بی‌بی‌سی – جاستین رولات
مترجم: جلیل پژواک
اگر تا حالا به این‌که آیا انرژی خورشیدی می‌تواند یک فناوری تحولآفرین باشد شک داشته‌اید، این گزارش را بخوانید.
این گزارش نشان می‌دهد که انرژی خورشیدی چگونه ارزش خود را در سخت‌ترین شرایط ممکن اثبات کرده است.
بازاری که من از آن سخن می‌زنم شاید خالص‌ترین نمونه سرمایه‌داری روی کره زمین باشد. در این‌جا خبری از یارانه دولتی نیست. نه کسی به فکر تغییرات اقلیمی است و نه هم پای کدام ملاحظه اخلاقی در میان است. سخن از کارآفرینان محلی است که در تلاش کسب سود هستند.
این، داستانِ رو‌آوردن پرورش‌دهندگان تریاک افغانستان به انرژی خورشیدی است که به افزایش چشم‌گیر عرضه هروئین در بازار جهانی منجر شده است.
بلک هاوک بر فراز هلمند
وقتی اولین پنل‌های خورشیدی را دیدم سوار هلیکوپتر نظامی بودم که بر فراز مزارع سرسبز خشخاشِ دره هلمند در حال پرواز بود.
حتما در مورد هلمند شنیده‌اید. هلمند خطرناک‌ترین ولایت افغانستان است.
از 454 سرباز بریتانیایی که در جنگ افغانستان جان خود را از دست داده‌اند، به جز 5 نفر، دیگران همه در هلمند کشته شده‌اند.
این ولایت همچنین در قلب حاصل‌خیزترین نقطه روی زمین برای کشت تریاک قرار دارد.
بیش‌تر تریاک هلمند به هروئین تبدیل می‌شود که یکی از اعتیادآورترین موادهای مخدر است.
دفتر سازمان ملل برای مقابله با مواد مخدر و جرم (UNODC) می‌گوید که تقریبا 80 درصد کل تریاک افغانستان اکنون از مناطق جنوب‌غربی این کشور از جمله هلمند به‌دست می‌آید. این یعنی مناطق جنوب‌غربی این کشور نزدیک به دو-سوم تریاک جهان را تأمین می‌کند.
پس استفاده از انرژی خورشیدی توسط کشاورزان هلمند برای کشت و پرورش خشخاش، تلاش برای کربن‌زدایی از اقتصاد نیست.
اما من پس از اولین مواجهه‌ام با پنل‌های خورشیدی در این منطقه، چیزهای بیش‌تری دیدم.
سال 2016 بود و پنل‌های خورشیدی در ردیف‌های کوچک و بزرگ در هر گوشه از مزارع خشخاش به‌نظر می‌رسید.
اما اکنون معلوم شده است که پنل‌های خورشیدی در مزارع خشخاش چه انقلابی در تولید هروئین، که من نخواسته شاهد آن بودم، آورده است. معلوم شده است زیرا من تنها فردی نبودم که متوجه شدم کشاورزان افغان به فناوری‌های کم-کاربن علاقه‌مند شده‌اند.
شواهدی از فضا
«ریچارد بریتان» در دفتر خود در شهرک صنعتی خارج از گیلفورد در جنوب انگلیس، پشت کمپیوتر خود قوز کرده است. او در حال مرور تازه‌ترین تصاویر ماهواره‌ای گرفته‌شده از افغانستان است.
آقای بریتان سرباز سابق ارتش بریتانیا است و شرکتش Alcis در تجزیه و تحلیل تصاویر ماهواره‌ای از آنچه او «محیط‌های پیچیده» می‌نامدش، تخصص دارد.
محیط‌های پیچیده، تعبیری برای مکان‌های خطرناک است. آقای بریتان در میان سایر موارد، متخصص صنعت مواد مخدر افغانستان است.
او روی منطقه‌ای در گوشه‌ای از بیابان‌های هلمند زوم می‌کند.
چند سال پیش در این منطقه چیزی نبود. اکنون در آن‌جا فارمی دیده می‌شود که با کشت‌زارها احاطه شده است.
وقتی بیش‌تر زوم می‌کند، ردیفی از پنل‌های خورشیدی و یک مخزن بزرگ آب به‌وضوح دیده می‌شود.
