از تاروپود قالین تا رویای تحصیل در خارج
برای دریافت بورسیه روزهای مشقت‌باری را از سرگذرانده است. از زمانی که دانش‌آموز مکتب بود بر تاروپود قالین نقش می‌زد تا آرزوهایش را به ثمر بنشاند. از همان دوران دانش‌آموزی آرزوی ادامه تحصیل در خارج از کشور را در سر می‌پروراند و برای آن تلاش می‌کرد. زمانی که صنف نهم مکتب بود درس دادن در آموزشگاه و یکی از مکاتب خصوصی را آغاز کرد تا بتواند برای این روزها پولی پس‌انداز کند. نجیبه (مستعار)، یکی از دانشجویانی است که موفق به اخذ بورسیه هند شده بود اما انگار برای رسیدن به آرزویش باید از مسیرهای دشوار دیگری می‌گذشت.
نداشتن پاسپورت و روند دریافت آن یکی از مشکلاتی است که شهروندان کشور پس از روی کارآمدن طالبان با آن روبه‌رو شده‌اند. نجیبه نیز برای گرفتن پاسپورت سه ماه تمام درخواستی و عریضه می‌داد اما به‌گفته‌ی خودش، یا عریضه گم میشد و یا مدیر احکام تغییر می‌کرد. او می‌گوید برای تسهیل پروسه چندین‌بار به اداره والی میدان‌وردک مراجعه کرده است اما هربار با بهانه‌ای چون جنسیت یا قومیت کارش پیش نمی‌رفت. «در اوایل اصلا مرا از دروازه اول راه نمی‌دادند. بلاخره با اصرار بسیار داخل محوطه شدم. بعد تقریبا یک ماه عریضه‌ی‌ام را می‌بردند و می‌آوردند. می‌گفتند اولاً خانم‌ها اجازه ندارند، دوما تو خیلی خرد استی و سوم این‌که هزاره استی.»
نجیبه به سختی از مراحل اداری گرفتن پاسپورت عبور می‌کند و بالاخره صاحب پاسپورت می‌شود اما زمانی که برای گرفتن اسناد تحصیلی به وزارت تحصیلات عالی طالبان مراجعه می‌کند، به او گفته می‌شود که بورسیه برای دخترها نیست. و کارمندان این اداره برای دادن اسنادش بهانه‌های مختلفی می‌آورند اما در نهایت موفق می‌شود تا سند تحصیلی‌اش را کامل کند.
برخورد خشونت‌آمیز طالبان با دختران دانشجو
با گذراندن تمامی این مراحل روز موعود فرا می‌رسد و نجیبه برای رسیدن به هدف دیرینه‌اش به میدان هوایی کابل می‌رود اما با رفتارهای عجیب و سرزنش‌گر طالبان روبه‌رو می‌شود. نیروهای طالبان در میدان هوایی به دانشجویان گفته‌اند که باید محرم داشته باشند. نجیبه و دیگر دانشجویان که با ممانعت طالبان روبه‌رو شده بودند تلاش کردند تا آنان را قناعت بدهند اما آنان با خشونت و تهدید با دانشجویان برخورد کردند. «ما با آنان حرف می‌زدیم، آنان اما با تفنگ‌های‌شان به سینه‌ی ما فشار داده می‌گفتند که خون مردارتان رامی‌ریزانیم؛ از شما چیزی جور نمی‌شه. حتا بعضی‌ها را خیلی لت کردند. مجبور شدیم برگردیم.»
نجیبه با ناراحتی و افسوس از این‌که از زمان بورسیه‌اش گذشته، می‌گوید آن زمان برادرش کابل نبود و پدرش نیز زخمی بود/است و نمی‌توانست همراهی‌اش کند. او دو برادر دارد و یک خواهر و خودش فرزند آخر خانواده است. نجیبه در رابطه با بورسیه تحصیلی از دست رفته‌اش می‌گوید: «احساس بدی بود، چون با زحمت زیاد پولی که از صنف نُه تا اکنون جمع کرده بودم را از دست دادم و رنجی بزرگ‌تر از این نمی‌شود.» او که داغ از دست دادن مادرش آزارش می‌دهد، با بغض فروخورده می‌گوید طالبان همه‌چیز را از او گرفته‌اند؛ از جان مادرش تا فرصت تحصیلی‌اش را.
