عصمت‌الله سروش و عابر شایگان
شیوع ویروس کرونا در افغانستان و قرنطینه‌شدن شهرها ابعاد مختلف زندگی شهروندان این کشور را تحت تأثیر قرار داد که در این میان آموزش عالی در کشور نیز بی‌تأثیر از این همه‌گیری باقی نماند. روزنامه اطلاعات روز برای بررسی تأثیر شیوع کرونا و قرنطینه بر نظام آموزش عالی کشور نتایج آزمون پایان سمستر چند دانشگاه را مرور کرده و به‌عنوان نمونه با دانشجویان دانشکده‌های مختلف دانشگاه کابل گفتوگو کرده است. این دانشجویان می‌گویند که دو سمستر تحصیلی را که در دوران قرنطینه و غیرحضوری گذرانده‌اند از لحاظ تحصیلی و دانش‌اندوزی ارتقا نکرده‌اند. این دانشجویان می‌افزایند که به علت مؤثر نبودن آموزش آنلاین و ناکارامدی سیستم ایجادشده از سوی وزارت تحصیلات عالی، بی‌نظمی و بی‌برنامگی دانشکده‌ها و استادان و دسترسی‌نداشتن دانشجویان به انترنت، چیزی نیاموخته و در آزمون‌ها هم بیشتر آنان ناکام مانده و یا نتیجه‌ی قابل قبولی به‌دست نیاورده‌اند.
پس از گسترش ویروس کرونا در افغانستان، حکومت این کشور در ۲۴ حوت ۱۳۹۸ تمامی مراکز آموزشی (مکاتب، دانشگاه‌ها و آموزشگاه‌ها) را تا یک ماه تعطیل اعلام کرد. پس از ختم دوره‌ی یک‌ماهه، وزارت تحصیلات عالی تعطیلی دانشگاه‌ها را تا ۲۰ روز دیگر تمدید کرد. پس از آن نیز تعطیلی دانشگاه‌ها تا نزدیکی امتحانات پایان سمستر بهاری ادامه یافت. بعد دانشگاه‌ها درس‌های حضوری را بهصورت تشدیدی در مدت چند هفته ادامه داد و پس از آن امتحانات پایان سمستر را برگزار کردند. با شروع سمستر خزانی، چند هفته از شروع دانشگاه‌ها و درس‌های حضوری نگذشته بود که موج دوم کرونا از راه رسید و مراکز آموزشی به‌شمول دانشگاه‌ها دوباره تا سه ماه دیگر تعطیل شد. در نهایت دانشگاه‌ها درس‌های حضوری را بهصورت تشدید از ۱۵ حوت از سر گرفتند. یعنی حدود یک سال آموزش درس‌ها در دانشگاه‌های دولتی و خصوصی بیشتر به‌شکل آنلاین ادامه یافت و دانشجویان دو سمستر را در دوره‌ی شیوع کرونا گذراندند.
افزایش شیوع کرونا در افغانستان دروازه‌های حدود ۱۷۰ دانشگاه دولتی و خصوصی را در جریان یک سال در دو دوره برای ماه‌ها بست تا این‌که وزارت تحصیلات عالی در ماه حوت ۱۳۹۹ اعلام کرد که ادامه‌ی درس‌های حضوری بهصورت تشدیدی از ۱۵ حوت تا ۱۴ حمل ۱۴۰۰ ادامه یافت و پس از آن آزمون نهایی سمستر از ۱۵ حمل سال ۱۴۰۰ تا هفتم ثور برگزار شد.
با آغاز سال تحصیلی ۱۳۹۹، وزارت تحصیلات عالی کشور در روزهای نخست ماه حمل اعلام کرد که درس‌های غیرحضوری دانشگاه‌ها آغاز شده و دانشجویان می‌توانند از طریق انترنت و شبکه‌های اجتماعی چون مسنجر فیسبوک، واتس‌‌اپ، زوم و دیگر شبکه‌های اجتماعی درس‌های‌شان را بهصورت آنلاین تعقیب کنند. بعد در تاریخ ۱۷ ثور ۱۳۹۹ «سیستم مدیریت آموزش تحصیلات عالی» (HELMS) که از طرف استادان دانشگاه کابل و پولی‌تخنیک طراحی و تهیه شده بود، طی یک نشست ویدیویی از سوی اشرف غنی، رییس‌جمهور افغانستان افتتاح شد. عبدالتواب بالاکرزی، معین علمی و سرپرست وزارت تحصیلات عالی افغانستان در مراسم افتتاح این سیستم گفت که با تطبیق سیستم آموزش آنلاین، تهداب آموزش الکترونیکی در نظام تحصیلات عالی افغانستان رسما گذاشته شد. آقای بالاکرزی افزود محتوای آموزشی توسط این سیستم میان دانشگاه‌ها شریک ساخته می‌شود، نظارت و ارزیابی از سیستم خیلی ساده و دقیق صورت می‌گیرد و برای هر استاد و دانشجو آی‌دی‌های مشخص مدنظر گرفته شده است. همچنان وزارت تحصیلات عالی گفت که تا تاریخ ۱۷ ثور ۳۸ دانشگاه دولتی و ۱۱ دانشگاه خصوصی و در مجموع ۱۴۷ هزار و ۵۸۹ دانشجو به این سیستم وصل شده‌اند.