در سمت راست این مزرعه، در فاصله نه‌چندان دور، مزرعه‌ی دیگری دیده می‌شود و بازهم پنل‌های خورشیدی و یک مخزن آب.
هرقدر که تصاویر بیش‌تری را مرور می‌کنیم، همین الگوی مزرعه، پنل‌های خورشیدی و مخزن آب، در سراسر این منطقه تکرار می‌شود.
آقای بریتان می‌گوید: «اکنون خشخاش این‌گونه کشت می‌شود؛ کشاورزان تا 100 متر برای رسیدن به آب زیرزمینی حفاری می‌کنند و بعد یک پمپ برقی را در چاه جاسازی می‌کنند و آن‌را با سیم به چندین پنل خورشیدی وصل می‌کنند و برو که رفتیم. آب جاری می‌شود.»
استفاده از این فناوری جدید خیلی سریع بین کشاورزان جا افتاده است.
اولین گزارش درباره استفاده از انرژی خورشیدی توسط یک کشاورز افغان، در سال 2013 بیرون آمد.
سال بعد تاجران کم‌کم شروع به انبار پنل‌های خورشیدی در لشکرگاه، پایتخت هلمند، کردند.
از آن‌زمان به بعد رشد این تجارت نمایی بوده است. تعداد پنل‌های خورشیدی نصب‌شده در مزارع هر سال دو برابر شده است.
تیم آقای بریتان تا سال 2019 حدود 67 هزار ردیف پنل‌های خورشیدی را در دره هلمند شمارش کرده بودند.
در بازار لشکرگاه ارتفاع پنل‌های خورشیدی که روی هم چیده شده‌اند به اندازه ساختمان سه طبقه است.
دلیل این‌که چرا تجارت پنل‌های خورشیدی این‌قدر رونق گرفته، واضح است. انرژی خورشیدی تحولی در حاصل‌خیزی خاک مزارع منطقه آورده است.
چند هفته پیش من ویدیویی از یک مزرعه تریاک در جایی دیدم که قبلا بیابانی بیش نبود.
کشاورزی که در ویدیو دیده می‌شود، 18 پنل خورشیدی را که در دو ردیف کنارهم چیده شده‌اند، نشان می‌دهد. این پنل‌ها انرژی موردنیاز دو پمپ برقی را که او از آن‌ها برای پرکردن یک مخزن بزرگ آب استفاده می‌کند، تأمین می‌کند.
او در ویدیو کانال کوچکی را نشان می‌دهد که به او امکان می‌دهد از آب مخزن برای آبیاری زمین خود استفاده کند. مزارع او همه سرسبز و شکوفا به‌نظر می‌رسند.
او محصول تریاک خود را در ماه مِی برداشت کرده است؛ اکنون گوجه فرنگی کشت کرده است.
درحالی‌که داریم ویدیو را تماشا می‌کنیم، دکتر «دیوید مانسفیلد» می‌گوید: «انرژی خورشیدی همه‌چیز را برای این کشاورزان تغییر داده است.»
دکتر مانسفیلد نویسنده این گزارش است. او بیش از 25 سال می‌شود که در مورد تولید تریاک در افغانستان تحقیق می‌کند و می‌گوید که معرفی انرژی خورشیدی تاکنون مهم‌ترین تغییر تکنولوژیکی است که او در این مدت در افغانستان شاهد بوده است.
خرید دیزل برای تأمین برق پمپ آب زیرزمینی، قبلا بیش‌ترین هزینه را روی دست کشاورزان می‌گذاشت.
مانسفیلد می‌گوید: «مسأله فقط هزینه‌ی تیل آن نبود؛ دیزل در این مناطق دورافتاده به‌شدت نامرغوب است و بنابراین پمپ‌ها و جنراتورها هی عوارض پیدا می‌کنند. این مشکل عظیمی برای کشاورزان است.»
اکنون اما وضعیت بسیار متفاوت است.
کشاورزان با پرداخت 5 هزار دالر می‌توانند مجموعه‌ای از پنل‌های خورشیدی و یک پمپ الکتریکی را خریداری کنند که پس از نصب و راه‌اندازی آن، مصرف کشاورزان تقریبا به صفر می‌رسد.
