نویسنده: آگاروال راجوو
برگردان: خلیل‌الله حمیدی
منبع: مؤسسه‌ی مطالعات دفاعی
هند و افغانستان
هند و افغانستان تاریخ روابط مشترک فرهنگی، تمدنی و اقتصادی دارند. هر‌دو کشور تا سال 1947 مرز مشترک داشتند که با جدا شدن پاکستان از کمپنی هند شرقی، مرز دو کشور از هم شکست. در نظر‌سنجی‌هایی که صورت گرفته‌اند، هند حتا امروز در میان مردم افغانستان از جمله‌ی محبوب‌ترین کشورها شمرده شده و بیش از 70 درصد مردم روابط هند با افغانستان را مثبت ارزیابی نموده است. حمایت هند از دولت افغانستان و موضوع ثابت ضد‌طالبانی آن همواره در افغانستان مورد استقبال قرار گرفته است. هند همانند ایران تا سال 2001 پشتیبانی، تأمین مالی و نظامی به ائتلاف شمال در مبارزه با طالبان داشته است. حامد کرزی رییس جمهور افغانستان، هند را به عنوان با‌اعتمادترین متحد و دوست همه‌جانبه خطاب کرده و یاد‌آوری نموده که کابل به دهلی اعتبار و اعتماد دارد. بنابراین، هند اولین کشوری است که با افغانستان توافق‌نامه‌ی همکاری استراتژیکی را به امضا رسانده است. هند نه تنها میان هزاره‌ها و تاجیک‌ها محبوبیت دارد، بلکه در میان تعداد زیادی از پشتون‌ها نیز محبوب است. هند بیش از 2 میلیارد دالر برای پروژه‌های بازسازی و توسعه‌ای در افغانستان کمک نموده است که در زمان مناسب دریافت شده است. ه‌دو کشور نگرانی‌های مشترک نسبت به تروریست‌ها دارند و به همان اندازه، در دهه‌های گذشته خسارت دیده‌اند؛ یعنی افغانستان از طریق طالبان و هند از طریق تروریست‌های تحت حمایت پاکستان در جامو و کشمیر. هند با وجود عدم دخالت نظامی در افغانستان، بارها از جانب طالبان رنج دیده است، از جمله ربودن هواپیمای IC814 هند در قندهار در سال 1998، چندین بار حملات بالای سفارت هند در کابل و حتا ترور مهندسان هندی مصروف در پروژه‌های بازسازی افغانستان را شاهد بوده است. افغانستان از قربانی و تعهد هند در افغانستان قدردانی می‌نماید. زمانی که در پایان سال 2014، نیروهای خارجی افغانستان را ترک نمایند، افغانستان هند را به عنوان یک منبع حمایتی قوی در نظر دارد. به طور مشابه، هند مشتاق است که یک انتقال صلح‌آمیز و پایدار در افغانستان صورت گیرد. در نتیجه، برای هند یک فرصت مناسب است که با حمایت و کمک‌های توسعه‌ای، روند تعامل خود با افغانستان را افزایش و یک متحد جدید برای خود دریابد. قابل ذکر است که با وجود نداشتن مرز مشترک یا پاکستان در میان هر‌دو کشور، ادامه‌ی سفر هند در افغانستان خالی از دشواری نیست. بنابراین، ضرور است که تحلیل جامع و عمیق از درگیری و چالش‌های آینده‌ی هند در افغانستان صورت گیرد.
