بیست دو سال پیش، ساعت پنج عصر گروه طالبان پرچم‌های سفیدشان را بر ویرانه‌های کابل برافراشتند. به‌دنبال آن سر از دانشگاه کابل برآوردند. ماموران امر باالمعروف رفته بودند که دروازه دانشکده‌هایی به قول خودشان «خلاف شرع» را گل بگیرند، از جمله دروازه‌ی دانشکده‌ی هنرهای زیبا را. محمد عظیم حسین‌زاده با 5 دانشجوی این دانشکده دست‌پاچه به‌دنبال راه‌حلی گشتند. اجرای نمایش؛ این تمام هنرشان بود که در کیسه داشتند. در میان بیم و امید، روی صحنه رفتند. نمایش برای مامورانی که تماشاچی نبودند، کار ساده‌ای نبود.
پیرمردی با کوله‌بار مشکوک از جلوی سه جوان ولگرد می‌گذرد. جوانان وسوسه می‌شوند و با این خیال که روی دوش پیرمرد لقمه‌ی بزرگی است، به دنبالش راه می‌افتند. پس از کشتن پیرمرد، کوله‌بارش را باز می‌کنند و به جای پول و اسکناس به کاغذ‌پاره‌های بی‌ارزش برمی‌خورند؛ چیزی که مواد سوخت پیرمرد قد خمیده بود، نه لقمه‌ی چرپ دزدان.
این روایت زنده اما کوتاه فقر و بی‌چارگی، روی احساسات خشن طالبان، سخت اثر می‌کند. مولویی که سردسته‌ی گروه بوده، اشک‌اش را پاک می‌کند و رو به همه می‌گوید: من فکر می‌کردم این‌جا «کارهای شیطانی» می‌کنند اما کارهای خوب را این‌ها (با اشاره به استادان و دانشجویان دانشکده هنرهای زیبا) انجام می‌دهند.
دانشجویان دانشکده‌ی هنرهای زیبا، با اجرای این نمایش، طالبان را مجاب می‌کنند که فعالیت این دانشکده را ممنوع نکند. به گفته‌ی استادان دانشکده‌ی هنرهای زیبا پس از آن، این دانشکده در طول حکومت رژیم طالبان فعالیت داشته اما محدود و مختصر.
این حکایت، برشی است از فرازوفرودهای یک قرن فعالیت تئاتر در افغانستان. پس از سقوط حکومت طالبان و روی کارآمدن نظام جدید، چرخ از کارافتاده‌ی تئاتر پس از سکوت طولانی دوباره آغاز به چرخش کرد.
صلاح‌الدین سمندری، استاد دانشکده‌ی هنرهای زیبا دانشگاه کابل، می‌گوید که در سال‌های 2004-2007، هنر تئاتر به‌دلیل توجه و حمایت نهادهای فرهنگی بین‌المللی، رشد چشم‌گیری داشت اما حالا دوباره رو به رکود است: «در این سال‌ها هشت دور جشنواره ملی تئاتر در افغانستان برگزار شد. از سراسر افغانستان در این جشنواره‌ها اشتراک کردند. حتا از غزنی، قندهار و قندز دختران هم عضو گروه‌های تئاتری بودند. هرچند برگزاری این جشنواره‌ها بیشتر جنبه تشویقی داشت اما سال به سال اجراها حرفه‌ای‌تر و علمی‌تر می‌شد.»
به گفته‌ی سمندری، پس از سال 2007 با تشدید ناامنی و کاهش حمایت نهادهای فرهنگی بیرونی از هنر تئاتر، رفته-رفته رونق این هنر در افغانستان فروکش کرده است.
پس از هشتمین جشنواره تئاتر در سال 2007، تا هنوز جشنواره‌ی بزرگی در این حوزه در افغانستان برگزار نشده است. در سال 2016 دانشکده‌ی هنرهای زیبا دانشگاه کابل، توانسته که چهار دوره جشنواره تیاتر دانشجویی را برگزار کند.
هنرپیشه‌ها و فعالان حوزه‌ی تئاتر حالا می‌گویندکه در 17 سال پسین، یگانه مرجع دولتی در عرصه‌ی تئاتر هیچ گونه فعالیت هنری چشم‌گیر و موثری نداشته است. درست 54 سال از تاسیس اداره‌ی تئاتر ملی در افغانستان می‌گذرد. حالا هم این اداره با 50 کارمند، فعالیت دارد. اما چه فعالیت و دست‌آوردی داشته است.
آقای سمندری می‌گوید که مسوولان ریاست تئاتر ملی زیر مجموعه‌ی وزارت اطلاعات و فرهنگ، آن قدر درگیر دغدغه‌های درونی‌شان هستند که فرصت نکرده‌اند به هنر تئاتر فکر کنند. او تاکید می‌کند که این اداره هیچ‌گونه فعالیت سازمانی یا هنری قابل قبول در حوزه تئاتر انجام نداده است.
