وفا سمندر
ایشان را از هفده سال پیش، در جهان درون خود با خود داشتهام. بار اول، من در وقفهی گمساختن خود از حکومت، جامعه و تفتیش حاکم بر تن و پوست، ریش و بروت، ذهن و روان و «روح»، دربرابر اسماعیل اکبر قرار گرفتم.
من، جوان ولی سنگشده در ترسهای پیر و قدیمي -شاید هم از زمانههای «عتیق» به ارث رسیده-، بیشتر وقتم را فقط مشغلهی رماننویسی داشتم. رمانهای «زرګره او زرلاسی کوډګر»، «بنیادمان»، «دری خوبونه»، «په کور یو لیونی» پیوسته از ناشناختههایم، لغزیدند و بعد از چکشکاری توسط مفتش پرورشیافتهی ذهن و باور، در قالب آیینههای ذهن عقلی، نیمه تاریک، ولی پر از «خودِ» خواب ماندهام، روی کاغذ سبز برآمدند.
اما ترس و شرم و غیرتم، با قدرت استبدادی این فضا و حریم آزاد، درونم را در پولاد سمبول، استعاره و هرچه پوست و زره مییافتند، میپیچانیدند.
هرچه بود، آمدن این مرد کم جان، بالایم سنگینی نیفزود. ایشان هم از تاریخ داشتند، هم از جامعه شناسی، و انسانشناسی و افغان و افغانستان شناسی و همینطور علوم انسانی، که الفبایش را در مکتب مرور کرده بودم.
او استاد بود و من بدون چون و چرا با ایشان جاری شدم. گفتم.
خوابها و ناگفتهها و ناشناختهها و احساسات درونی ام را سرودم.
و او معلمی کرد. رد نه گفت. اندیشه و خیالی را کارد یا شمشیر نزد و فرصت داد تا بیشتر از آن چیزی باشم که کتلههای فکری، اعتقادی و اخلاقی جامعه آن را با قدرت و صلاحیتی که جامعه و فرهنگ و حتی خدا برایشان به میراث گذاشته، شکوهانه مردود ساخته بودند و همچنان مردود میسازند.
با عجیب انتخابی روبرو بودم: انتخاب بین گذشتهی خود بودن و با این مرد بودن!
تن و پوستم، ریشهای بیگانه با او را داشت؛ اندیشه، عادات، فرهنگ و حتی اخلاق، فاصلهی پل صراط را در برابرم قرار میداد؛ اما «خود»م، در اولین آشنایی با او آشتي کرد و دانست که از اول آشتی و روا بود. و من تن و پوست و فرهنگ! را نمیدانم با کدام نیرو از «جان»، کندم و دیگر با او رها شدم.
بعد ادامه یافت. بعد راحت شدم. بعد او و من «خود» را در رستاخیز تازهی اندیشههای خود مییافتیم و میدیدیم و میبودیم.
«استاد وفا»
زه ځان کې د اوږدې چاودنې شاهد وم. دغې چاودنې زما د وجود ذهني، حسي، عاطفي، رواني او حتا لا ژور دیوالونه لړزول، ښورول، ورانول او زه له خپل دنننه، ژور، یو خدای ته اشنا موقعیت څخه را ولاړېدم. زما زېږېدل پېل شوي ؤ.
زه شېبه شېبه له خپلو ورکو او تتو او هیرو ګوښو را وېښېدم او «ځان» کېدم او دغه غزله، د متن په رنګینو لباسونو کې، دغه ناآشنا ذهني، ټولنیز، رواني او انساني قلمرو ته را داخېلېدله او زېاتېدله او ما شاوخوا حیران حیران کتل!
دلته زما هېڅوک نه ؤ. ټول ؤ، خو یو هم را باندې نه پوهېده. ښه ښه، مشهور مشهور، خلک مې، وروڼه مې، خوېندې مې، مشران او معلمان مې نه را باندې پوهېدل او زه ورته «کړته پړته» ژبه ښکارېدم.
ځنو عزیزانو مې لا اسوېلي راته وښکل، چې «وفا د پیریانو په ژبه لیکنه کوي!»
خو یو دوه تنه ول، چې څراغ ور سره ؤ: یو استاد اسد آسمایي ؤ، او بل بیا اسمعیل اکبر ؤ.
اسد اسمایي به ساده او اسانه «وفا» بللم. خو استاد اکبر، د اشنایۍ، خبرو اترو او ناستو ولاړو په اوږدو کې، په خلوص «استاد» صفت هم را ته زیاتاوه.
