به بهانه‌ی پایان خلافت اسلامی؛ از ولایت خراسان داعش در افغانستان چه می‌دانیم؟

• خادم‌حسین کریمی

شنبه، سوم حمل، زنی از یگان‌های مدافع زنان کُرد، آخرین پرچم آویخته‌ی داعش بر فراز یک عمارت در آخرین سنگر این گروه در باغوز سوریه را پایین کشید و به جای آن، پرچم زردرنگ یگان‌های مدافع زنان کرد را برفراز عمارت برافراشت. به این ترتیب پس از پنج سال و دو ماه پس از آغاز شکل‌گیری «دولت اسلامی عراق و شام»، پایان خلافت داعش اعلام شد و آخرین سنگر آن‌ها در باغوز سوریه، پس از یک عملیات نظامی پیچیده، توسط نیروهای دمکراتیک سوریه تحت حمایت ایالات متحده امریکا سقوط کرد.

دولت اسلامی عراق و شام (داعش)، به رهبری ابوبکر البغدادی در جنوری 2014 تأسیس شد. ابوبکر البغدادی از اعضای ارشد القاعده‌ی عراق و سپس مجلس شورای مجاهدین بود. پس از کشته شدن ابوایوب المصری و ابوعمر البغدادی از رهبران مجلس شورای مجاهدین عراق به دست نیروهای امریکایی، ابوبکر البغدادی جانشین آن‌ها شدند.

با آغاز جنگ داخلی در سوریه، نیروهای داعش ابتدا به سوریه و سپس به عراق حمله کردند و در اوج وسعت خاکش، بیش از نیمی از خاک سوریه و عراق را به کنترل گرفتند. با پیش‌روی روزافزون داعش در خاک سوریه و عراق، ائتلاف‌ها و گروه‌های متعددی در سوریه و عراق برای مبارزه با این گروه تشکیل شد. ائتلاف جهانی ضدداعش به رهبری ایالات متحده، نیروهای دمکراتیک سوریه تحت رهبری امریکا، ارتش‌های عراق و سوریه، بخشی از نیروی هوایی روسیه، ایران و گروه‌های شبه‌نظامی تحت حمایت این کشور مثل حشد الشعبی، فاطمیون و زینبیون، به مصاف داعش رفتند. چهار سال پس از آغاز خلافت اسلامی داعش، این گروه در سومین روز نوروز 1398، در آخرین سنگرش در شرق سوریه، شکست خورد.

ولایت خراسان داعش

داعش، مهم‌ترین و یکی از اولین شاخه‌های برون مرزی‌اش را تحت نام ولایت خراسان دولت اسلامی در شرق افغانستان تأسیس کرد. در 20 جدی 1393، ائتلافی از فرماندهان ناراضی جنبش طالبان افغانستان و فرماندهان فراری تحریک طالبان پاکستان از جنوب دیورند به رهبری حافظ سعید، در یکی از دره‌های ولسوالی اچین ولایت ننگرهار، تأسیس ولایت خراسان داعش را اعلام کردند. دو هفته و چند روز بعد در 7 دلو همان سال، ابومحمد العدنانی، سخن‌گوی داعش، بیعت حافظ سعید با ابوبکر البغدادی را پذیرفت و در یک پیام ویدیویی، تأسیس شاخه‌ی برون مرزی این گروه در افغانستان را به صورت رسمی اعلام کرد.

ولایت خراسان داعش در افغانستان، از ائتلاف فرماندهان ناراضی طالبان افغانستان و فرماندهان فراری تحریک طالبان پاکستان که از حملات ارتش پاکستان بر مناطق قبایل‌نشین آن کشور به شمال دیورند فرار کرده بودند، شکل گرفت. ملاعبدالرؤف خادم، مشهور به ابوطلحه، عبدالهادی سعد اماراتی و مولوی عبدالرازق از فرماندهان ناراضی طالبان افغانستان بودند که با فرماندهان فراری تحریک طالبان پاکستان مثل حافظ سعید، شیخ گل زمان فاتح، عمر منصور، حافظ دولت، خالد منصور و شیخ مفتی حسن ائتلاف کردند و در هماهنگی با رقه (پایتخت خلافت اسلامی داعش در سوریه) شاخه‌ی برون‌مرزی این گروه را در افغانستان تأسیس کردند. ولایت خراسان داعش پس از تأسیس، علاوه بر چند ولسوالی در ننگرهار، قملروش را به بخش‌هایی از هلمند، فراه، لوگر، زابل و سپس ولایت‌های شمالی افغانستان مثل کندز، فاریاب و سرپل گسترش داد.