دانشگاه کابل به‌عنوان دانشگاه مادر مهم‌ترین دانشگاه افغانستان است. روزنامه اطلاعات روز تأثیر شیوع کرونا بر آموزش عالی افغانستان و نتایج درس‌های غیرحضوری را در دانشگاه کابل بررسی کرده است. در این گزارش با حدود ۳۰ تن از دانشجویان دانشگاه کابل از دانشکده‌های مختلف مصاحبه شده است که آنان از آموزش آنلاین در دوره شیوع کرونا راضی نیستند. مصاحبه با این دانشجویان در روز اخیر آزمون‌های پایان سمستر انجام شده و این دانشجویان می‌گویند که به‌دلیل تأثیر شیوع کرونا و قرنطینه بر آموزش عالی، نتایج آزمون پایان سمستر بیشتر دانشجویان قناعت‌بخش نیست.
اطلاعات روز ضمن مصاحبه با دانشجویان دانشکده‌های مختلف دانشگاه کابل با دو دانشجوی افغانستانی در دانشگاه‌های هندوستان نیز گفتوگو کرده است. هرچند آن‌ها نیز از کیفیت آموزش آنلاین در جریان شیوع کرونا و قرنطینه نسبت به کیفیت آموزش حضوری راضی نیستند، اما تجربه‌ی آنان نشان می‌دهد که وضعیت آموزش آنلاین در آن کشور به مراتب بهتر از افغانستان بوده است.
وزارت تحصیلات عالی افغانستان میگوید که چون افغانستان قبل از این تجربه‌ی ارائه خدمات آموزش غیرحضوری یا آنلاین را نداشت، در جریان موج اول کرونا آموزش غیرحضوری توسط دانشگاه‌ها با چالش‌هایی همراه بود که در جریان موج دوم شیوع این ویروس در کشور کاستی‌ها برطرف شد. حامد عبیدی، سخن‌گوی این وزارت در صحبت با اطلاعات روز میگوید که کاستی‌های چون نبود برق و انترنت و ناآشنایی با سیستم HELMS وجود داشت، اما در کل در جریان این همه‌گیری بنیاد خوبی برای ارائه خدمات آموزشی بهصورت آنلاین در کشور گذاشته شد و اکنون بسیاری از دانشگاه‌های دولتی و خصوصی افغانستان توانایی ارائه خدمات آموزشی آنلاین را دارند.
سیستم آنلاین وزارت تحصیلات عالی
وزارت تحصیلات عالی در ماه دوم شروع سال تحصیلی ۱۳۹۹ اعلام کرد که سیستم مدیریت آموزش تحصیلات عالی یا HELMS ایجاد شده و دانشجویان می‌توانند از طریق این سیستم درس‌های‌شان را ادامه دهند. در این سیستم مشخصات دانشگاه‌ها با تفکیک دانشکده و دیپارتمنت، صنف‌ها، مضامین درسی، مشخصات استادان و دانشجویان با تفکیک هر صنف ثبت می‌شود. سیستم برای یک صنف درسی شبیه این می‌ماند که استادی برای صنفی یک گروه واتس‌‌اپ یا تلگرام ایجاد کند، بعدا تمامی دانشجویان را در آن اضافه کرده و درس و مواد درسی را با آن‌ها شریک کند. تفاوت عمده این سیستم با شبکه‌های اجتماعی در این است که مدیریت این سیستم نزد وزارت تحصیلات عالی است و این وزارت می‌تواند از هر صنف نظارت کند.