هند و افغانستان: دشواری‌های تعامل
شبکه‌ی روابط تاریخی و حسن نیت هند در سراسر افغانستان و هم‌چنین شهرت هند از یک قدرت خوش‌خیم بدون جاه‌طلبی برون‌مرزی، از ویژ‌گی‌های مناسب این کشور در ایجاد روابط دوستانه بین هند و افغانستان به شمار می‌رود. همان طور که پیش‌تر یاد‌آوری شد، مردم و حکومت افغانستان از حمایت به روند صلح و کمک‌های سخاوت‌مندانه و کمک به پروژه‌های بازسازی هند قدردانی می‌کند. موضوع ثابت هند در برابر طالبان یکی دیگر از منابع قدرت در روابط دو‌جانبه است. هند با وجودی که در کنفرانس لندن در سال 2010 میان طالبان تفکیک صورت گرفت، ولی موضع هند هم‌چنان ثابت ماند و تفکیک میان طالبان خوب و بد را به رسمیت نشناخت، این موقعیت هند در افغانستان مورد استقبال قرار گرفت. کمک‌های هند به پروژه‌های بازسازی افغانستان نیز عامل مهم در روابط دو‌جانبه است. هند بزرگ‌ترین کشور کمک کننده در افغانستان، یعنی در رتبه‌ی پنجم بعد از ایالات متحده، انگلیس، جاپان و جرمنی قرار دارد و بزرگ‌ترین کمک کننده‌ی غیرقرار‌دادی در افغانستان به شمار می‌رود. این کمک‌ها قربانی‌های شهروندان هندی را در ساخت و توسعه‌ی پروژه‌ها برای دست‌یابی به منبع بزرگ قدرت، یعنی روابط دو‌جانبه بین دو کشور را به همراه داشته است. عدم وجود مسیر مستقیم زمینی یا مسیر دریایی هند با افغانستان بزرگ‌ترین مانع در برابر ارتقای سطح تعامل دو‌جانبه بین هند و افغانستان است. هند با بي‌مروتی پاکستان و ایران منزوی با توجه به تحریم‌های بین‌المللی، بارها در حمل‌و‌نقل تدارکات اولیه یا تجهیزات و نیروی انسانی برای پروژه‌های بازسازی در افغانستان دچار مشکل شده است. هم‌چنان برچسب‌هایی برای نشان از ضعف هند در افغانستان نیز وارد است که هند قادر به تحکم حسن نیت و حفظ منافع خود در افغانستان نبوده است. «نشستن در حاشیه» و «ارائه دهنده‌ی خدمات به جای دارنده‌ی سهام» برخی از اتهام‌ها است که بر هند وارد شده‌اند. شکست هند برای حفاظت از سفارت و مأموران خود در افغانستان به عنوان نقطه ضعف آن نقل شده است. بی‌میلی هند برای ارسال نیروی نظامی حتا پس از حمله به سفارت هند در سال 2008 و 2010، به عنوان نکات ضعف هند تفسیر شده است. رویکرد سیاست هند در افغانستان از دید منشور پاکستان ضعیف پنداشته می‌شود. اغلب هند با توجه به نگرانی پاکستان نه تنها در تعامل امنیتی خود با افغانستان نگران است، بلکه در سیاست کلی خود نیز دچار مشکل است. امضای توافق‌نامه‌ی استراتژیک با افغانستان یک فرصت خوب برای هند است. در جریان امضای توافق‌نامه‌ی استراتژیک، نخست‌وزیر من‌موهن سینگ تأکید ورزیده بود که هند بعد از خروج نیروهای بین‌المللی در کنار افغانستان خواهد ایستاد. توافق‌نامه‌ی استراتژیک چارچوب همکاری‌های هند را در قبال افغانستان مشخص نموده است که در زمینه‌ی آموزش، توسعه، روابط مردمی و هم‌چنان آموزش، تجهیز و برنامه‌های ظرفیت‌سازی برای نیروهای امنیتی افغانستان قابل یاد‌آوری اند. توافق‌نامه‌ی استراتژیک هم‌چنان بعد جدید در روابط اقتصادی دو کشور را ترسیم نموده است. هم اکنون هند فعالیت خود را برای افزایش دامنه‌ی کمک‌های نظامی به نیروهای مسلح افغانستان در قالب آموزش و تجهیزات آغاز نموده است. سرمایه‌گذاری هند در افغانستان فرصت‌های بزرگی جهت افزایش روابط دو‌جانبه است. برنده شدن شرکت کنسرسیومی هندی برای استخراج ذخایر بیش از 1.8 میلیارد تن آهن حاجی‌گگ و هم‌چنین پروژه‌های دیگر برای سرمایه‌گذاری، فرصت‌های ایده‌آل برای حمایت هند از افغانستان را افزایش خواهد داد. ابتکار «قلب آسیا» توسط هند برای افغانستان به منظور جلب منابع مالی جهانی و سرمایه‌گذاری در افغانستان یک چنین فرصت است. هند برای مدت طولانی در صدد افزایش روابط خود با کشورهای آسیای میانه است. بنابراین، ایران تحت تحریم و افغانستان درگیر در جنگ، هند برای دست‌یابی به افزایش تعامل خود با کشورهای آسیای میانه دچار مشکل است. امید حل مسایل هر‌دو کشور در آینده‌ی نزدیک، یک فرصت طلایی برای هند خواهد بود تا بتواند روابط خود را با جمهوری‌های آسیای میانه افزایش