مواجهه با طالبان؛ مصاف مهمانان و میزبانان

با اعلام ولایت خراسان، طالبان با نیروهای این گروه وارد درگیری‌های خونینی شد. قبل بر اعلام ولایت خراسان، طالبان با نیروها و فرماندهان فراری تحریک طالبان پاکستان که از زمستان 1388 به این سو از پاکستان به افغانستان متواری می‌شدند، مناسبات نیکویی داشتند. با اعلام ولایت خراسان، طالبان نتوانستند در برابر یک گروه اسلام‌گرای دیگر در افغانستان، سکوت کنند. از آخرین روزهای 1393، درگیری نیروهای ولایت خراسان با طالبان در ولسوالی نازیان آغاز شد. طالبان در نخستین درگیری، ولسوالی‌های نازیان، کوت و اچین را به جنگ‌جویان ولایت خراسان واگذار کردند. پس از آن، طالبان در ولسوالی‌های غنی‌خیل، ده بالا، چپرهار، بتی‌کوت، رودات، خوگیانی، پچیرواگام و شیرزاد، از نیروهای ولایت خراسان شکست‌های سنگینی دیدند و از بخش‌های بزرگی از این ولسوالی‌ها عقب‌نشینی کردند.

تا اواخر ماه سرطان 1394، درگیری‌های خونین و تقریبا برابر میان طالبان و ولایت خراسان داعش در ولسوالی‌های ننگرهار ادامه داشت. در پی این درگیری‌ها، ولسوالی‌های چپرهار، پچیرواگام، ده بالا و بتی‌کوت، چندین بار میان جنگ‌جویان طالبان و ولایت خراسان دست به دست شدند و در جریان این درگیری‌ها، به غیرنظامیان آسیب‌های سنگینی وارد آمد. در یک نمونه، جنگ‌جویان ولایت خراسان در 25 سرطان 1394، ده تن از ساکنان اچین را به اتهام همدستی با طالبان بر بمب نشاندند و منفجر کردند. جنگ‌جویان ولایت خراسان، 80 غیرنظامی دیگر را به اتهام همدستی با طالبان به گروگان گرفتند. بخش بزرگی از ساکنان چند ولسوالی ننگرهار و مشخصا اچین، خانه‌ها و مزارع‌شان را رها کرده و به ولسوالی‌ها و ولایات امن اطراف کوچیدند. ولایت خراسان داعش، از این خانه‌ها برای اسکان جنگ‌جویان جدیدشان استفاده کردند.

پس از یک سری درگیری‌های خونین میان طالبان و ولایت خراسان داعش در ننگرهار، طالبان دریافتند که با جنگ‌جویان عادی‌شان، نمی‌توانند از پس شکست دادن نیروهای زبده‌ی ولایت خراسان برآیند. در اوایل پاییز 1394، طالبان در ساختار نظامی‌شان، گروه ویژه‌ی ضد داعش تشکیل دادند. این گروه سه هزار نفری، متشکل از ورزیده‌ترین جنگ‌جویان طالب از ده ولایت افغانستان دست‌چین شده بودند تا نبرد با ولایت خراسان داعش را به عهده بگیرند. در 14 جدی 1394، گروه ویژه‌ی طالبان حمله به مواضع ولایت خراسان داعش در ولسوالی چپرهار را آغاز کردند. طالبان، ظرف سه روز علاوه بر چپرهار، ولسوالی بتی‌کوت را نیز از تصرف جنگ‌جویان داعش خارج کردند و بخش قابل توجهی از ولسوالی‌های دیگر ‌‌‌را نیز تصرف کردند. این بزرگ‌ترین درگیری میان طالبان و ولایت خراسان بود که به شکست فاحش داعش در چند ولسوالی ننگرهار انجامید.

ورود امریکا و ارتش افغانستان به گود جنگ با داعش

از تابستان 1394 و چند ماه پس از آغاز درگیری‌ها میان طالبان و ولایت خراسان، یک سال پس از اعلام موجودیت این گروه، جنگنده‌ها و پهبادهای ایالات متحده و ناتو، به بمباران شدید و سنگین مواضع ولایت خراسان در افغانستان آغاز کردند. قبل بر آن نیز گه‌گداری، پهبادهای ایالات متحده حملاتی را علیه داعش در افغانستان انجام می‌داد. در یکی از این حملات در زمستان 1393، ملا عبدالرؤف خادم، معاون حافظ سعید و فرد شماره‌دوم ولایت خراسان در ولسوالی کجکی هلمند هدف قرار گرفتند و کشته شدند. ایالات متحده به عنوان رهبر ائتلاف جهانی ضدداعش، بخشی از مأموریت سربازانش در افغانستان را به مبارزه با ولایت خراسان داعش اختصاص داد. در 15 و 16 سرطان 1394، یک همایش تبلیغاتی بزرگ ولایت خراسان در روستای تخت ولسوالی اچین مورد حملات پهبادهای ایالات متحده قرار گرفت. در این حمله، حافظ سعید رهبر ولایت خراسان، گل زمان فاتح معاون اول او، جهادیار از اعضای ارشد نظامی داعش و شاهدالله شاهد سخن‌گوی پیشین تحریک طالبان پاکستان به همراه دست‌کم 30 جنگ‌جوی دیگر ولایت خراسان کشته شدند.

