نویسنده: عتیق رحیمی
182 سال از ایجاد نخستین راه آهن در جهان گذشته است. امروزه تصور اکثر کشورهای جهان بدون راه آهن سخت است. در آسیا نیز کم‌تر کشوری راه آهن ندارد. افغانستان یکی از این کشورها است. این در حالی است که راه آهن، ارزان‌ترین راه ترانزیتی و ترانسپورتی برای افغانستان دانسته می‌شود.
راه آهن، کمبود برجسته‌ی شبکه راه‌های زمینی در افغانستان میباشد. راه‌های مواصلاتی در افغانستان جاده‌ها می‌باشند؛ جاده‌هایی که حال و وضع مناسبی ندارند. این جاده‌ها علاوه بر اوضاع وخیم، فرسایش و تخریب، در پایانه‌ها و از جمله در مرز با پاکستان با مشکل مواجه‌اند. غیر از این جاده‌ها، بدیل دیگری برای حمل و نقل و ترانسپورت زمینی در افغانستان وجود ندارد. این ناگزیری تجاران افغانستان را برای ترانزیت کالاهای بازرگانی در معرض آسیب قرار داده است. به علاوه رفت‌وآمدهای شهروندان به ولایات را دشوار و افغانستان را تبدیل به کشور صعب العبور کرده است.
به روایت تاریخ، طرح ساخت راه آهن هم‌زمان با کشورهای هم‌جوار افغانستان به حکومت این کشور نیز پیشنهاد شد اما امیران افغانستان با در پیش گیری سیاست انزوا و عدم وابستگی این پیشنهادها را نپذیرفتند. شاید به همین دلیل پروژه‌های ساخت راه آهن در افغانستان مقطعی و کوتاه مدت بوده‌اند. این پروژه‌ها به‌دلیل دشواری‌های سیاسی و نبردهای اتفاق افتاده قبل از به ثمر رسیدن متوقف شده‌اند. یکی از این میان «راه آهن دولتی قندهار» میباشد که در سپتامبر 1879 کار رسمی آن از ایستگاه راک به سیبی عملاً آغاز شد و با پایان یافتن جنگ‌ها متوقف گردید. هرچند در سال 1884 برنامه‌ی ساخت مجدد این راه آهن از سوی روسیه روی دست گرفته شد اما تحقق عملی پیدا نکرد. در سال 1888 دولت انگلیس به امیر عبدالرحمن پیشنهادی را ارائه کرد که در آن ساخت راه آهن از قندهار به هرات مطرح شده بود و پس از نپذیرفتن آن از سوی امیر دو سال بعد بار دیگر این پیشنهاد از سوی لورد سالیسبیری صدراعظم بریتانیا به حکومت افغانستان پیشنهاد شد اما جواب حکومت افغانستان در قبال همه این پیشنهادها یکسره منفی بود. امیر عبدالرحمن در پاسخ به صدر اعظم انگلیس نه تنها این پیشنهاد را رد کرد بلکه مخالفت خود را در مورد ساخت راه آهن در کشورهای هم‌جوار نیز ابراز کرد.
از متن داده‌های تاریخی بر می‌آید که اولین اقدام عملی در راستای احداث و ساخت راه آهن در افغانستان از سوی امان الله خان روی دست گرفته شد. در طی این اقدام خط قطار شهری در کابل ایجاد شد که از دارالامان تا دهمزنگ مسیر داشت. برای این خط شهری سه لوکوموتیو بخاری از شهرهای هنشل، کاسل و آلمان خریداری و به کار انداخته شد. از واگن برقی به جا مانده از این خط شهری در کابل رد پایی بر جا نمانده است اما باقی‌مانده‌های لوکوموتیوها در موزه‌ی کابل وجود دارند. هم‌چنین در این مدت طی اقدام حکومت امانی ساخت راه آهن در شمال غرب کشور عملاً آغاز شد اما هنگامی که هنوز این برنامه تا ده کیلومتر عملی نشده بود حکومت امانی در نتیجه یک کودتا سقوط کرد و پرونده‌ی آن لاک فراموشی خورد.
پس از این در دوره‌ی سردار محمد داوودخان صحبت‌های مقدماتی برای ساخت راه آهن در افغانستان با یک کمپنی فرانسوی انجام شد اما در سرحد حرف باقی ماند و جنبه عملی پیدا نکرد.