دهد، به‌ویژه در زمینه‌ی تعامل با منابع انرژی که خیلی برای هند با اهمیت است. «جاده‌ی ابریشم جدید» که یک طرح پیش‌نهاد شده توسط ایالات متحده است تا افغانستان را به یک پل تجارتی و ترانزیتی بین آسیای جنوبی، مرکزی و غربی تبدیل نماید، یک فرصت خوب برای هند به شمار می‌رود. هند همیشه دوری از بازی بزرگ در تجارت انرژی و ترانزیت از آسیای میانه را احساس می‌کند، به‌ویژه که چین همکاری اقتصادی منطقه‌ای آسیای میانه را رهبری می‌کند. اگر و هنگامی که ابتکار جاده‌ی ابریشم جدید تحقق یابد، برای هند فرصت خوبی است تا خود را در منابع انرژی آسیای میانه سهیم سازد. همان طور که در بحث ایران مطرح شد، روابط سنتی بین ایران و هند همراه با محدودیت در وضعیت فعلی ایران مواجه است و این یک فرصت خوبی است تا حمایت‌شان را در افغانستان گسترش دهند. هند نگرانی جدی از صلح و امنیت در آینده‌ی افغانستان دارد. دولت ضعیف در افغانستان تهدیدی برای منافع است. در نتیجه، در صورت پراگندگی دولت یا واگرایی منطقه‌ای نظام، منجر می‌شود که بخش‌هایی از کشور، به‌ویژه جنوب و شرق تحت تأثیر طالبان قرار گیرد. در صورت ترک نیروهای ایالات متحده از این کشور و بی‌مروتی پاکستان و طالبان شورشی، می‌تواند نگرانی عمده‌‌ای برای هند، نه تنها برای دارایی‌های هند، بلکه پیامد آن در خاک هند را به همراه دارد. پیامد خلای سیاسی و امنیتی در افغانستان یک تهدید مستقیم برای هند است. هر حمله‌ی بزرگ بالای مأموریت‌ها یا پروژه‌های هند، شبیه حمله‌ی جولای 2008 بالای سفارت هند، ممکن است هند را وادار نماید و تحت فشار داخلی قرار دهد تا نیروی مسلح برای حفاظت از مأموران خود در افغانستان ارسال نماید. هر‌دو یعنی طالبان و پاکستان نمی‌خواهد که منافع دراز‌مدت هند در افغانستان باشد. بازگشت طالبان به قدرت، هر‌چند بعید است، می‌تواند منافع هند را تهدید کند و منجر به هجوم جنگ‌جویان خارجی و افزایش خشونت در جامو و کشمیر مانند دهه‌ی 1990 گردد. بنابراین، هرگونه همکاری و مشارکت بین طالبان و پاکستان می‌تواند نیروهای پاکستانی مستقر در امتداد مرز افغانستان و پاکستان را کاهش دهد و توجه بیش‌تر نظامی پاکستان را در امتداد مرزی با هند افزایش می‌دهد. هند مانند ایران گزینه‌ای ندارد تا افغانستان را ترک نماید. با وجودی که تهدیدا‌ت باالقوه در بالا ذکر شدند، بعید است که این تهدیدها بتوانند در آینده‌ی نزدیک وضعیت را تغییر دهند. افغانستان از زمان حکومت طالبان در دهه‌ی 1990 تا کنون راه طولانی را پیموده است. ایالات متحده و متحدان آن بعید به نظر می‌رسد که کشور را ترک کند و مهم‌تر از آن، افغانستان به عنوان یک کشور روبه بهبود در شاخص‌های اجتماعی و اقتصادی خود به درجه‌ای رسیده است که بازگشت به روزهای سیاه حکومت طالبان یک گزینه‌ی ناممکن پنداشته می‌شود. هند فرصت‌های متعدد برای استفاده دارد، که برخی در حال اجرا و برخی در آینده‌ی نزدیک به اجرا گذاشته خواهند شد. توافق‌نامه‌ی استراتژیک با افغانستان و چشم‌انداز هند و ایران به طور مشترک در کمک به افغانستان و تعهد به همکاری برای ثبات آینده‌ی افغانستان تأثیر‌گذار است.
گزینه‌های سیاسی هند و ایران در افغانستان
وضعیت فعلی افغانستان فرصت خوبی برای تعامل هند و ایران است. نظر هند در افغانستان بیش‌تر با توجه به منشور صلح و امنیت منطقه‌ای است، اما برای ایران، افغانستان فرصت خوبی است برای ایجاد اعتبار به عنوان یک بازی‌گر و مسئول منطقه‌ای. در صورتی که پاکستان مسیر ترانزیت مستقیم را به افغانستان محدود سازد که بعید به نظر می‌رسد، ایران همراه با هند مسیر مناسب تعامل با افغانستان است. به این ترتیب، ایران، هند و افغانستان می‌توانند یک ساختار سازنده‌ی موفق منطقه‌ای را در شرایط افغانستانِ بعد از 2014 ایجاد نمایند. برخی از این گزینه‌های سیاسی برای هند و ایران عبارت اند از:
1- در حال حاضر هند توافق‌نامه‌ی استراتژیک را با افغانستان امضا نموده است و با احتمال کاهش تحریم‌های اقتصادی بالای ایران و بهبود روابط امریکا با ایران، این کشور نیز می‌تواند این توافق‌نامه را امضا کند.
