خادم‌حسین کریمی و الیاس نواندیش
در ۵ حوت ۱۳۹۸، با اعلام رسمی ابتلای اولین افغان به کووید۱۹ در شهر هرات، زنگ هشدار ورود این بیماری از ایران به افغانستان و شیوع ویروس در کشور به صدا درآمد. یک ماه بعد در نخستین هفته‌ی سال جدید خورشیدی که تعداد مبتلایان به این همه‌گیری سه‌رقمی شده بود، مقررات محدودیت گشت‌وگذار در سه ولایت غربی هرات، فراه و نیمروز اعلام شد. دو روز بعد، کابینه‌ی حکومت طرح محدودیت گشت‌وگذار در کابل و ۵ ولایت دیگر و تعطیلی مؤقت ادارات دولتی را نیز به تصویب رساند. با افزایش تعداد مبتلایان به بیش از ۵۰۰ نفر، در هفته‌ی آخر ماه حمل ۱۳۹۹، قرنطینه‌ی کابل رسما اعلام شد.
در پایان دومین ماه سال ۱۳۹۹ زمانی که در یک روز ۵۷۱ مورد جدید ابتلا به‌‌صورت رسمی گزارش شد، افغانستان در اوج سرعت شیوع و مرگ‌‌ومیر ناشی از شیوع این بیماری قرار داشت. سیستم صحی ضعیف و ناتوان افغانستان تمام داشته‌هایش را برای مبارزه با این بیماری و کاهش سرعت شیوع آن بسیج کرده بود. تا نیمه‌ی اول سال در اواسط ماه اسد که گراف شیوع روزانه‌ی بیماری پس از یک دوره‌ی دشوار سه‌ماهه، به نرخ بسیار پایینی رسیده بود، وزارت صحت عامه‌ی افغانستان تمام نیرو و امکاناتش را برای مبارزه با این ویروس متمرکز کرده بود. تمرکز حداکثری بر مهار شیوع ویروس کرونا، درمان مبتلایان و روی دست‌گرفتن تدابیر بهداشتی و صحی برای مردم، طبعیتا این وزارت را از رسیدگی به برنامه‌های عادی‌اش باز داشته بود.
وزارت صحت عامه‌ی افغانستان هرساله در چارچوب استراتژی‌های ملی و جهانی صحت برنامه‌هایی مثل مبارزه با مرگ‌‌ومیر کودکان و مادران، توجه به صحت طفل و مادر، واکسیناسیون‌های مختلف برای کودکان، پروژه‌های تجهیز مراکز درمانی، نوسازی و بازسازی زیربناهای سیستم صحی و برنامه‌های انکشافی مختلف دیگر را روی دست می‌گیرد. در سال ۱۳۹۹ اما به‌‌دلیل شیوع ویروس کرونا و درگیرشدن سیستم صحی کشور برای مهار سرعت شیوع این بیماری، وزارت صحت عامه‌ی کشور از پی‌گیری برخی از برنامه‌های عادی سالانه‌اش عقب افتاد.
در این گزارش تلاش شده است تا تبعات شیوع ویروس کرونا در افغانستان در سال ۱۳۹۹ بر برنامه‌های عادی و انکشافی سالانه‌ی وزارت صحت عامه به بررسی گرفته شود. شیوع ویروس کرونا بر برنامه‌های واکسیناسیون کودکان و صحت طفل و مادر چه تأثیری گذاشت؟ چه پروژه‌های انکشافی و ساخت‌وساز در وزارت صحت عامه به تعویق افتاد؟ و در نهایت، آیا شیوع ویروس کرونا در سال ۱۳۹۹، علاوه بر چالش‌ها و تأثیراتی مخربی که برجا گذاشت، فرصت‌هایی نیز ایجاد کرد؟ در این گزارش سعی شده است که به این پرسش‌ها پاسخ داده شود.
