی متمرکز شد.
از دید ما بذر یک نظام موثر استخدامی کاشته شده، اما هنوز راه دشواری در پیش است. پرورش، تقویت، حمایت و قوام‌بخشیدن اصلاحات به میان‌آمده، مسئولیت مشترک همه‌ی ماست. نقد و نظری که مبتنی بر واقعیت باشد، از دید کمیسیون نقش کلیدی در تداوم اصلاحات دارد. تنها با کمک شهروندان است که ما می‌توانیم اداره‌ی عامه را به ستون و دستگاه تحکیم ثبات و توسعه‌ی اقتصادی بدل سازیم.
کمیسیون مستقل اصلاحات اداری و خدمات ملکی در جریان نزدیک به دو سال، میکانیزم امتحانات نوشتاری را با بهره‌گیری از تکنولوژی معلوماتی پایه‌گذاری کرد. در جریان این مدت، کمیسیون درس‌های ارزشمندی را از چگونگی روند امتحانات الکترونیکی فرا گرفت. با ایجاد ساختار جدیدی به‌نام مرکز تحقیق و تدوین محتوای امتحانات، سد محافظتی در برابر فساد به میان آمد. محتوای امتحانات مبتنی بر نیازهای اداره عامه و واقعیت‌های بازار کار تدوین، بازنگری و کیفیت آن افزایش پیدا کرد. نهادهای مدنی و شهروندان از بخش محتواسازی امتحانات دیدار کردند و پیشنهادها و انتقادات خویش را در میان گذاشتند. با ده‌‌ها متقاضی بست‌ها در تمام ردیف‌ها مصاحبه صورت گرفت و در کنار آن مکانیزم‌های نظارتی برای نگهداری محتوای امتحانات افزایش پیدا کرد.
برای فهم بهتر تدوین محتوای امتحانات الکترونیکی گذرا به میکانیزم آن می‌پردازیم.
چارچوب شایستگی‌ها
چارچوب محتواسازی برای ارزیابی شایستگیهای داوطلبان بست‌های خدمات ملکی براساس شایستگیهای حمایتی و مسلکی (تخصصی و اختصاصی) پایه‌گذاری شده است. شایستگیهای حمایتی به ارزیابی توانایی‌های فردی برای انسجام، کارایی و موثریت فعالیت‌ها در نظر گرفته‌شده و همچنان تعامل و مشارکت کارکنان را در محیط داخلی و خارجی اداره تسهیل و تصمیم‌گیری را در چارچوب رسمی و قانونی راهنمایی می‌کند. شایستگیهای مسلکی به ارزیابی توانایی‌های مسلکی فرد پرداخته که انجام وظیفه از لحاظ تخصص وابسته به آن میباشد.
تدوین محتوا
محققین و کارشناسان تدوین محتوای امتحانات، محتوای امتحانات الکترونیکی را براساس چارچوب شایستگیهای یادشده در کمیسیون اصلاحات اداری و خدمات ملکی تدوین و انکشاف می‌دهند. کاری که نیازمند تشخیص منابع معتبر و علمی، مطالعه‌ی دقیق و ژرف منابع معتبر و تحلیل متون آن‌ها، طرح محتوا، بازنگری و کاوش جمعی، درج محتوا در سیستم امتحانات الکترونیکی و در نهایت ایجاد فورمول مشخص برای هر بست میباشد. کارشناسانی که محتوای امتحانات را تدوین و انکشاف می‌دهند باید نسبت به سه بُعد آگاهی دقیق داشته باشند:
1- اهداف استراتیژیک: محتوا به شکلی تدوین می‌گردد تا فرد انتخاب‌شده بتواند به‌عنوان «عامل تغییر مثبت» در اداره نقش ایفا کند؛
2- لایحه‌ی وظایف: محتوای شایستگیهای حمایتی و مسلکی به شکلی تدوین می‌گردد که مطابق شرح وظیفه و ایجابات بست‌های خدمات ملکی باشد؛
3- بازار کار: سطح شایستگیهای حمایویی و مسلکی به گونه‌ای تنظیم می‌گردد که فلتر امتحان با واقعیت‌ها و سطح شایستگیهای موجود در بازار کار مطابقت داشته باشد.
اساسی‌ترین تغییری که در محتوای امتحانات ایجاد شد این بود که آزمون الکترونیکی تنها به دنبال ارزیابی دانش و یا قوه‌ی حافظه یک فرد نیست و نباید هم باشد. این آزمون برای داوطلبانی که تکیه بر دانش/حافظه دارند پرچالش است. زیرا محتوای آزمون با در نظرداشت شایستگی‌ها به گونه‌ای شکل گرفته است که سه سطح توانایی متقاضی- دانش، مهارت و تحلیل– را مورد سنجش قرار می‌دهد:
سطح دانش: به ارزیابی ذخیره‌سازی اطلاعات و قوه‌ی دانستن و از بَر کردن فرد می‌پردازد. این پرسش‌ها کم‌ترین نمره را در آزمون بست‌های خدمات ملکی دارا میباشند که به سنجش دانستن تعاریف، مراحل، حقایق، تئوری‌ها و طبقه‌بندی می‌پردازد. در این سطح، دانش اختصاصی، تخصصی و حمایوی مرتبط به وظیفه‌ی داوطلب مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.
سطح مهارت: این سطح سوال‌ها چگونگی قابلیت را می‌آزماید، این‌که یک داوطلب تا چه اندازه می‌تواند دانش خویش را در عمل پیاده کند. پل زدن میان دانش و کاربرد آن محتوای پرسش‌های مهارتی را می‌سازد.