نجیبه با اشاره کوتاهی به مرگ مادرش می‌گوید، در تلاشی خانه‌به‌خانه، افراط طالبان به پای پدرش شلیک کرده‌اند و جان مادرش را هم گرفته‌اند. او می‌گوید مادرم به جرم داشتن همسری کارمند دولت کشته شد. «آنان قصد داشتند پدرم را ببرند ولی مادرم مقاومت کرد که متأسفانه…»
اخیرا شماری از دانشجویان دختر که بورسیه دانشگاه‌های خارج از کشور را دریافت کرده بودند با ممانعت از سوی طالبان مواجه شده و نتوانستند سفر کنند. این دانشجویان می‌گویند طالبان نداشتن محرم را بهانه کرده و به آنان اجازه سفر ندادند. به‌گفته‌ی دانشجویان، طالبان با توهین و تحقیر دانشجویان مانع سفرشان شده‌اند. شمار زیادی از دانشجویان با احراز نمرات قبولی شامل بورسیههای متفاوتی شده‌اند اما طالبان همان‌طور که برای زنان در داخل کشور محدودیت‌های بسیاری در رابطه با حجاب و تفکیک جنیستی اعمال کرده‌اند، به دخترانی که برای ادامه تحصیل به خارج از کشور سفر می‌کنند نیز محدودیت منع سفر بدون محرم را وضع کرده‌اند.
مریم، یکی از دانشجویانی است که برای بورسیه تحصیلی‌اش به ترکیه قصد سفر داشت. او در این‌باره می‌گوید که او و دیگر دانشجویان زمانی که داخل میدان هوایی کابل شدند منتظر بودند تا پاسپورت و تکت‌های‌شان توسط کارمندان میدان هوایی بررسی شود، اما با برخورد بد طالبان و کارمندان میدان هوایی روبه‌رو شدند. به‌گفته‌ی مریم، آنان حتا به صحبت دانشجویانی که گیرمانده بودند توجهی نشان نمی‌دادند و آنان را تهدید می‌کردند. «ما را تهدید می‌کردند که پاسپورت‌های‌تان را می‌گیریم، بلاک می‌شوید. از ساعت یک تا هفت بجه آن‌جا بودیم تا این‌که همه رفتند. تمام پرسونل رفت. ما را بیرون کردند و طیاره هم پرواز کرد.» مریم ادامه می‌دهد در این میان حتا دخترانی که روی پاسپورت‌شان مهر خروجی خورده بود، طالبان خروجی‌شان را کنسل کرده و آنان را برگرداندند.
این دانشجو در ادامه می‌گوید که هزینه هر تکت ۴۵ هزار افغانی است و در مجموع هزینه تکت و ویزه برای هر دانشجو هزار و ۵۰۰ دالر تمام می‌شود. او با اشاره به وضعیت دیگر دانشجویان ادامه می‌دهد که در میان آنان دانشجویانی بودند که پدرهای‌شان کارگر یا کراچی‌وان بودند و به مشکل توانسته بودند این مبلغ را فراهم کنند، اما طالبان با جدیت با دانشجویان برخورد کرده و نه تنها به حرف هیچ کدام از آنان گوش نمی‌دادند بلکه به هیچ‌کس اجازه سفر ندادند.
فرمان طالبان درباره منع سفر بدون محرم
پس از سقوط کشور و روی کارآمدن طالبان محدودیت‌های گسترده‌ای برای زنان وضع شده است. این محدودیت‌ها باعث شده شمار زیادی از دانشجویان از رفتن به دانشگاه دلسرد و مأیوس شوند. از سوی دیگر، طالبان با وضع محدودیت و مطرح کردن موضوع محرم برای سفر دخترانی که به بورسیه می‌رفتند نیز مشکل دیگری خلق کرده‌اند.
ذبیح‌الله مجاهد، سخن‌گو و معین پیشین امور نشرات وزارت اطلاعات و فرهنگ حکومت طالبان در (۸ حوت ۱۴۰۰) گفته بود که داشتن محرم برای زنانی که قصد سفر از افغانستان را دارند ضروری است. او به‌طور مشخص در مورد دخترانی که شامل بورسیه شده‌اند گفته بود که حضور محرم در سفرهای خارج از کشور برای زنان یک «حکم شرعی» است و حکومت طالبان تلاش می‌کند برای کسانی که به‌خاطر بورسیه به خارج از کشور می‌روند راه‌های «محرم و مشروع» پیدا کند.