مانسفیلد تأیید می‌کند که 5 هزار دالر پول زیادی است ــ میانگین قیمت یک مجموعه پنل خورشیدی و پمپ 7 هزار دالر است ــ اما تأثیری که روی حاصلات مزارع می‌گذارد بسیار زیاد است و کشاورز می‌تواند طی چند سال بدهی را که برای خرید این ابزارآلات بالا می‌آورند، پرداخت کنند.
او می‌گوید: «از آن به بعد آب [برای کشاورزان] کاملا رایگان می‌شود.»
این یعنی کشاورزان می‌توانند خشخاش ــ و سایر محصولات زراعی ــ بیش‌تر پرورش دهند.
اکنون بسیاری از کشاورزان سالانه از مزارع خود دو محصول برداشت می‌کنند و برخی حتا سه محصول از یک مزرعه خود برداشت می‌کنند.
این یگانه پیشرفت بزرگ نیست. استفاده از انرژی خورشیدی همچنین به این معناست که کشاورزان می‌توانند در مناطقی که قبلا هرگز امکان کشت و برداشت وجود نداشت، خشخاش پرورش دهند.
صحراهای خشک که سرسبز شدند
ریچارد بریتان در دفترش در گیلفورد صفحه‌ی جدیدی را در کمپیوتر خود باز می‌کند.
در این صفحه کل دره هلمند دیده می‌شود.
او تصویری را باز می‌کند که ساحات زیر کشت را در سال 2012 نشان می‌دهد.
در آن‌زمان کشاورزان هلمند حدود 157 هزار هکتار زمین را کشت کرده بودند.
مجموعه تصاویر هوایی که بریتان در اختیار دارد، نشان می‌دهد که چگونه ساحات زیر کشت به مرور زمان تغییر کرده و وسعت یافته است.
با دیدن تصاویر می‌بینیم که کشاورزان وقتی به استفاده از پنل‌های خورشیدی رو می‌آورند، مزارع کم‌کم به درون بیابان‌ها گسترش می‌یابد.
به نظر می‌رسد قارچی در حال رشد است. اما در مقیاس بسیار بزرگ.
هر سال ده‌ها هزار هکتار زمین به ساحات زیرکشت اضافه شده است.
ساحات زیر کشت تا سال 2018 به 317 هزار هکتار می‌رسد. در سال 2019 به 344 هزار هکتار.
بریتان می‌گوید: «و این رقم همچنان در حال افزایش است.»
همچنان‌که ساحات زیرکشت افزایش می‌یابد، حاصلات مزارع نیز بیش‌تر می‌شود.
در نقشه‌های بریتان مزارعی که حاصلات اندک دارد به رنگ بنفش تیره و مزارع حاصل‌خیز به رنگ سبز روشن نشانی شده است.
با نگاهی به این نقشه‌ها می‌توان دید که وقتی کشاورزان به انرژی خورشیدی رو می‌آورند، مزارعی که به رنگ سبز روشن نشانی شده است، بیش‌تر می‌شود.
بریتان می‌گوید: «تمام این آب‌ها دارد کویر را سرسبز و شکوفا می‌کند.»
و همچنان که ساحات زیرکشت افزایش می‌یابد، به تعداد ساکنان این مناطق نیز افزوده می‌شود.
آقای بریتان تخمین می‌زند که تنها در 5 سال گذشته نیم میلیون نفر به مناطق بیابانی هلمند نقل مکان کرده‌اند.
تیم وی حساب کرده است که طی همین دوره 48 هزار خانه به تعداد خانه‌های از قبل موجود این مناطق افزوده شده است.
و به نظر می‌رسد که تأثیر این بر عرضه جهانی تریاک به همان اندازه چشم‌گیر و قابل ملاحظه بوده است.
(منبع: بی‌بی‌سی/دفتر سازمان ملل برای مقابله با مواد مخدر و جرم/سروی حکومت افغانستان در مورد کشت خشخاش)
سازمان ملل میزان موادمخدر غیرقانونی را که هر ساله در سراسر جهان تولید می‌شود، تخمین می‌زند.