ما ته کلمې د غږ کپسولونه برېښي. زه د غږ مرید یم او د غږ غشي خوړل مې خوښېږي. نو دلته هم زه د «استاد» د صفت تر وزن لاندې ایسار نه یم؛ ما ته د غږ معجون مهم دی او استاد اسمعیل اکبر، خپل زړه، په خپل غږ ایښی ؤ او غږ یې داسې د قدرتیال او شهرتیال ذهن له قفسه آزاد ؤ.
زرګره او زرلاسی کوډګر
۲۰۰۰ ام زېږدیز کال ؤ. زه پېښور کې، بي بي سي راډیو «زموږ نړۍ، زموږ راتلونکې» روزنیز پروګرام سره د لیکوال او پرودیوسر په توګه په دنده لګیا وم. ما د مجاهدینو او طالبانو د واکمنۍ په خاموشۍ او انزوا کې څلور ناوله کښلي او حتا بیا بیا کښلي او چاپ ګاڼې اغوستلو ته ښایسته کړي ؤ. لومړی یې «بنیادمان» ؤ، خو نه پوهېږم څرنګه وشول ما پېل کې د «زرګره او زرلاسی کوډګر» ناول چاپولو ته زړه ښه کړ. نېږدې ورځو کې زما لندن مېشتي یار او ملګري، ظاهر پښتون پېښور هوایي ډګر کې د مخه ښې پر مهال ۵۰۰۰ پاکستانۍ کلدارې دې لپاره ډالۍ را کړې وې. نو ما هم دغه ناول «صبور نشراتي مرکز» ته چاپ لپاره ورکړ. یاد مرکز د ۷۵۰۰ کلدارو په بدل کې، ناول د ۳۰۰ په شمېر چاپ کړ، چې د چاپي ستونزو له امله ښایي ۲۴۰ ټوکه یې ما ته را وسپارل.
د کتاب شل دریش ګڼې مې خپلو همکارانو باندې ووېشلې. اجمل اند چې ماته یې د کوچني ورور مینه راکوله، په ټوکو ټوکو، زرغونې کرګر ته شرط کښېښود، چې که یې په زرګره او زرلاسی کوډګر سر خلاص شو، نو شپږ سوه کلدارې جایزه ورکوي!
بله ورځ مشر عصمت قانع دفتر ته لیک را واستاوه. قانع صاحب په والله بالله قسم کړي ؤ چې «ناول یې درې ځله لوستی، خو د قاضي کسم دی، چې په ټکي یې نه دی پوهېدلی.»
قانع صاحب پای کې لیکلي ؤ، چې سبا بی بي سي دفتر ته راځي او له ما یې غوښتنه کړې وه، چې حوصله ولرم، «ځکه چې ته سمندر یې او زه کوزه!»
په دې ترڅ کې ما ددغه ناول یوه ګڼه- ښایي د استاد اکبر مشرۍ لور شهرزاد په لاس- استاد اسمعیل اکبر ته واستاوه. استاد د پېښور ښار نوتهیه کې اوسېده او هلته یې افغان ماشومانو لپاره مکتب هم فعال کړی ؤ.
بله ورځ، د کتابچې په یوه پاڼه، د استاد اکبر په پنسل لیکل شوی لیک را ورسېد:
این داستان مرا زخم زده است!
«استاد وفا، با تاسف که کتابتان مورد استقبال واقع نخواهد شد! اینجا سطح درک و مطالعه در حدی نیست که زبان شما را کسی بداند.
خواندن این داستان، درونم را زخم زده است…اما غمگین مباشید.»
نسخهی آن خط شاید هم در بین اسناد شخصیام جایی پنهان باشد. لذا میدانم که نقل قول سخنان استاد اکبر هم ممکن است (از نگاه ساختار جملهها) متفاوت باشند؛ اما محتوا همین است که گفتم و میگویم.
پیشبینی ایشان درمورد رمان اولم، درست از آب برآمد. طی پانزده سال که از چاپ « زرګره او زرلاسی کوډګر» میگذرد، جز مولف محمد عزیز تحریک، هیچیک از بزرگان و سروران ادب و نثر پشتو هنوز نقد و مقالهای در باب آن اثر ننگاشتهاند. اما استاد اکبر در «فصل آخر» از آن جانانه یاد نموده است.