حسینه (مستعار)، یکی از دانشجویانی است که با موفقیت توانسته مراحل تعلیمی را پشت سر بگذارند و شامل بورسیه شود. او این موفقیت را از دل جامعه سنتی و مردسالار افغانستان بدست آورده است. حسینه در گفت‌وگو با روزنامه اطلاعات روز می‌گوید در خانواده‌ی روشنفکر متولد شده است اما متعلق به قومیتی است که تعلیم و تحصیل دختران در اولویت قرار ندارد. او پشتون است و در این‌باره می‌گوید که با وجود ممانعت‌هایی که از سوی نزدیکانش روبه‌رو میشد اما پدرش بزرگ‌ترین حامی او بوده و در تمام مراحل آموزشی به قوت تمام از او حمایت کرده است. به‌گفته‌ی این بانوی جوان، پدر وقتی شور و اشتیاق او را برای ادامه تحصیل می‌دید مانع نمی‌شد و حمایت‌هایش را بیشتر می‌کرد.
حسینه که با روی کارآمدن طالبان چهارونیم‌ماهه دوم صنف دوازدهم را ناتمام گذاشته بود با تلاش و پشتکار ادامه درسش را در خانه خواند. او دانش‌آموز مکتب افغان‌ترک کابل بود و برای رسیدن به هدفش باید مراحل دیگری را پشت سر می‌گذاشت. او می‌گوید در دوران مکتب همواره مسافر بود، چرا که خانه در ننگرهار بود و مکتب در کابل، اما برای رسیدن به این مرحله از زندگی باید بیشتر تلاش می‌کرد. با روی کارآمدن طالبان مکتب بسته شد و او آخرین سال تعلیمی‌اش را در خانه سپری کرد و با کامیابی در آزمون «یوز» شامل بورسیه شد.
او در رشته شرعیات یکی از دانشگاه‌های ترکیه بورسیه بدست آورد و قرار بود به این سفر تحصیلی برود اما با ممانعت طالبان در میدان هوایی کابل مواجه شد. او می‌گوید پیش از این‌که روز سفر فرا برسد زمزمه‌هایی به گوشش رسیده بود که طالبان مانع سفر دانشجویان بدون محرم می‌شوند اما او و دیگر همسفرانش امیدوار بودند این اتفاق برای آنان که دانش‌آموزان بنیاد هستند نیفتد. حسینه که مانند دیگر دانشجویان در میدان هوایی با رفتار خشن و توهین‌آمیز طالبان روبه‌رو شده است در این‌باره می‌گوید: «یکی از زنان کارمند میدان از دست من گرفت و گفت از سالن بیرون شو، این‌جا مزاحمت نکن. تهدید کرد که پاسپورتت را قید می‌کنیم. ما شش نفر بودیم و هرکدام ما جداگانه به میدان رفته بودیم. فکر می‌کردیم مشکلی پیش نمی‌آید.»
به‌گفته‌ی حسینه، دانشجویانی که قصد سفر داشتند از ولایت‌های بلخ، جوزجان و کابل بودند و به سختی ویزه ترکیه را بدست آورده بودند.
برخورد سلیقه‌ای طالبان با دانشجویان بورسیه
صنوبر حکیمی (مستعار)، یکی از دانشجویانی که قصد سفر به ازبیکستان را داشت نیز از سفر بازمانده است. او در این‌باره می‌گوید در میدان هوایی کابل طالبان با برخورد بد و رفتارهای توهین‌آمیز با دانشجویان برخورد کرده و آنان را از میدان بیرون کرده‌اند. او می‌گوید در یکی از برنامه‌های آموزشی «یوان‌دی‌پی» پذیرش گرفته بود که با ممانعت جدی طالبان در میدان هوایی کابل روبه‌رو شد. او درباره‌ی این فرمان طالبان می‌گوید اگر این وضعیت ادامه یابد ممکن است این فرصت تحصیلی را از دست بدهد.