این سازمان برآورد می‌کند که در سال 2012 ــ قبل از این‌که کشاورزان به انرژی خورشیدی رو آورند ــ افغانستان در مجموع 3300 تُن تریاک تولید کرده است.
این رقم تا سال 2016 به 4800 تُن رسیده است.
در سال 2017 کشت و برداشت تریاک به بالاترین سطح خود یعنی 9 هزار تُن تریاک رسید؛ بزرگ‌ترین مقداری که افغانستان تاکنون تولید کرده است.
تولید تریاک چنان بالا رفت که قیمت آن سقوط کرد.
آنچه بعدا اتفاق افتاد بسیار جالب است.
در سال 2018 و 2019 ساحات زیرکشت خشخاش در بیش‌تر نقاط افغانستان به جز مناطق جنوب‌غربی، جایی که کشاورزان این سرمایه‌گذاری بزرگ را روی فناوری انرژی خورشیده انجام داده‌اند، کاهش یافت.
در مناطق جنوب غربی [به لطف انرژی خورشیدی] تولید تریاک در واقع افزایش یافته است.
در سال 2019 کل افغانستان 6400 تُن تریاک تولید کرد که 5 هزار تُن آن در مناطق جنوب‌غربی کشور تولید شده بود.
تأثیرات این افزایش بی‌سابقه در حاصلات مزارع خشخاش هلمند، در سراسر جهان احساس شده است.
طرح هرمی به منظور نیکی
در ماه سپتامبر پولیس انگلستان 1.3 تُن هروئین به ارزش تقریبی 120 میلیون پوند را توقیف کرد. این بزرگ‌ترین محموله‌ای است که تاکنون توقیف شده است.
جای تعجب ندارد که The Well، سازمان خیریه آقای «دیو هیگام» برای تداوی معتادین در شمال غرب انگلستان شلوغ شده است.
رویکرد آقای هیگام برای مقابله با اعتیاد براساس فیلم هالیوودی «به دیگران نیکی کن» است.
ایده این است که شما خوبی یک نفر در حق شما را صرفا با خوبی نسبت به همان نفر جبران نمی‌کنید، بلکه نیکی او را با کمک به دیگران، افرادی که اصلا نمی‌شناسید، جبران می‌کنید.
این در اصل یک طرح هرمی، اما برای انجام کارهای خوب است و به نظر موفق می‌رسد.
مجتمع Hub in Barrow-in-Furness، یکی از چندین مراکز زیر چتر The Well، پر از آدم است.
همه یا معتاد هستند یا معتاد سابق که دارند «به دیگران نیکی می‌کنند.»
آقای هیگام 25 سال مصرف‌کننده مواد مخدر بوده. او می‌گوید که در سال‌های اخیر متوجه افزایش عرضه هروئین شده است.
معتادانی که او با آن‌ها کار می‌کند، می‌گویند کیفیت هروئینی که خریداری می‌کنند در حال بهبود است و به نظر نمی‌رسد که عرضه‌ی هروئین کاهش یابد؛ چیزی که آقای هیگام می‌گوید در طول 25 سالی که معتاد بوده، بارها تجربه کرده است.
بیش‌تر مراجعان آقای هیگام از جمله‌ی حدودا 260 تا 300 هزار مصرف‌کننده طولانی‌مدت هروئین در انگلستان هستند.
اما او می‌گوید که متوجه شده است به قول خودش «نسل جدیدی» از معتادان برای دریافت کمک به مرکز توان‌بخشی وی مراجعه می‌کنند.
آقای هیگام مانند بسیاری از معتادان قدیمی، در دهه 1980 وقتی که بیکاری به بیش از سه میلیون نفر رسیده بود و هروئینِ باکیفیت افغانستان وارد بازار مواد مخدر انگلیس شده بود، معتاد شد.
ترس بزرگ وی همانند بسیاری از متخصصان ترک اعتیاد در بریتانیا، این است که رکود شدید اقتصادی در دوره پسا کووید19 همراه با بیکاری گسترده و طولانی‌مدت مردم، با افزایش عرضه هروئین افغانستان به بازارهای مواد مخدر جهان به خاطر استفاده از انرژی خورشیدی، همزمان خواهد شد.
