در ۱۹ حوت سال ۱۳۷۹ ه.ش حکومت طالبان، پس از روزها تلاش برای جاسازی بمب، بزرگ‌ترین تندیس‌های بودا (صلصال و شه‌مامه) را در بامیان با خاک یکسان کردند. این دو تندیس از بزرگ‌ترین تندیس‌های سنگی بودا، و به همین ترتیب، ناب‌ترین آثار هنری و باستانی در جهان محسوب می‌شد. ارتفاع تندیس‌های صلصال و شه‌مامه به ترتیب ۵۳ و ۳۶ متر و فاصله بین‌شان حدود ۸۰۰ متر است. طالبان، به خواست‌های مکرر جامعه جهانی و یونسکو مبنی بر تخریب‌نکردن تندیس‌های بودا، اعتنایی نکردند و آنان را منفجر کردند. بعد از آن تلاش‌های جسته و گریخته، اما بدون نتیجه‌ی مشخص، برای به محاکمه کشیده‌شدن عاملان این قضیه و نیز مرمت دوباره تندیس‌های بودا تلاش صورت گرفته است. از جمله گروه «یادآوران» از ۹ سال بدین‌سو همه‌ساله برنامه هنری-فرهنگی «شبی با بودا» را در بامیان به همین مناسبت برگزار می‌کند.
شبی با بودا
گروه «یادآوران» در سال ۱۳۹۱ توسط جمعی از فعالان رضاکار و حامی فرهنگ و تمدن ایجاد شد. اعضای این گروه می‌گویند «هدف از ایجاد این گروه حفاظت از میراث فرهنگی ملی و زمینه‌سازی در راستای مطالعات فرهنگی و هنری با برگزاری برنامه‌های مختلف برای حفاظت و ارج‌گذاری به میراث فرهنگی جهان و تقویت فرهنگ محلی است.» گروه «یادآوران» در این راستا برنامه «شبی با بودا» را در ماه حوت برگزار می‌کند. این برنامه محتوای گوناگون دارد که از جمله می‌توان به «نمایشگاه کتاب و نقاشی»، «پیاده‌روی اعتراضی»، «شام فرهنگی»، «رقص سماع»، «اجرای تئاتر»، و «نمایش سه‌بعدی تندیس صلصال» اشاره کرد. تمام جست و خیزها یک هدف نهایی دارد: محاکمه عاملان این فاجعه فرهنگی قرن.
میزان استقبال از این برنامه نظر به هرسال متفاوت بوده است که امسال به‌دلیل حضور دانشجویان دانشگاه بامیان برنامه از جنب‌وجوش بیشتر برخوردار بود. فعالان مدنی بامیان نیز از این برنامه به خوبی استقبال می‌کنند و ضمن این‌که خواهان تداوم این برنامه است برای به نتیجه‌رسیدن خواست‌های بنیان‌گذاران این برنامه (که همانا به محاکمه کشیده‌شدن عاملان ویران کردن بودا و حفاظت بیشتر از ساحات باستانی‌اند) نیز تلاش می‌کنند. امیرجان کوثری یک تن از فعالان مدنی بامیان در این مورد می‌گوید «برنامه شبی با بودا در معرفی، شناخت، جلب توریزم و ترویج و حفاظت میراث‌های فرهنگی اعم از ملموس و ناملموس نقش اساسی دارد.» آقای کوثری اضافه می‌کند «این برنامه می‌تواند در دادخواهی برای حفاظت، مرمت و ترمیم آثار باستانی بامیان و متوجه نمودن دولت و نهادهای بین‌المللی نقش اساسی ایفا کند و از این‌رو تداوم آن ضروری است.»
خانم زهرا حسینی (مسئول گروه یادآوران) در گفت‌وگو با روزنامه اطلاعات روز می‌گوید «گروه یادآوران از فعالیت‌هایی که به‌منظور حفظ تمدن و فرهنگ بشر صورت پذیرد حمایت می‌کند و باور دارد که حفظ و نگهداری آثار تمدنی و فرهنگی ضمن این‌که موجب جذب گردشگران می‌گردد، به معنای حراست و نگهداری از هویت یک جامعه نیز می‌باشد.» خانم حسینی و گروه‌شان خواهان به محاکمه کشیده‌شدن عاملان قضیه نیز هستند: «فراموشی و نادیده‌انگاری جنایت به صلح پایدار و عدالت اجتماعی نمی‌انجامد. از محاکم و نهادهای ملی و بین‌المللی می‌خواهیم که عاملان این جنایت فرهنگی را محاکمه و به پنجه قانون بسپارند.»