خانم حکیمی در ادامه می‌گوید رفتار طالبان با دختران و زنانی که برای بورسیه به خارج از کشور سفر داشتند سلیقه‌ای بوده است، به‌طوری که در این میان کسانی بوده‌اند که با داشتن یک واسطه توانسته‌اند از آن بخش عبور کنند اما طالبان او و یکی از همصنفی‌هایش که می‌خواستند همراه با یکی از مسافرانی که به‌طور فامیلی قصد سفر داشتند را از میان جمع جدا کرده و از پاسپورت‌های‌شان عکس گرفته‌اند و اجازه خروج ندادند.
خانم حکیمی در ادامه می‌گوید پس از این‌که طیاره پرواز کرد و آنان نتوانستند سفر کنند، یکی از محافظین به آنان توصیه کرده است که از ریاست میدان هوایی کابل تاییدیه عبور بیاورند که دیگر کار از کار گذشته بود؛ پرواز بسته شد، تکت‌ها کنسل و دانشجویان که شش نفر بودند از میدان به خانه بازگشتند.
راهکارهایی که به بن‌بست می‌رسند
نداشتن محرم و همراه برای دانشجویان دختر که بورسیه شده‌اند به مشکلی جدی مبدل شده است. این در حالی است که کشورهای مقصد به همراهان دانشجویان ویزه صادر نمی‌کنند و فقط فرصت سفر و هزینه‌های تحصیلی دانشجو را تأمین می‌کنند. از سوی دیگر، داشتن همراه هزینه‌های بسیاری را شامل می‌شود. به‌گفته‌ی دانشجویان، طی یک سال حاکمیت طالبان مردم از وضعیت اقتصادی خوبی برخوردار نیستند و نمی‌توانند هزینه‌های دیگری برای محارم دانشجو بپردازند.
به‌گفته‌ی دانشجویان، تنها راه حل این مشکل این است که طالبان اجازه سفر به دانشجویان را منوط به داشتن محرم نسازند و بگذارند که دختران مانند گذشته آزادانه و مستقل برای تحصیل به خارج از کشور سفر کنند.
حسینه با اشاره به وضعیت جاری در کشور می‌گوید امیدوار است این مشکل حل شود اما اگر طالبان دوباره به آنان اجازه خروج از کشور ندهند ناچار است از بورسیه صرف نظر کرده و در داخل کشور به تحصیلش ادامه دهد.
اما خانم حکیمی امیدوار است بتواند واسطه‌ای برای این کار بیابد. او با اشاره به چند دانشجویی که اجازه پرواز پیدا کرده بودند می‌گوید پنج تن از دانشجویان با پارتی یا واسطه‌های مشخصی توانسته‌اند بدون محرم از بازرسی‌های میدان عبور کنند. «کسی که واسطه داشت می‌تواند تیر شود، کسی که نداشت نمی‌تواند. ما ماندیم منتظر برای واسطه. ما در تلاش این هستیم که واسطه پیدا کنیم.»
پس از ۱۵ اگست ۲۰۲۱، آمدن تحولات سیاسی در کشور و اوج مهاجرت شهروندان به خارج از کشور، بسیاری از کشورهای همسایه مانند ایران، پاکستان و ازبیکستان ویزه را به‌روی مردم بسته‌اند و اجازه ورود به اتباع افغانستان را نمی‌دهند.
یکی دیگر از دانشجویان که مانند خانم حکیمی شامل بورسیه ازبیکستان شده است می‌گوید وزارت خارجه ازبیکستان حتا به دانشجویان به سختی ویزه تحصیلی صادر کرده است و در این سفر امکان بردن همراه وجود ندارد. او می‌افزاید زمانی که دانشجویان درخواست ویزه برای محرم کرده‌اند آنان این خواسته‌ی‌شان را رد کرده‌اند.
خانم حکیمی در ادامه می‌گوید، یکی از راه‌های سفر به کشور ازبیکستان رفتن به ایران همراه با محرم است اما آن هم بسیار پرهزینه است. این دانشجو می‌افزاید موضوع ممانعت سفر بدون محرم موجب شده برخی از دانشجویان از رفتن به این بورسیه تحصیلی منصرف شوند چرا که از پس هزینه‌های این سفر برنمی‌آیند. به‌گفته‌ی او، ۳۰ تن از دانشجویانی که قرار بود به ازبیکستان سفر کنند هزینه گزاف سفر به ایران به همراه محرم را ندارند و تنها راه حل باقی‌مانده تغییر موضع طالبان در برابر دانشجویان دختر است.