واکسیناسیون کودکان و صحت طفل-مادر
فلج اطفال یا پولیو، بیماری حاد ویروسی است که دستگاه گوارش یا دستگاه اعصاب مرکزی کودک مبتلا به آن را درگیر و مختل می‌کند. این بیماری ویروسی که در طول قرن ۲۰ جامعه‌ی جهانی را درگیر خودش کرده بود، پس از نزدیک به یک قرن از آغاز نخستین تلاش‌ها برای مهار و محو آن، اکنون قربانیان اندکی دارد. در سال ۱۹۳۸ که بنیامین فرانکلین سی‌ودومین رییس‌جمهور ایالات متحده، بنیاد ملی فلج اطفال را تأسیس کرد، کارزار ملی و سپس جهانی مبارزه با این بیماری کلید خورد. ۱۷سال بعد از تأسیس این بنیاد برای مبارزه با فلج اطفال و حمایت از تحقیقات علمی مرتبط به آن، نخستین نسخه‌ی واکسین این بیماری کشف و تزریق شد. زمانی که ایالات متحده دست‌کم ۲۵ هزار مورد ابتلا به این بیماری را در میان کودکان ثبت کرده بود.
پس از سی سال تلاش و کارزار جهانی برای تزریق گسترده‌ی واکسین و مهار بیماری فلج اطفال، در سال ۱۹۸۸، چهل‌وچهارمین مجمع سازمان بهداشت جهانی، برنامه‌ی حذف و ریشه‌کن‌کردن کامل این بیماری در سراسر جهان را اعلام کرد. در پی این برنامه‌ی جهانی برای کلیدزدن آخرین ضربان به بیماری پولیو، فلج اطفال اکنون به استثنای دو کشور در سراسر جهان محو و ریشه‌کن شده است. در مقایسه با اوج شیوع این بیماری در نیمه‌ی دوم قرن بیست، در سال‌های اخیر تعداد واقعات مثبت ابتلا به پولیو در سراسر جهان ناچیز بوده است. از میان نزدیک به ۲۰۰ کشور جهان، پاکستان و افغانستان تنها کشورهایی هستند که نتوانسته این بیماری را نابود کند. در چهار سال اخیر دست‌کم ۵۰ درصد واقعات مثبت ابتلا به پولیو در افغانستان به ثبت رسیده است.
برنامه‌ی تطبیق واکسیناسیون ملی پولیو در ۲۰ سال اخیر همواره استراتژی صحی ملی مورد حمایت جامعه‌ی جهانی و سازمان جهانی بهداشت در افغانستان بوده است. دولت افغانستان تحت حمایت سازمان بهداشت جهانی، هرساله مؤظف است که به صدها هزار کودک در سراسر کشور در برابر ابتلا به پولیو واکسین تزریق کند. با وصف این سطح از حمایت، دولت افغانستان هرساله از تطبیق کامل برنامه‌ی واکسیناسیون پولیو ناتوان بوده است. براساس اظهارات مقام‌های صحی افغانستان، بزرگ‌ترین مانع تطبیق‌نشدن کامل برنامه‌ی واکسیناسیون کودکان، ناامنی و ممانعت گروه‌های تروریستی از تطبیق برنامه‌ی ملی واکسیناسیون کودکان بوده است.
در سال گذشته، شیوع یک پاندمی مرگبار در افغانستان و متمرکزشدن سیستم صحی کشور برای مهار سرعت شیوع آن، عامل دیگری بود که دست در دست ناامنی و مشکلات امنیتی، وزارت صحت عامه‌ی کشور را در تطبیق کامل برنامه‌ی یک‌ساله‌ی واکسیناسیون کودکان ناکام کرد.
دستگیر نظری، سخن‌‌گوی وزارت صحت عامه‌ی افغانستان در پاسخ به پرسش اطلاعات روز می‌گوید براساس برنامه‌ریزی این وزارت قرار بوده در سال ۱۳۹۹ خورشیدی، به یک‌میلیون و ۸۵۶هزار و ۶۸۸ کودک در سراسر کشور واکسین فلج اطفال تزریق شود اما به‌‌دلیل «شیوع ویروس وحشی کرونا» و تمرکز وزارت صحت بر مهار این بیماری، در پایان سال به یک‌میلیون و ۵۱۸هزار و ۵۹۷ کودک در سراسر کشور واکسین پولیو تزریق شده و ۳۳۸هزار و ۹۱ کودک از تزریق این واکسین محروم ماندند.