اسماعیل اکبر سفیدی است و سفیدی را با چه مینویسند؟
استاد اکبر، خودش دفتر «خود» است. از این بیشترش فقط نزد «آن» میباشد. لذا توضیح و تفسیر و تاویل و… همه پیچیده ساختنش است برای من.
و اما آنچه او را تماشا نمودهام، جایش اینجاست و آن را همگانی میسازم.
نسل من و ما، طی چهار دهه انقلاب و تعویض دیگران، همه نقابپوش شده است. ابتدا ایدیولوژیهای خونین سرخ، سبز و… وارد شدند. بعد، نسل انسان این سرزمین، برای تعویض همدیگرشان به کتلههای همشکل صف بندی شده و به جان هم افتادند. همدیگرشان را زنجیر زدند، به دار بستند، به سیاهچالها روانه ساختند. و خلاصه با برچه، کلاشینکوف و شمشیر از پدران مانده، همدیگرشان را دریدند، گلو زدند، پاها را شکستند، سوختاندند و و و…
بعد از افتادن میلیونها سر و تن و دل در این نقشهی زیر پا شده، با رنگهای سرخ و سبز و سفید، نقاب قوم، زبان و منطقه رواج یافت.
اما اسماعیل اکبر نمیشد در این قفسهای مصئون نفس بگیرید. و این بود که نتوانست رئیس و وزیر و معاون و سفیر و نمایندهی خانه ملت! شود.
ولی برای من، هر آن چیزی که حریم فرد را گلو میزند و کتله میسازد، منسوخ است.
اما این استاد اسماعیل اکبر، آن اسماعیلی بود که خودش ابراهیم شده و نقابهایی تدوینشده از فلسفه و باور و سنت را تا ریشه ببرد. او دیگر از گذشته، از میراث بیگانه شده، و بی پوست ایستاد.
گذشتگانش را دوست داشت. همخونهای اندیشه و آرمانهایش را دوست داشت. نمیشد به «انزوا» از این همه واقعیت گرداگردش رفت.
بار بار که دلاورِ گفتن ناگفتههایم برایش میشدم، با زیبایی و سفیدی و سادگی یک کودک میگفت: استاد نمیشه؛ والله نمیتوانم.
اما با قلبم تصدیق مینمایم که او قبل از شکستن قفس تن و پوست و کالبد انسانیاش، مستقل و آزاد از همهی نقابها و قفسهای مروجه، فضای مسموم و مسلط موجود قرار گرفت.
من که به باور عامه فردی منزوی هستم، هر چه بود و هر چه توانستم، به آیینههای این مرد روزگار دست یافتم.
نخستین آشنایی ما در دوران حاکمیت «امارت اسلامی طالبان» صورت گرفت. در آن روزها، من توسط نامهی رسمی امارت، خانهنشین و محروم از هر نوع کار در دفاتر رسمی اعلام شده بودم. روزگار را با تلخی میگذراندم. تنها، خاموش و بی یار و یاور، در گوشهای که هر روز از دورادور حدود آن بریده میشد، روزگار میگذراندم.
روزی از روزها، وعدهی چاشت، استاد اسد آسمایی با جمع دو دوست ناآشنا، داکتر داود راویش و استاد اسماعیل اکبر، به خانهی کرایي ما واقع در دامنههای کارته پروان آمدند.
ایشان با خود تخم مرغ و بادنجان رومی را نیز آورده بودند و غذا با سرعت آماده و خورده شد و دیگر وقت برای از دل گفتنها داشتیم.
داکتر داود راویش، حین صحبت با پدر مرحومم محمد اکبر، گذشته را تازه ساختند که من، «انور» اولین پسر او، و «داود» پسر مرحوم قوماندان امنیه ولایت وردک، در یک گهواره لالایی مادرهایشان را شنیده و به این قد و قامت بلند شده اند.
و اما اسماعیل اکبر کی بود؟ او را با دقت تماشا نمودم: این مرد با قد متوسط، ریش کوتاه، با یک «مشت جان»، دستار کوچک از دستمال چهار خانه بر سر بسته، چه میتواند باشد؟!
استاد اکبر را گفتن دشوار است. چون فقط خودش است. کی میتواند بیشتر از خود او، از خودش چیزی بگوید؟
ما در آستانهی چاپ خاطرات محمد اسماعیل اکبر قرار داریم. و این رویداد، میتواند تصاویری از گوشههای تاریک زندگی خودش و همرزمانش و به صورت مجموع، فصل زمان سوختهی مبارزات ایدیولوژیک و انقلابی برای ما باشد.
تا آن دم، برکت نصیبتان باد.