سید منصور رحمانی، دو سال است که به‌عنوان سرپرست، تئاتر ملی را مدیریت می‌کند. منابعی نزدیک به وزارت اطلاعات و فرهنگ به روزنامه‌ی اطلاعات روز گفت که آقای رحمانی همراه با شخص دیگری در این وزارت، روی پست ریاست این اداره دعوا دارند. به‌گفته‌ی او هیچ کدام آن‌ها نتایج امتحان‌شان را نمی‌پذیرند و دعوای شان به دادگاه کشیده شده است. به نقل از این منبع، دادگاه برگه‌های امتحان آن‌ها را برای ارزیابی و نمره‌دهی به دیپارتمنت تئاتر دانشکده‌ی هنرهای زیبا می‌فرستد و استادان این دانشکده پس از بررسی برگه‌های امتحان، به دادگاه عالی پاسخ می‌دهد که سوال‌ها و پاسخ‌ها هردو اشتباه و غیرحرفه‌ای است.
آقای رحمانی در پاسخ به این مساله گفت: «من دو سال می‌شود که سرپرستم. از طریق اصلاحات اداری امتحان دادم و کامیاب شدم. سفری به شمال کشور داشتم و پس از برگشت دیدم که نمره‌ی مرا اصلاحات اداری کم کرده و بست را دوباره به اعلان سپرده بود.»
کاوه آیریک، نمایش‌نامه‌نویس و کارگردان می‌گوید که وزارت عریض و طویل اطلاعات و فرهنگ، نه کاری برای حمایت از هنرپیشه‌ها کرده و نه هم خود دستآورد و فعالیتی در حوزه‌ی سینما و تئاتر انجام داده است.
او که همراه با گروه «تئاتر میم» چندی پیش تئاتر عروسکی «سیاه‌موی و جلالی» را در رستورانتی در کابل اجرا کرد، می‌گوید با تلاش‌های فراوان نتوانسته، نمایش‌شان را در یکی از سالن‌های نمایش وزارت اطلاعات و فرهنگ برگزار کند.
«ما مجبور شدیم نمایش خود را در مکان‌های غیرمعیاری و با هزاران سختی در رستورانت یا فضای باز اجرا کنیم. چندین بار به وزارت اطلاعات و فرهنگ مراجعه کردم تا یک سالن نمایش را در اختیار ما بگذارد اما در بدل این کار از ما پول خواست. این کوچک‌ترین کاری بود که این وزارت برای حمایت از هنرپیشه‌ها می‌توانست انجام بدهد. من پول نداشتم که اجاره سالن نمایش آن‌ها را بدهم و مجبور شدم نمایش را در فضای باز یا رستورانت برگزار کنم.»
آقای رحمانی اما می‌گوید در صورتی که وزارت اطلاعات و فرهنگ اجازه بدهد، ریاست تئاتر ملی، تالار نمایش را در اختیار هنرپیشه‌ها و گروه‌های تئاتری قرار می‌دهد.
به اضافه این صلاح الدین سمندری، رییس دیپارتمت تئاتر دانشگاه کابل می‌گوید که اداره تئاتر ملی، کم‌ترین کاری که می‌تواند انجام دهد، برگزاری جشنواره‌های ملی و ایجاد مراکز آموزشی هنر تئاتر در ولایت‌ها است.
او معتقد است که شیرازه‌ی تئاتر در افغانستان از هم پاشیده و کلیتی به‌نام تئاتر در افغانستان وجود ندارد. به گفته‌ی او گروه‌های تئاتر که به‌شکل آزاد کار می‌کنند بیشتر خودجوش است تا محصول یک سیستم منظم و مدیریت شده.
حالا در تمام افغانستان سه یا چهار سالن نمایش تئاتر وجود دارد؛ تالار تئاتر کودک زیر مجموعه ریاست ملی تئاتر، تالار نمایش مکتب استقلال، تالار تئاتر دانشکده هنرهای زیبا و تالار نمایش تلویزیون ملی.
منصور رحمانی، سرپرست ریاست تئاتر ملی، می‌گوید که این اداره 50 کارمند دارد و تنها در ولایت بلخ و هرات دو شعبه دارد که در شعبه‌ی بلخ 2 کارمند و در هرات 3 کارمند دارد. «تئاتر ملی فعلا فقط یک سالن نمایش دارد که 350 نفر گنجایش دارد. هنر پیشه‌های ما 20 نفر بیشتر نیست. در زمان اجرا از کارمندان بخش خدماتی هم استفاده می‌کنیم. از 8 جشنواره ملی تئاتر که در سال‌های گذشته برگزار شد، یک جشنواره را وزارت اطلاعات و فرهنگ برگزار کرد. فعلا به دلیل کمبود بودجه نمی‌توانیم جشنواره ای برگزار کنیم.»
او افزود که قرار است امسال جشنواره نهم تئاتر ملی را برگزار کنند و وزارت اطلاعات و فرهنگ مقداری بودجه در اختار آن‌ها برای برگزاری این جشنواره اختصاص داده است.
آقای رحمانی می‌گوید که این اداره در هفته‌ی یک نمایش اجرا می‌کند که از طریق شبکه‌های تلویزیونی ملی و معارف پخش می‌شود.
براساس آمار وزارت اطلاعات و فرهنگ، حالا 22 گروه تئاتر خصوصی در افغانستان فعالیت هنری دارد.
حالا که نه خبری از گروه طالبان است و نه هم از محدودیت‌های تندروانه‌ی آن‌ها، دیپارتمنت تئاتر دانشکده‌ی هنرهای زیبا دانشگاه کابل 170 دانشجو دارد و 5 استاد با مدارک تحصیلی کارشناسی ارشد. با این هم، هنر تئاتر در افغانستان از کابل فراتر نرفته و به‌گونه‌ی محدود و مختصر اجرا می‌شود.