2- ایران و هند پس از آن می‌توانند به طور مشترک در راستای همکاری امنیتی افغانستان، از جمله آموزش، تجهیز و حفظ نیروهای امنیتی افغانستان کار کنند. هرگونه حمایت ضمنی یا آشکار برای نیروهای افغانستان، از طرف دولت امریکا نیز مورد استقبال قرار خواهد گرفت. در صورت تحقق همکاری ایران در کنار هند در چارچوب توافق‌نامه‌های استراتژی می‌تواند نوعی اعمال فشار بر پاکستان در حمایت از طالبان یا تلاش برای تضعیف دولت آینده‌ی افغانستان باشد.
3- ایران و هند می‌توانند یک تجارت و توافق ترانزیتی سه جانبه را راه‌اندازی نمایند. این نه تنها ترانزیت کالا را از مسیر ایران به افغانستان از طریق راه زمینی تسهیل می‌سازد، بلکه هرگونه تلاش‌های پاکستان را جهت ایجاد محدودیت بر کالاهای هند جهت عبور از خاک پاکستان به منظور افغانستان، بی‌اثر خواهد ساخت.
4- هند و ایران با همکاری هم می‌توانند روند توسعه‌ی بندر چابهار ایران و هم‌چنین جاده‌ی چابهار به افغانستان را تسریع بخشند که این می‌تواند تسهیلات و تأثیرپذیری جدی را در تجارت سه‌جانبه ایجاد نماید. در حال حاضر هند مبلغ 100 میلیون دالر جهت توسعه‌ی این بندر کمک نموده است.
5- بخشی از خط لوله‌ی گاز ترکمنستان، افغانستان، پاکستان و هند و نیز خط لوله‌ی نفت ایران، پاکستان و هند که تا هنوز هند نتوانسته اقدام نماید، به پاکستان بر‌می‌گردد. با درک از وضعیت موجود بعید به نظر می‌رسد که در آینده‌ی نزدیک تغییرات وارد شود. بنابراین، هند می‌تواند یک اتحاد جدید را جهت دریافت گاز ترکمنستان از طریق لوله‌ی ترکمنستان-ایران و هند اقدام نماید. در حالی‌که ترکمنستان و ایران در شبکه‌ی خط لوله‌ی بزرگ در سراسر غرب آسیا متصل است و این شبکه یک حلقه‌ی اضافی به سمت چابهار است که هند و ایران به طور مشترک می‌توانند آن را انکشاف دهند. این شبکه می‌تواند زمینه‌ی دسترسی هند را به انرژی جمهوری‌های آسیای میانه فراهم سازد و از طرفی، منبع درآمد خوبی از مالیه‌ی تزانزیت آن برای ایران نیز خواهد بود.
6- هند و ایران نیز می‌توانند یک خط آهن از بندر چابهار تا به مزر افغانستان و بیش‌تر از آن تا معدن آهن حاجی‌گگ در ولایت بامیان توسعه بخشند. این خط آهن 900 کیلومتری می‌تواند هند را جهت ترانزیت آهن از افغانستان کمک و نیز منبع خوبی درآمد از ترانزیت آن برای ایران باشد.
7- هر‌دو، هند و ایران سابقه‌ی عالی در کمک به بازسازی افغانستان دارند و هم‌چنین روابط دوستانه و حسن نیت در میان مردم افغانستان قابل قدر است. در صورت تلاش آگاهانه، هند و ایران با همکاری با دولت افغانستان می‌تواند ولایت‌های مناسب یا بخشی از آن‌ها را در مرکز، شمال یا غرب‌شناسایی نماید که پس از هند و ایران و با همکاری هم‌دیگر در توسعه‌ی دوره‌ای آن‌ها بپردازند. کمک‌های بین‌المللی برای حمایت از حکومت افغانستان و کمک هند و ایران از طریق ائتلاف‌های چند‌جانبه با پروژه‌های توسعه‌ای، می‌تواند افغانستان را به دولت نسبتاً توسعه یافته تبدیل نماید.
از آن‌جایی که افغانستان به پیامدهای بعد از 2015 خوش‌بین است و شاید دلهره داشته باشد، اما هند و ایران به عنوان بهترین متحدان آن کشور در کنار افغانستان خواهند بود. هر‌دو، هند و ایران می‌توانند به عنوان همکاران طولانی‌مدت در کنار افغانستان باشند که نه تنها اطمینان صلح و امنیت در این کشور حاصل شود، بلکه منافع هند و ایران در منطقه نیز تأمین شود. همکاری هند و ایران در افغانستان می‌تواند غلبه بر وضعیت منطقه‌ای را به دنبال داشته باشد.