دانشجویان دانشگاه کابل که اطلاعات روز با آن‌ها مصاحبه کرده، از ناکارامدی سیستم HELMS شکایت دارند و می‌گویند استادان به‌ندرت از این سیستم برای پیش‌برد درس‌های غیرحضوری استفاده می‌کردند، چون نه استادان چگونگی استفاده از سیستم را می‌دانستند و نه بیشتر دانشجویان. به گفته‌ی آن‌ها، شمار اندک استادانی که درس‌ها را بهصورت آنلاین ارائه می‌کردند، بیشتر از دیگر شبکه‌های اجتماعی استفاده می‌کردند تا سیستم ایجادشده از سوی وزارت تحصیلات عالی.
اجمل، دانشجوی دانشکده علوم اجتماعی میگوید سیستم ایجادشده از سوی وزارت تحصیلات عالی برای ارائه آموزش آنلاین در دانشگاه‌ها بی‌نتیجه بود: «سیستم HELMS در موج اول شیوع کرونا بی‌نتیجه بود. در سیمستر دوم دوباره سعی کردند که این سیستم را فعال کنند، اما باز هم آنچنان که باید نتیجه نداد. بعضی استادان دانشکده علوم اجتماعی از واتس‌‌اپ استفاده می‌کردند که نسبت به آن سیستم، بهتر بود.»
پنج تن از دانشجویان دانشکده فارمسی که اطلاعات روز با آن‌ها صحبت کرده، نیز از سیستم مدیریت آموزش تحصیلات عالی راضی نیستند و می‌گویند که در جریان دو سمستری که در دوره‌ی کرونا گذارنده‌اند، از این سیستم استفاده‌ی چندانی نتوانسته‌اند. یکی از دانشجویان که نمی‌خواهد نامش در گزارش ذکر شود، میگوید: «سیستم آنلاین وزارت تحصیلات عالی هیچ استفاده‌ای نداشت. بسیاری از دانشجویانی که از ولایت‌های دیگر و مناطق دورافتاده بودند هیچ گونه دسترسی به انترنت نداشتند. برخی‌ها اگر به انترنت دسترسی داشتند، برق نداشتند. اگر به برق دسترسی داشتند، هزینه‌ی پرداخت انترنت را نداشتند، یا اصلا کمپیوتر و موبایل هوشمند نداشتند که از آن استفاده می‌کردند.»
سه تن از دانشجویان سال سوم دانشکده بیولوژی می‌گویند که در سمستر گذشته از هفت مضمونی که آنان می‌خواندند تنها دو استاد از طریق واتس‌‌اپ و تلگرام درس می‌دادند. با شروع درس‌های حضوری به‌شکل تشدیدی، استادان درس‌ها را از همان‌جای آغاز کردند که در جریان آموزش آنلاین به شکل «نیمه و نصفه» تدریس کرده بودند: «استادانی که آنلاین درس می‌دادند از واتس‌‌اپ استفاده می‌کردند و چند تا سلاید درست کرده بودند و در گروه می‌گذاشتند. تمام سیستم آنلاین به ضبط صدای چند استاد مختص شده بود که در گروه واتس‌‌اپ یا تلگرام برای ما می‌فرستادند. وقتی درس‌های حضوری شروع شد گفتند که شما را درس داده‌ایم و دیگر درس ندادند. سیستم آنلاین وزارت تحصیلات عالی هیچ نتیجه‌ای نداشت. فقط چند نفر محدود از همصنفان ما وارد سیستم شدند و اکثریت ما حتا وارد سیستم شده نتوانستیم. مشکلات زیادی داشت و اسم‌ها و مشخصات دانشجویان درست وارد سیستم نشده بود.»
صابره سعیدی، دانشجوی سال چهارم دانشکده ژورنالیزم میگوید که سیستم آنلاین وزارت تحصیلات عالی بی‌نتیجه بود و بیشتر دانشجویان با سیستم آشنایی نداشتند. به گفته‌ی خانم سعیدی نبود برق، عدم دسترسی به انترنت و سهل‌انگاری استادان از چالش‌های اساسی درس‌های آنلاین بود.
۱۲ تن از دانشجویان دانشکده کیمیا می‌گویند که آنان از سیستم آنلاین وزارت تحصیلات عالی استفاده نتوانستند و هیچ یک از استادان مواد درسی را در این سیستم بارگذاری نکردند: «از هشت مضمونی که داشتیم هیچ استادی از طریق سیستم آنلاین وزارت تحصیلات عالی برای ما درس ندادند.» به گفته‌ی آنان، برخی استادان از طریق شبکه‌های اجتماعی تنها به اشتراک‌گذاری فایل PDF برخی کتاب‌ها و منابع بسنده کردند.