گروه «یادآوران» در حالی برنامه فرهنگی-هنری «شبی با بودا» را برگزار می‌کند که گروه تروریستی طالبان (کسانی که تندیس‌های بودا را برای همیشه از از دل‌کوه‌پایه‌های بامیان حذف کردند) در حال بازگشت‌اند. به لحاظ سیاسی افغانستان در وضعیت نابه‌سامان به‌سر می‌برد و گفت‌وگوهای صلح فعلا متوقف است. یکی از طرف‌های اصلی این گفت‌وگوها (طالبان) گروه به‌شدت بنیادگرا و واپس‌گرا است که ارزش‌های جهان مدرن را برنمی‌تابد. با واردشدن این گروه در بخشی از حکومت این نگرانی وجود دارد که طالبان دوباره علیه فرهنگ و هنر به پا خیزند. خانم حسینی در این مورد می‌گوید «ما می‌خواهیم بدانیم در گفت‌وگوهای صلح جایگاه میراث هنری و فرهنگی در کجاست و طالبان چه رویکردی به میراث هنری و فرهنگی دارند.» در بخشی از بیانیه‌ای که این گروه همگانی کرده، آمده: «داشته‌های فرهنگی و تمدنی ما که سرمایه معنوی کشور ماست در گفت‌وگوهای صلح نباید دست‌خوش برخوردهای سلیقه‌ای شود و باید ضمانتی وجود داشته باشد که حادثه فاجعه تخریب بودا و موزیم ملی کابل، تخریب مجسمه‌های بودا در لوگر، به آتش کشاندن اثرهای تاریخی آرشیف ملی و حادثات مشابه آن تکرار نشود.»
فاجعه فرهنگی قرن
«فرهنگ» وجه بارز زندگی انسان‌ها نسبت به بقیه هم‌نوعانش است. به همین ترتیب، حضور تندیس‌های بودا در ولایتی که فعلا چندان مورد توجه قرار ندارد و حکومت دید کم‌وبیش تبعیض‌آمیز نسبت به آن دارد غنیمت بزرگ برای محرومیت‌زدایی از بامیان بود. البته این وجه کوچک قضیه است. اما در سطح کلان، حضور تندیس‌های بودا نه‌تنها برای افغانستان غنیمت فرهنگی و هنری محسوب می‌شد بلکه از بخشی از گذشته‌ی تمام تاریخ بشر یادآوری می‌کرد. براین مبنا گروه «یادآوران» ویران‌کردن تندیس‌های بودا را «فاجعه فرهنگی قرن» نام نهاده‌اند و امسال گفتمان علمی را به همین نام نیز برگزار کردند. محمدرضا ابراهیم (استاد دانشگاه و سخنران در این برنامه) در صحبت با روزنامه اطلاعات روز در این زمینه که تجلیل و یادآوری از پیکره‌های نابودشده‌ی بودا چه پیامی دارد، می‌گوید «در قدم اول ما با این‌کار تاریخ باستانی بامیان را ارج می‌نهیم و از یک قتل عام وحشت‌ناک فرهنگی یادآوری می‌کنیم. دوم، ما با این‌کار برای به محاکمه کشیده‌شدن عاملان قضیه دادخواهی می‌کنیم. و اگر در آینده بودا آباد شود این تجلیل می‌تواند نقطه عطف باشد.» آقای ابراهیم علاوه می‌کند «اگرچند برگزاری چنین برنامه‌ها محدود است و بسنده نیست اما در کل مفید است. زیرا گرامی‌داشتن از چنین آثاری می‌تواند در نزد جامعه جهانی و سازمان‌های کمک‌کننده اهمیت داشته باشد.» ایشان می‌افزاید «از طریق این برنامه‌ها باید بفهمانیم که این خاطره هیچ‌گاه فراموش نباید شود و تبدیل به فرهنگ شود و نسل‌های کنونی از ارزش آن باخبر شوند. در حقیقت باخبری و اهمیت دادن به میراث‌های فرهنگی در نزد نسل جوان از طریق تداوم همین برنامه‌ها صورت می‌گیرد.»
اما با توجه به عدم آگاهی مردم از اهمیت و ارزش آثار باستانی و تاریخی هنوز این تهدید وجود دارد که ساحات باستانی در بامیان مورد استفاده شخصی مردم قرار بگیرد. خانم حسینی در مورد این نگرانی‌ها می‌گوید «ما تلاش می‌کنم آگاهی‌د‌هی کنیم که آثار باستانی چقدر باارزش و مهم است. در همین چند سال اخیر برای به محاکمه کشیده‌شدن عاملان قضیه تلاش‌های جدی کردییم تا جایی که محمدطاهر زهیر (سرپرست وزارت اطلاعات و فرهنگ) در سخنرانی آنلاین خود گفت ما می‌خواهیم دوسیه رسمی در قسمت پی‌گیری بررسی جنایت عاملان از ریاست اطلاعات و فرهنگ به وزارت روان شود تا ما دوسیه‌ها را به واسطه محکمه ملی افغانستان بررسی کنیم.» همچنان خانم حسینی می‌گوید برای تکرارنشدن حادثه‌های این چنینی باید «ماستر پلان شهری به نقاط سبز، زرد و سرخ توجه داشته باشد. البته تلاش‌هایی که در این سال‌ها صورت گرفته مردم را کم‌کم متوجه اهمیت قضیه کرده‌اند.»
آن‌طور که پیداست ساحات باستانی در بامیان مورد بهره‌برداری‌های شخصی و حتا سوءاستفاده قرار می‌گیرد. نه مردم و نه نهادهای مسئول توجه لازم برای حفاظت و مراقبت از این ساحات به خرج نمی‌دهند. بر این مبنا اعضای گروه یادآوران در اخیر می‌گویند «رواق‌های بودای بامیان در اثر تخریب و آسیب جدی که بر آن وارد شده است در حال فروریختن است. از اداره محلی، وزارت اطلاعات و فرهنگ و سازمان علمی-فرهنگی یونسکو می‌خواهیم تا جهت تحکیم‌کاری رواق‌های بودا و ترمیم دیگر آثار باستانی تلاش ورزند.»