سطح تحلیل: این سطح دشوارترین بخش پرسش‌ها را می‌سازد. تفکر انتقادی یک داوطلب در این سطح مورد پیمایش قرار می‌گیرد. توانایی تجزیه‌ی مطالب به اجزای تشکیل‌دهنده آن، یافتن روابط منطقی میان آن‌ها، جمع‌بندی، استدلال و استخراج نمودن، بخش محتوایی این بخش را تشکیل می‌دهد. این سطح مشحون از سناریو و اشکال است. کاندید باید رابطه میان سناریو و شکل را دریابد و گزینه‌ی مناسب را انتخاب کند.
آزمون الکترونیک بست‌های خدمات ملکی حاوی 100 پرسش است که از هر نامزد در یک سطح مطابق لایحه‌ی وظیفه و ایجابات بست طراحی می‌شود. تعیین این‌که سطوح –دانشی، مهارتی و تحلیلی- کدام یک بیشتر ارزیابی می‌شود، بستگی به ماهیت بست در سلسله‌مراتب اداری و محتوای لایحه‌ی وظایف دارد.
تحلیل لایحه‌ی وظایف
این پرسش که کدام شایستگیهای حمایوی و مسلکی برای یک بست نیاز است، متخصصین تدوین محتوا را به تحلیل چهار بخش لایحه‌ی وظایف وادار می‌کند. بخش‌هایی که اکثر نامزدان با بی‌توجهی از آن‌ها می‌گذرند:
بخش نخست که در تحلیل لایحه وظیفه در نظر گرفته می‌شود، «هسته مرکزی» آن است و دربرگیرنده‌ی شایستگیهای اختصاصی بست مورد نظر میباشد. این بخش وظایف اساسی را که فرد پیش‌برنده‌ی آن است تداعی می‌کند و معمولا در لایحه‌ی وظایف، زیر نام «عنوان وظیفه» می‌آید.
بخش دوم «زمینه» است که جایگاه هسته در مناسبات اداری را مشخص می‌کند. بخش زمینه، هسته را در نمای کلان‌تر نشان می‌دهد و در چارچوب همین نما فرد به فعالیت می‌پردازد. به عبارت دیگر، بخش زمینه، نمایان‌گر توانایی دواطلب در ساحه‌ی تخصصی است. بخش سوم، وظایف حمایوی مدیریتی است و به فعالیت‌های مدیریتی گفته می‌شود که در شرح وظیفه و یا بندهای لایحه وظیفه ذکر گردیده است و برای پیش‌برد موثر اجراات کاری نیاز میباشد. بخش چهارم، شایستگی حمایوی، نشانگر مهارتی است که متصدی برای تنظیم موثر وظایف به آن نیاز دارد و معمولا مهارت‌های زبانی، الکترونیکی و مدیریتی را در بر می‌گیرد.
شفافیت، اعتماد و رضایت
کمیسیون مستقل اصلاحات اداری و خدمات ملکی برای سنجش پایایی و روایی امتحانات الکترونیکی تحقیق کمی را با استفاده از نرم افزار SPSS به‌صورت نوبتی راه‌اندازی می‌کند تا شفافیت و کیفیت امتحانات الکترونیکی را به‌صورت مداوم مورد ارزیابی قرار دهد. بخشی از این تحقیق که در عقرب سال 1398 انجام شد، نشان‌دهنده رضایت، اعتماد و شفافیت شهروندان از فرایند امتحان الکترونیکی میباشد. مطابق به این تحقیق در قسمت رضایت، 43.4 درصد از اشتراک‌کنندگان از پروسه‌ی امتحانات الکترونیکی کاملا راضی، 36.8 درصد راضی، 17.8 درصد تا حدودی راضی و صرفا 2.1 درصد احساس نارضایتی کرده‌اند. (جدول شماره 1).
در قسمت شفافیت آمار بیانگر این است که، 45.9 درصد از اشتراک‌کنندگان، پروسه امتحانات الکترونیکی را خیلی شفاف، 41.3 درصد شفاف، 10.3 درصد نسبتا شفاف و صرفا 2.5 درصد پروسه امتحانات الکترونیکی را غیرشفاف توصیف کرده‌اند. (جدول شماره 2)
در قسمت میزان اعتماد داوطلبان، آمار بیانگر این است که، 35.1 درصد نسبت به پروسه‌ی استخدام الکترونیک اعتماد خیلی زیاد، 33.1 درصد اعتماد زیاد، 26.9 درصد اعتماد متوسط، 3.3 دصد اعتماد کم و صرفا 1.7 درصد از اشتراک‌کنندگان نسبت به پروسه‌ی امتحان الکترونیک اعتماد خیلی کم دارند.
تولید محتوای امتحانات، انکشاف آن، ایجاد فورمل مبتنی بر لایحه وظایف و تحقیق کمی بیانگر این است که این فرآیند پرچالش، اما پاسخ‌گوتر میباشد. پایداری، انکشاف و شفافیت بیشتر روند استخدام یک روند متداوم و پویا است که به تعامل پایدار، منصفانه و اصلاح‌گرایانه با نهادهای مدنی و تحقیقاتی، مراکز اکادمیک، موسسات تحصیلات عالی و در کل شهروندان دارد. کمیسیون مستقل اصلاحات اداری و خدمات ملکی نه‌تنها از نقد و نظر استقبال می‌کند بلکه آن را برای تداوم اصلاحات ضروری می‌داند.