محمدسهیل، دانشجوی کمپیوتر ساینس میگوید که هرچند دانشجویان این دانشکده نسبت به دیگران چگونگی استفاده از سیستم آنلاین را بیشتر می‌دانستند، با آن هم حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد همصنفان وی توانستند از این سیستم استفاده کنند: «طراحی اپ مشکل داشت و استادان نیز مایل نبودند از آن استفاده کنند.»
درس‌های تشدیدی
وزارت تحصیلات عالی کشور برای جبران مشکلات سیستم آموزش آنلاین و عدم دسترسی دانشجویان به آن، طرحی را به کابینه‌ی حکومت ارائه کرد که براساس آن تمام دانشگاه‌های دولتی و خصوصی مکلف به برگزاری صنف‌های حضوری تشدیدی برای دانشجویان شدند. برپایه‌ی این طرح، دانشگاه‌های مناطق سرد کشور درس‌های تشدیدی را باید در مدت ۸ تا ۱۰ هفته و دانشگاه‌های مناطق گرم در مدت چهار هفته برگزار می‌کردند.
آن شمار از دانشجویان دانشگاه کابل که با اطلاعات روز گفتوگو کرده‌اند می‌گویند که برنامه‌ی درس‌های تشدیدی قاعده‌مند و منظم نبود و اکثر استادان به‌گونه‌ی سلیقه‌ای با آن برخورد می‌کردند.
سه دانشجوی دانشکده‌ی بیولوژی می‌گویند وقتی درس‌های‌شان به‌گونه‌ی حضوری شروع شد استادان‌شان درس‌هایی را که قبلا نیمه‌ونصفه به‌گونه‌ی آنلاین درس داده بودند از همان قسمت درس‌ها را دوباره آغاز کردند و مشکلات دانشجویان را در نظر نگرفتند.
۱۲ دانشجوی دانشکده‌ی کیمیا می‌گویند که دوران درس‌های حضوری تشدیدی فقط به رفت‌وآمد گذشت و هیچ برنامه‌ی درسی‌شان به‌طور منظم و موثر پی‌گیری و تطبیق نشد: «ما از لحاظ تحصیلی داریم سال دوم را تمام می‌کنیم و از لحاظ درس و یادگیری تنها یک سال درس خوانده‌ایم.»
صابره سعیدی، دانشجوی دانشکده‌ی ژورنالیزم میگوید که دو سمستری را که در جریان کرونا و به‌طور تشدیدی خوانده‌اند، نه استادان برنامه‌ی درسی خود را توانسته‌اند تطبیق کنند و نه دانشجویان چیزی فرا گرفته‌اند.
اجمیر سادات، دانشجوی سال دوم دانشکده‌ی علوم اجتماعی میگوید بعد از رفع قرنطین ۸ هفته به‌گونه‌ی تشدیدی درس خوانده‌اند اما چیزی از آن نیاموخته‌اند. به باور او بزرگ‌ترین مشکل این طرح، عدم پابندی استادان و دانشجویان بوده است.
نتایج بد آزمون‌های پایان سمستر
با اعلام نتایج آزمون پایان سمستر دانشکده‌های دانشگاه کابل و برخی دیگر از دانشکده‌های دولتی در کابل، شکایت از نمره‌ها در شبکه‌های اجتماعی بالا گرفت و بسیاری از دانشجویان جدول نتایجی که نشان می‌دهد حدود نصف دانشجویان یک صنف نتوانسته‌اند نمره‌های کامیابی را بگیرند، به اشتراک گذاشتند. اطلاعات روز ده‌ها جدول نتایج آزمون‌های پایان سمستر دانشکده‌های مختلف دانشگاه کابل را دیده که نشان می‌دهد در شماری از مضامین حدود نصف دانشجویان نمره کامیابی را نگرفته‌اند. دانشجویان می‌گویند که نتایج آزمون‌های سمستر‌های که در دوران شیوع کرونا گذشته بسیار بدتر از سمستر‌های گذشته بوده که نشان می‌دهد دانشجویان نتوانسته در این دو سمستر بهصورت درست آموزش ببینند.