علاوه بر تطبیق‌نشدن کامل برنامه‌ی تزریق واکسین به حدود دو میلیون کودک بر اثر درگیری سیستم صحی افغانستان با کووید۱۹، در سال ۱۳۹۹، ۵۶ مورد جدید ابتلا به پولیو در سراسر کشور تثبیت شد. آماری که به نسبت یک سال قبل، ۵۶۰ درصد افزایش را نشان می‌دهد.
با آن‌که بنا بر آمار ارائه‌شده توسط سخن‌‌گوی وزارت صحت افغانستان، شیوع ویروس کرونا بر نرخ تطبیق‌نشدن واکسین پولیو برای کودکان افغان تأثیر چشمگیری نداشته و صرفا ۱۸ درصد کودکان مدنظر از دریافت این واکسین محروم مانده‌اند اما افزایش پنج‌ونیم برابر تعداد مبتلایان به پولیو در سال ۱۳۹۹ نسبت به سال قبل، نشان می‌دهد که درگیرشدن سیستم صحی کشور با ویروس کرونا، تبعات سنگینی بر کارزار ملی مهار بیماری پولیو گذاشته است.
برخلاف ادعای سخن‌‌گوی وزارت صحت عامه‌ی افغانستان مبنی بر محرومیت ۳۳۸ هزار کودک از دریافت واکسین فلج اطفال در سال ۱۳۹۹، بنا بر گزارش برخی رسانه‌ها، ۳.۴ میلیون کودک افغان در این سال از دریافت واکسین پولیو محروم شدند.
سخن‌‌گوی وزارت صحت عامه می‌گوید تبعات تطبیق‌نشدن این واکسین‌ها در سال ۱۳۹۹، افزایش تعداد واقعات مثبت پولی و سرخکان است.
برخلاف افزایش در تعداد واقعات مثبت پولیو و محرومیت صدها هزار کودک از دریافت واکسین پولیو، در سال ۱۳۹۹، صحت طفل و مادر نه‌تنها تأثیر مخربی را متحمل نشد که آمار مرگ‌‌ومیر مادران و نوزادان کاهش یافت.
دستگیر نظری می‌گوید در دوره‌ی اوج شیوع ویروس و وضع‌شدن مقررات قرنطینه، هرچند کارمندان صحی مؤظف در بخش صحت طفل و مادر با حفظ تدابیر صحی و بهداشتی در مراکز درمانی حاضر بودند اما مردم به‌‌دلیل ترس از رفت‌وآمد و ابتلا به کووید۱۹، کمتر به مراکز صحی مراجعه می‌کردند. آقای نظری می‌گوید به همین دلیل، در سه ماه اول سال، شاخص‌های صحت باروری مثل «مراقبت‌های قبل از ولادت، بعد از ولادت، مراقبت‌های نوزادان، تنظیم امور خانواده و حتی ولادت» متأثر شد اما با کاهش محدودیت‌های رفت‌وآمد و مراجعه‌ی مجدد مردم به مراکز درمانی و عرضه‌ی خدماتی صحی، این شاخص‌ها دوباره بهبود یافت.
براساس آمار وزارت صحت در سال ۱۳۹۹ خورشیدی، آمار مرگ‌‌ومیر مادران از ۱۰۲۱ مورد در سال قبل به ۹۳۴ مورد کاهش یافته است. همچنان در همین سال مرگ ۹هزار و ۱۶۳ نوزاد در سراسر کشور گزارش شد که در مقایسه با ۹هزار و ۴۵۰ مورد مرگ‌‌ومیر نوزاد در سال ۱۳۹۸، کاهش محسوسی را نشان می‌دهد.
تعدیل، تعویق و حذف پروژه‌های انکشافی
در سال ۱۳۹۹ خورشیدی، وزارت صحت عامه‌ی افغانستان ۵۵ پروژه‌ی انکشافی را در بودجهی سال مالی‌اش تعریف کرده بود. تحت تأثیر شیوع ویروس کرونا، تعدادی از این پروژه‌های انکشافی اما تعدیل، تعلیق یا حذف شد.