چند روز پس از حمله‌ی هوایی به اچین، امنیت ملی افغانستان اعلام کرد که اطلاعات استخباراتی مربوط به این همایش تبلیغاتی ولایت خراسان را این اداره در اختیار نیروهای ایالات متحده قرار داده است. قبل بر این اتفاق، حکومت وحدت ملی از مواجهه‌ی مستقیم با ولایت خراسان پرهیز می‌کرد و در عوض با راه‌اندازی تشکیلات خیزش‌های مردمی در ولسوالی‌های تحت تصرف یا تهدید این گروه، به صورت پنهانی سعی در جلوگیری از پیش‌روی جنگ‌جویان داعش به قلمروهای بیشتر داشت. همچنین، امنیت ملی افغانستان پس از این حمله اعلام کرد که واحد ویژه‌ی عملیاتی متشکل از سه ارگان امنیتی را برای مبارزه با داعش تشکیل خواهد داد.

در ششم ماه جوزای 1395، رییس‌جمهور غنی در سخنرانی خود به مناسبت افتتاح ساختمان جدید پارلمان افغانستان، اعلام کرد که حکومت افغانستان به جز طالبان، هیچ مذاکره و گفت‌و‌گویی با دیگر شبکه‌های تروریستی از جمله ولایت خراسان داعش ندارد و آن‌ها محکوم به نابودی هستند. چهار روز پس از این سخنرانی رییس‌جمهور غنی، شورای امنیت ملی افغانستان، استراتژی مبارزه با داعش را به تصویب رساند و رییس‌جمهور غنی، فرمان سرکوب مستقیم داعش را به ارتش افغانستان صادر کرد.

پس از تصویب استراتژی مبارزه با داعش و صدور فرمان سرکوب این گروه توسط رییس‌جمهور غنی، از اوایل ثور تا اواخر سرطان 1395، مقدمات راه‌اندازی یک عملیات بزرگ نظامی علیه داعش تدارک یافت. جمعه، یکم اسد 1395، عملیات قول اردوی 201 سیلاب تحت نام «قهر سیلاب» در ولسوالی کوت ننگرهار علیه ولایت خراسان آغاز شد. این رویارویی مستقیم ارتش افغانستان با ولایت خراسان داعش پس از چندین ماه روابط دوجانبه‌، این گروه را به خشم آورد. یک روز پس از آغاز عملیات «قهر سیلاب»، سه عامل انتحاری داعش، تجمع معترضان جنبش روشنایی در دهمزنگ کابل را هدف قرار داد. در این حمله، 87 عضو جنبش روشنایی کشته و بیش از 400 نفر دیگر مجروح شدند. حمله‌ی انتحاری داعش به تجمع معترضان جنبش روشنایی، آغاز تقابل و اتهام‌افکنی شدید بخش وسیعی از شهروندان افغانستان به آدرس حکومت وحدت ملی بود که تا کنون نیز کماکان ادامه دارد. جنبش روشنایی، حکومت را متهم به دست داشتن و طراحی حمله‌ی انتحاری به تجمع اعتراضی هوادارانش کرد.

«قهر سیلاب» شش روز پس از آغاز، ولسوالی کوت را از تصرف ولایت خراسان خارج کرد. در طول ماه اسد، علاوه بر کوت، ولسوالی ده‌بالا و بخش‌های وسیعی از ولسوالی‌های اچین، هسکه‌مینه، نازیان، غنی‌خیل و پچیرواگام به تصرف نیروهای ارتش افغانستان در آمد.