از میان ده‌ها نمونه، نتایج یک مضمون در دانشکده کیمیای دانشگاه کابل نشان می‌دهد در یک صنف ۶۰ نفری، بیش از نصف دانشجویان (۳۱ دانشجو) نتوانسته‌اند نمره کامیابی بگیرند. جدول‌های نتایج یک مضمون در دانشکده شرعیات نشان می‌دهد که در یک صنف ۴۰ نفری ۱۷ تن ناکام مانده‌اند و ۱۳ تن بین ۵۵ تا ۵۸ نمره گرفته‌اند. در سیستم کریدیت ۵۵ پایین‌ترین نمره کامیابی است.
همچنان نتایج یک مضمون در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه کابل نشان می‌دهد که در یک صنف ۳۳ نفری، ۱۵ دانشجو ناکام مانده‌اند. یا مثلا صفحه دوم جدول نتایج یک مضمون در دانشکده زراعت دانشگاه کابل نشان می‌دهد که از میان ۳۲ دانشجو تنها پنج دانشجو کامیاب شده‌اند. جدول نتایج یک مضمون در دانشکده جیولوجی معدن دانشگاه پلی‌تخنیک نشان می‌دهد که از میان ۴۵ دانشجو، تنها هفت دانشجو توانسته‌اند کامیاب شوند، بقیه ۳۸ دانشجو ناکام مانده‌اند. نتایج امتحان یک مضمون در انستیتوت تکنالوژی معلوماتی و مخابراتی نشان می‌دهد که از میان ۳۹ دانشجو ۱۹ تن آنان نتوانسته‌اند نمره کامیابی بگیرند.
اجمل سادات میگوید که نتایج آزمون‌ها قناعت‌بخش نیست و به‌عنوان نمونه در یک صنفی که ۶۰ دانشجو حضور دارند، ۲۵ تا ۳۰ دانشجو ناکام مانده‌اند: «از همین دو سمستری که در دوران کرونا گذشت، چیزی نیاموختیم.»
سه تن از دانشجویان دانشکده بیولوژی می‌گویند در دانشکده آن‌ها در مضامینی در یک صنف صد نفری، حدود ۱۷ کامیاب شده‌اند و این افراد نیز فقط توانسته‌اند نمره کامیابی (۵۵) را بگیرند: «اگر مشکل از دانشجویان می‌بود ۱۰ تا ۲۰ درصد ناکام می‌ماندند. ولی وقتی اکثریت صنف ناکام می‌مانند، معلوم‌دار است که سیستم مشکل دارد. وضعیت امتحانات افتضاح است.»
دانشجویان دانشکده کیمیا می‌گویند که در این دانشکده در صنف‌های ۱۱۰ نفری، دو سوم دانشجویان ناکام مانده‌اند.
این دانشجویان نتایج بد آزمون‌ها را ناشی از وضعیتی می‌دانند که شیوع کرونا و قرنطینه به‌وجود آورد و آن‌ها در جریان آموزش آنلاین و درس‌های تشدیدی نتوانستند چیزی بیاموزند.
اکنون نگرانی دانشجویان این است که اگر گسترش ویروس کرونا در افغانستان منجر به بسته‌شدن دوباره دروازه‌های دانشگاه‌ها شود، آیا وزارت تحصیلات عالی و مدیریت دانشگاه‌ها راه‌حل کارآمدتری برای ادامه تحصیلات آنان دارند که تجربه‌ی دو سمستر گذشته تکرار نشود.
وزارت تحصیلات عالی در این ارتباط میگوید که تطبیق واکسین در نهادهای تحصیلات را آغاز کرده و امیدوار است که این امر از مسدودشدن دوباره دروازه‌های دانشگاه‌ها جلوگیری کند. سخن‌گوی این وزارت می‌افزاید که اگر تهدیدات گسترش ویروس کرونا افزایش یابد و منجر به بسته‌شدن نهادهای تحصیلات عالی شود، این وزارت مجبور است که از طریق سیستم آنلاین خدمات آموزشی را ارائه کند. به گفته‌ی وی، پس از تجربه‌ی دو سمستر، اکنون نهادهای تحصیلات عالی می‌توانند بهتر از گذشته برنامه‌های آموزشی آنلاین را تطبیق کنند.
یادداشت: «این گزارش با حمایت مالی اتحادیه اروپا تولید شده است. محتوای آن صرف به عهده “اطلاعات روز” بوده و منعکس‌کننده‌ی نظر اتحادیه اروپا نیست.»