دستگیر نظری، سخن‌‌گوی وزارت صحت عامه‌ی کشور می‌گوید در سال ۱۳۹۹، از میان ۵۵ پروژه‌ی انکشافی، بودجهی شش پروژه‌ی انکشافی به بودجهی عادی این وزارت تعدیل و تغییر داده شد. آقای نظری می‌گوید بودجهی پروژه‌های «تأسیس مراکز درمانی و درمان معتادین در ولایات، بهبود کیفیت خدمات شفاخانه‌ها در سراسر کشور، خدمات کابل آمبولانس در ولایت کابل، کنترل ملی ربیس و زونویس، تقویت خدمات صحی در ولایت غزنی و تجهیز مراکز درمانی و تداوی معتادین به مواد مخدر در ولایات هلمند، ننگرهار، هرات، بلخ، نیمروزو کندز» در سال مالی ۱۳۹۹ از بودجهی انکشافی به بودجهی عادی وزارت صحت عامه منتقل شده بود.
علاوه بر تعدیل بودجهی این شش پروژه از انکشافی به عادی، وزارت مالیه بودجهی دست‌کم سه پروژه‌ی این وزارت را در سال مالی ۱۳۹۹ خورشیدی حذف کرده است. دستگیر نظری در پاسخ به پرسش اطلاعات روز می‌گوید پروژه‌های «آگاهی‌دهی در مورد مرض کانگو، واحد تدارکات متمرکز دوایی و محصولات صحی، و نصب دستگاه‌ها جهت دفع مصون کثافات معمولی و طبی» در سال مالی ۱۳۹۹ خورشیدی توسط وزارت مالیه از بودجهی وزارت صحت عامه حذف شده است.
همچنان ۵ پروژه‌ی انکشافی وزارت صحت عامه‌ی کشور در سال مالی ۱۳۹۹ خورشیدی با پروژه‌های دیگر این وزارت مدغم شده است. براساس آمار و اطلاعات وزارت صحت عامه، در سال مالی ۱۳۹۹ خورشیدی، پروژه‌های مستقل «تجهیز لابراتوار ادویه و مواد غذایی، تجهیز لابراتوارهای کنترل کیفیت دوا و محصولات صحی به سطح زون‌ها و تقویت صحی تضمین کیفیت، هیمودیالیز و تداوی کلیه‌ها، فعال‌کردن شفاخانه‌ی ملی تداوی گرده و شفاخانه‌ی فاطمه الزهرا و عرضه‌ی خدمات صحی برای عودت‌کنندگان و پروژه‌ی مراقبت صحی کوچی‌ها» که داری کدنمبرهای مستقل بودند، با پروژه‌های دیگری مدغم شد.
سخن‌‌گوی وزارت صحت عامه‌ی افغانستان توضیحات و جزئیاتی در مورد میزان دقیق ارزش و وجه مالی این پروژه‌ها و همچنان پروژه‌هایی که با پروژه‌های اصلی ادغام شده‌اند، ارائه نکرده است.
چالش کووید۱۹ چه فرصت‌هایی ایجاد کرد؟
هرچند وزارت صحت عامه‌ی افغانستان در سال ۱۳۹۹ خورشیدی به‌‌دلیل درگیری گسترده با مهار کووید۱۹ و تلاش برای کندکردن سرعت شیوع آن، از تعدادی از برنامه‌های عادی‌اش که شرح آن رفت، باز ماند اما ظهور این همه‌گیری کشنده و مرگبار، به خلق فرصت‌هایی نیز منجر شد.
یکی از نخستین تأثیرات مثبت یا فرصت‌هایی که شیوع کووید۱۹ در افغانستان برای وزارت صحت ایجاد کرد، کاهش قابل ملاحظه در تعداد مراجعین او‌پی‌دی یا مراجعین شعبات معاینه‌ی سراپا در سراسر کشور بود. شهروندان افغانستان در بخش عمده‌ای از سال ۱۳۹۹، به‌‌دلیل ترس از ابتلا به کووید۱۹ و وضع‌شدن مقررات و محدودیت‌های گشت‌وگذار، تا زمانی که ضرورت عاجل و شدیدی خلق نمی‌شد، عمدتا از مراجعه به مراکز درمانی برای رسیدگی به مشکلات کمتر مهم صحی امتناع می‌کردند.