پس از «قهر سیلاب» به عنوان بزرگ‌ترین عملیات نظامی ارتش افغانستان علیه ولایت خراسان، حملات و عملیات‌های دیگری نیز برای سرکوب داعش در ننگرهار و بخش‌های کوچکی از ولایت‌های دیگر افغانستان توسط ارتش افغانستان، جنگنده‌ها و پهبادهای ایالات متحده و جنگ‌جویان طالبان صورت گرفت. در یک حمله‌ی سنگین و پرسر و صدا، شامگاه 24 حمل 1396، یک بمب‌افکن امریکایی، بمبی ده هزار کیلویی مشهور به «مادر همه‌ی بمب‌ها» را بر تونل‌ها و مخفی‌گاه های زیرزمینی داعش در منطقه‌ی اسدخیل ولسوالی اچین انداخت. انفجار این بمب مهیب، مخفی گاه استراتژیک داعش در اچین را با خاک یک‌سان کرد و 90 جنگ‌جوی داعش به شمول دست‌کم چهار فرمانده نظامی این گروه، کشته شدند.

تغییر تاکتیک؛ حملات کور بر غیرنظامیان شیعه

با دوام و سنگین‌تر شدن حملات طالبان و سپس نیروی هوایی ایالات متحده و ارتش افغانستان بر مواضع ولایت خراسان داعش، این گروه به دلیل ناتوانی نظامی در جنگ رو در رو با دشمنانش، تغییر تاکتیک داد و حملات تروریستی کور به غیرنظامیان شیعه را آغاز کرد.

اولین هدف، تجمع معترضان جنبش روشنایی در دهمزنگ کابل بود که 87 کشته و بیش از 400 مجروح بر جای گذاشت. پس از آن، ولایت خراسان داعش، مساجد، تجمعات اجتماعی و مذهبی، ورزشگاه‌ها، مکاتب، دانشگاه‌ها، آموزشگاه‌ها و حتا مجالس عروسی متعلق به شیعیان را در کابل، هرات و بلخ مورد حمله قرار داد. من برای یک تحقیق، آمار تلفات ناشی از حملات ولایت خراسان داعش بر شیعیان در کابل، بلخ و هرات را جمع‌آوری کردم. از 2 اسد 1395 تا 28 میزان 1396، ولایت خراسان داعش در هشت مورد حمله به تجمعات مذهبی، اجتماعی و آموزشی شیعیان، 305 غیرنظامی را کشت و دست‌کم 840 نفر دیگر مجروح شدند.

حکومت افغانستان برای محافظت از مراکز مذهبی، اجتماعی و فرهنگی شیعیان، دست به ایجاد گروه‌های محافظت‌ خودی زد. اکنون به صورت مشخص غرب کابل که عمدتا شیعه‌نشین است، توسط گروه‌های دفاع خودی و مردان مسلح تحت حمایت حکومت افغانستان، حفاظت می‌شود.

آیا داعش در افغانستان شکست خورده است؟

رییس‌جمهور غنی در سفرش به ولایت ننگرهار در 20 دلو 1397، شکست ولایت خراسان داعش در افغانستان را اعلام کرد و آن را به مردم افغانستان تبریک گفت. آقای غنی گفت که پس از چهار سال و به یمن قربانی‌های نیروهای امنیتی ملی افغانستان، داعش در افغانستان شکست خورد.

شیپور پیروزی بر ولایت خراسان داعش در افغانستان در حالی توسط رییس‌جمهور غنی به صدا در آمد که دو هفته قبل از ادعای رییس‌جمهوری، وزارت امور داخله‌ی کشور در گزارشش به پولیس انترپول مدعی شده بود که نزدیک به پنج هزار جنگ‌جوی ولایت خراسان داعش و دارای تابعیت کشورهای پاکستان، روسیه، تاجیکستان، اوزبیکستان و قزاقستان در ولایت‌های زابل، سرپل، بدخشان، بغلان، کندز، جوزجان و ننگرهار، مصروف فعالیت‌های تروریستی هستند.

با توجه به گزارش وزارت امور داخله به پولیس انترپول در خصوص تعداد جنگ‌جویان ولایت خراسان داعش و میزان قلمرو و حضور این گروه در افغانستان، به نظر می‌رسد که ادعای شکست ولایت خراسان داعش در کشور، زودهنگام باشد. با توجه به آمار این گزارش که دو ماه قبل از وزارت داخله به پولیس انترپول فرستاده شده بود، تعداد جنگ‌جویان و وسعت قلمرو ولایت خراسان داعش در افغانستان از دوران اوج قدرت این گروه در طول سال 1394 نیز بیشتر شده است. اگرچه به لحاظ تعداد جنگ‌جو و وسعت قلمرو، ولایت خراسان داعش توانمندتر شده اما به لحاظ قدرت و مانور نظامی و توانایی در جنگ با نیروهای امنیتی ملی افغانستان، بخش قابل توجهی از توان و انسجام نظامی‌اش را به دلیل متقبل شدن حملات سنگین و طولانی از طرف طالبان، نیروهای هوایی ایالات متحده و ارتش افغانستان از دست داده است.