حکومت جدید در سال 1385 پروژه راه آهن هرات – خوف را به‌صورت مشترک با ایران روی دست گرفت. عملی کردن این پروژه افغانستان را به شبکه راه آهن ایران وصل می‌کند. در حالی که مسئولان دو کشور پنج سال قبل از تکمیل شدن 90 درصد این پروژه خبر دادند، اما پس از چندین سال این پروژه تکمیل نشده است. این راه آهن دارای چهار قطعه میباشد که ساخت سه قطعهی آن به دوش دولت ایران و یک قطعهی دیگر به دولت افغانستان بر می‌گردد. به گفته‌ی مقامات ایرانی، دو قطعه مربوط به ایران ساخته شده و قطعه سوم آن در دست احداث است که تا پایان سال آینده ساخت این قطعه نیز به پایان می‌رسد اما کار یک قطعهی دیگر که ساخت آن به عهده‌ی دولت افغانستان است تا هنوز آغاز هم نشده است. ساخت این راه آهن پس از آن‌که از سوی دو دولت روی دست گرفته شد، رویای دیرینه مردم برای احیای مجدد راه ابریشم را در خود فرو خورد. ساخت این راه نه تنها برای افغانستان در حمل و نقل کالاهای تجارتی سودمند است بلکه افغانستان و آسیای میانه را نیز پیوند می‌دهد. فعال‌سازی این راه آهن دورنمای درخشان را برای توسعه در افغانستان یدک می‌کشد. راه آهنی که سرعت حداکثری در آن برای قطارهای مسافربری 160 کیلومتر و برای قطارهای باری 120 کیلو متر تخمین شده است. واقعیت این است که تحقق یافتن این رویا کار آسانی نیست. در مسیر این راه آهن صدها جریب زمین مسکونی قرار دارند. به گفته‌ی مقامات ایرانی، این مسئله یکی از دلایل کندی کار در این راه آهن بوده است. حتا اگر این مورد هم حل گردد مشکل کمبود بودجه در دولت را نمی‌توان دست کم گرفت. گفتنی است که ساخت این راه آهن در حالی به گونه‌ی آرام از سوی ایران و به شکل آرام‌تر از سوی حکومت افغانستان ادامه دارد که رهبران حکومت وحدت ملی ساخت این راه آهن را در سفرهای انتخاباتی شان به هرات وعده سپردند و رییس جمهور غنی پس از قرار گرفتن بر سکان ریاست جمهوری طی یک کنفرانس این وعده را تجدید کرد.
طی سال‌های اخیر حکومت جدید اولین پروژه‌ی خود مبنی بر ساخت راه آهن را روی دست گرفت و در نتیجه‌ی آن راه آهنی به طول 75 کیلومتر از بندر حیرتان تا مزار شریف با دو سال هزینه زمانی احداث شد. این پروژه 170 میلیون دالر هزینه برداشت که از سوی بانک توسعه آسیایی پرداخت شد. این راه آهن در ماه جون سال 2011 به بهره‌برداری سپرده شد.
راه آهن افغانستان، تاجیکستان و ترکمنستان پروژه‌ی دیگر طراحی شده میباشد که با ساخت آن افغانستان به شبکه راه آهن بین‌المللی وصل می‌شود. به گفته‌ی مقامات وزارت فواید عامه، 85 کیلومتر این راه آهن در ترکمنستان و بیش از سه‌صد کیلومتر آن در خاک افغانستان احداث می‌شود. گفته می‌شود بخشی از هزینه مالی ساختمانی این راه آهن را بانک توسعه آسیایی به عهده می‌گیرد.
در سال 2012 میلادی اداره راه آهن افغانستان از طریق شورای وزیران تصویب شد. این اداره تمام قوانین و مقررات برای فعالیت راه آهن افغانستان را تدوین و ترتیب می‌کند. این اداره در دوازدهم دسامبر 2013 عضویت سازمان بین‌المللی راه آهن (U.I.C) که توسعه پایدار انتقالات راه آهن برای تمام کشورها را هدف خود عنوان کرده است، به‌دست آورد. با عضویت افغانستان در این سازمان، امکان آن وجود دارد که قطارها از افغانستان به سوی شرق تا چین و به غرب تا پاریس سفر کنند. این سازمان زمینه‌های بی‌خطر و قابل اعتماد راه آهن با استانداردهای جهانی را مساعد می‌کند. افزون بر این اداره راه آهن افغانستان در 6 جون 2014 به سازمان همکاری‌های راه آهن (O.S.J.D) ملحق شد. این سازمان اکنون 28 عضو دارد و هدف ایجاد و بهینه‌سازی هم‌آهنگی و همکاری در عرصه ترانسپورت بین‌المللی راه آهن، خصوصاً بین آسیا و اروپا را تعقیب می‌کند. با پیوستن به این سازمان، زمینه‌ی رقابت و مشارکت افغانستان در میدان بین‌المللی استانداردهای راه آهن وجود دارد.
افغانستان پس از پیوستن به سازمان‌های بین‌المللی راه آهن شماره کشوریِ 68 را در سیستم بین‌المللی راه آهن جهانی به‌دست آورد. این شماره به معنای اعتبار بین‌المللی راه آهن افغانستان است. این شماره به افغانستان امکان آن‌را می‌دهد که بارهای تجارتی خود را از هر نقطه جهان با استفاده از این راه آهن انتقال دهد.