وزارت صحت عامه‌ی افغانستان تأیید می‌کند که در سال ۱۳۹۹، ظهور و شیوع همه‌گیری کووید۱۹، فرصت‌هایی برای این نهاد نیز به وجود آورد. سخن‌‌گوی این وزارت در گفت‌وگو به اطلاعات روز می‌گوید در فرصت ناشی از شیوع کووید۱۹ و کاهش قابل توجه در میزان مراجعه‌ی مردم به مراکز درمانی و اخذ خدمات صحی از وزارت صحت عامه، این وزارت در سال ۱۳۹۹ موفق شد دست‌کم سه برنامه‌ی اجرایی بزرگ را روی دست بگیرد.
آقای نظری می‌گوید تجهیز و تقویت لابراتوارهای حوزوی صحت عامه، ایجاد ۲۴ لابراتوار پی‌سی‌آر در ۱۷ ولایت کشور جهت معاینه‌ی مریضان کووید۱۹ و سایر امراض ساری، تقویه‌ی سیستم صحت و پاسخگوی نیازمندی‌های صحی شهروندان، تجهیز تمام مراکز صحی با تجهیزات وسایل مدرن طبی مانند ونتلاتورها، CPP، BPP و دستگاه‌های کوچک تولید اکسیجن (O2 Concentrator)، برنامه‌هایی بوده که این وزارت در فرصت ناشی از شیوع کووید۱۹ اجرایی کرده است.
همچنان به نقل از معلومات وزارت صحت عامه، دایرکردن دوره‌های آموزشی برای بیش از ۵۰۰ پزشک و متخصص در بخش مراقبت‌های ویژه ((ICU، استفاده‌ی درست از ونتلاتورها، برگزارکردن دوره‌های آموزشی فشرده برای بیش از ۲۵۰ لابرانت در بخش PCR جهت تشخیص نمونه‌های مریضان مبتلا به کووید۱۹ و برگزاری دوره‌های آموزشی برای پیش‌گیری از انتان، مفاهمه‌ی خطر و مدیریت وقایع وخیم صحی، برنامه‌های دیگری بوده که این وزارت با استفاده از فرصت ناشی از شیوع کووید۱۹ اجرا کرده است.
مسئولان وزارت صحت عامه‌ی کشور می‌گویند شیوع پاندمی کووید۱۹، در کنار خلق چالش و دشواری باعث شد که برخی خلاها و کاستی‌های سیستم صحی کشور شناسایی و به‌‌صورت قابل ملاحظه‌ای رفع شود.
به نقل از این مسئولان، «بلندرفتن ظرفیت کارکنان، دوبرابرشدن تعدد بستر مریضان در سطح کشور از ۹۶۶ به دوهزار و ۷۱ بستر، تجهیز تمام مراکز صحی با تجهیزات مدرن طبی، بازنگری گدام مرکزی وزارت صحت عامه و ایجاد گدام‌های مجهز با ضروریات و مواد لوازم و ادویه‌های ضروری طبی، ایجاد یک سیستم آنلاین برای ثبت ارقام و فراهم‌کردن دسترسی به معلومات جمع‌آوری‌شده از طریق سیستم DHIS و استفاده از تکنولوژی برای بلندبردن آگاهی عامه» اقداماتی بوده که برای جبران برخی کاستی‌های شناسایی شده در سیستم صحی کشور در دوره‌ی شیوع همه‌گیری کووید۱۹ در این وزارت اجرایی شده است.
«این گزارش با حمایت مالی اتحادیه‌ی اروپا تولید شده است. محتوای آن صرفا به عهده‌ی “روزنامه‌ی اطلاعات روز” بوده و منعکس‌کننده‌ی نظریات اتحادیه‌ی اروپا نیست.»