او هشدار می‌دهد که اگر این اتفاق بیافتد، می‌توان انتظار افزایش جرایم را نیز داشت، زیرا اکثر مصرف‌کنندگان برای تأمین مواد مورد نیاز خود مجبور می‌شوند دست به سرقت بزنند.
من به سراسر جهان برای تهیه گزارش بی‌بی‌سی سفر کرده‌ام و شواهد آسیب‌های محیط‌زیستی و تغییرات اقلیمی را در همه جا مشاهده کرده‌ام. این بزرگ‌ترین چالشی است که بشر تاکنون با آن روبرو بوده است. برای مقابله با آن، ما باید در سبک زندگی و همه‌چیزی که انجام می‌دهیم یا استفاده می‌کنیم، تغییرات بیاوریم. ما حق داریم که درباره آینده نگرانی و اضطراب داشته باشیم. اما به نظر من، ما باید به داستان انرژی خورشیدی و تولید تریاک در هلمند، به عنوان داستان از اکتشافات هیجان‌انگیز نیز نگاه کنیم. و من خوشحالم که فرصت داشته‌ام به عنوان خبرنگار محیط زیست از نزدیک شاهد آن باشم.
این داستان چه چیزی در مورد انرژی خورشیدی به ما می‌گوید؟
ساده است.
داستان انقلاب در تولید هروئین در افغانستان نشان می‌دهد که انرژی خورشیدی چقدر می‌تواند تحولآفرین باشد.
تصور نکنید که این استفاده از انرژی خورشیدی در کشت و تولید تریاک و سپس هروئین، نوعی فناوری «سبز» بی‌خطر است.
انرژی خورشیدی دارد آن‌قدر ارزان می‌شود که می‌تواند روش کار ما را به طور اساسی و با پیامدهایی که می‌تواند کل دنیا را متأثر کند، تغییر دهد.
انرژی خورشیدی در بسیاری از بازارها از هم‌اکنون ارزان‌تر از سوخت‌های فسیلی است.
علاوه براین، هزینه آن از منطق صنعت و تولید پیروی می‌کند؛ هرچه بیش‌تر تولید و نصب کنید، به همان‌اندازه ارزان‌تر می‌شود.
این یعنی ما می‌توانیم انتظار داشته باشیم بیش‌تر انرژی که ما استفاده می‌کنیم در سال‌های آینده از پنل‌های خورشیدی تولید شود.
و آنچه این تغییرات در تولید تریاک افغانستان به ما نشان می‌دهد این است که داشتن منبع انرژی مستقل از پنل‌های خورشیدی ــ یا منابعی که از سوخت فسیلی در آن استفاده می‌شود ــ می‌تواند نوآوری‌های قابل‌توجهی به همراه آورد.
این تغییرات در صنعت مواد مخدر افغانستان همچنین ثابت می‌کند که عواقب نوآوری‌ها همیشه مثبت نخواهد بود.
این هم در مورد کشاورزان افغانستان و هم در مورد معتادان هروئین صدق می‌کند.
مصرف آب به قدری افزایش یافته است که تخمین زده می‌شود سطح آب‌های زیرزمینی در هلمند هر سال 3 متر پایین برود.
ترس اصلی این است که آب زیرزمینی خیلی زود خشک خواهد شد.
اورزلا نعمت، رییس واحد تحقیقات و ارزیابی افغانستان، بزرگ‌ترین اندیش‌کده این کشور، می‌گوید: «شاید این رونق [در کشت و تولید تریاک] بیش از 10 دوام نیاورد.»
او می‌گوید که این امر نه‌تنها بر افرادی که به مناطق بیابانی هلمند نقل مکان کرده‌اند، بلکه بر کل منطقه تأثیر خواهد گذاشت.
بیش از 1.5 میلیون نفر امکان دارد مجبور به مهاجرت شوند.
به باور خانم نعمت، برخی از آن‌ها به مناطق دیگر افغانستان نقل مکان خواهند کرد اما بسیاری سعی خواهند کرد کشور را ترک کنند و به اروپا و امریکا سفر کنند، جایی که باورشان آینده بهتری خواهند داشت.
او در مورد پیامدهای این تغییر مطمئن است.
خانم نعمت می‌گوید: «این یک بحران بزرگ خواهد بود.»